Vazirligi’ samarqand davlat universeteti mirzaxodjayev A. B., Sharifov Sh. S., Boboqulov S. B

Iqtisodiy o’sishning neokeynscha modellari. Ye.Domar va

R.Xarrod modeli
Iqtisodiy o’sish moldellari yalpi ishlab chiqarishning uzoq muddatli ko’payishi taklif omillariga tayangan holda tahlil etish imkonini beradi.

Boshqa iqtisodiy modellar singari iqtisodiy o’sish modellari ham real jarayonlarni abstrakt va soddalashgan ko’rinishda, shartli tarzda grafiklarda va tenglamalarda aks ettiradi.

Iqtisodiy o’sishning keynscha va neokllasik modellari mavjud.
Keynscha modellarning mohiyati quyidagicha:

• ularning barchasi Keynsning yalpi talb to’g’risidagi bosh g’oyasiga tayanadi. Ya‘ni ularni tuzishda mualliflar iqtisodiyotni uzoq muddatli mutanosib rivojlanishining hal qiluvchi sharti yalpi talabni oshirish deb qarashgan;

  
  

• iqtisodiy o’sishning asosiy omili investitsiyalar hisoblanadi, boshqa ishlab chiqarish omillari e‘tiborga olinmaydi;

  
  

Keynscha iqtisodiy o’sish modelidan soddarog’i 40-yillarda E.Domar tomonidan taklif etilgan model hisoblanadi.

Keyns o’z tahlilida investitsiyalarnig yalpi talabga ta‘sirini o‘rgangani holda, yalpi taklifga ta‘sirini ko’rib chiqmaydi. Undan farqli tarzda Domar modelida mehnat bozorida ortiqcha taklif mavjud, bu
135
baholarni barqaror holatida ushlab turadi, investision lag ―0‖ ga teng, kapital qo’yilmalarning chegaraviy unumdorligi doimiy deb olinadi.
E.Domar investitsiyalarni ham talab ham taklif omili deb qaraydi. Ya‘ni investitsiyalar nafaqat multiplikativ ta‘sir ko’rsatib yalpi talabni oshiradi, balki ishlab chiqarish quvvatlarini yuzaga keltirib, ishlab chiqarishni rivojlantiradi, tovarlar taklifini oshiradi . Shunday ekan, yalpi talabning o’sishi yalpi taklifning o’sishiga teng bo’lishi uchun investitsiyalar qanday o’sishi kerak degan savol paydo bo’ladi. Bu savolga javob topish uchun Domar uch tenglamani o’z ichiga olgan tenglamalar sistemasini tuzdi:

• taklif tenglamasi;

  
  

• talab tenglamasi;

  
  

• talab va taklif tengligini ifodalovchi tenglama.

  
  

• Taklif tenglamasida investitsiyalar ishlab chiqarish omillarining qanchaga qo’shimcha o’sishini ko’rsatadi . Agar berilgan sharoitda investitsiyalar I o’ssa, yalpi ishlab chiqarish K α miqdorga o’sadi:

  
  

Ys= K α , K investitsiyalar hisobiga ta‘minlanganligi uchun tenglikni:

Ys= I α deb yozish mumkin, bunda,α – kapital qo’yilmalar (investitsiyalar)ning chegaraviy unumdorligi. Agar bir yilda yalpi ishlab chiqarishni 1 mlrd. so’mga oshirish uchun 4 mlrd so’m investitsiya talab etilsa α =0,25 bo’ladi.
α=Ys / I bir so’mlik investitsiya hisobiga yaratilgan yangi mahsulot miqdorini ko’rsatadi.

• Talab tenglamasi quyidagi ko’rinishga ega

  
  

Yd=  I ( 1/ b) , bu yerda 1/ b – xarajatlar multiplikatori, b– jamg’arishga chegaralangan moyillik.

Bu tenglama milliy daromad Yd, yoki yalpi talab qo’shimcha investitsiyalarning multiplikativ ko’payishiga teng miqdorda o’sishini ko’rsatadi.
Ishlab chiqarish to’plangan jami kapital bilan ta‘minlanishi, milliy daromad esa qo’shimcha investitsiyalarning multiplikativ ta‘siri ostida ko’payishi sababli taklif tenglamasida jami investitsiyalar, talab tenglamasida esa qo’shimcha investitsiyalargina ko’rib chiqilaadi.
136
3. Daromadlar va ishlab chiqarish quvvatlarining qo’shimcha o’sish sur‘atlari tengligi tenglamasi: