Вазорати таълими олӣ ва миёнаи ҷУМҲури ӯзбекистон донишгоҳи давлатии омӯзгории чирчиқ

2) Усулхои талими савод
Умуман, дар хар як дарси хониш ба хондани калимахои сохти мураккаби хичо машк кардан лозим аст. Ин усул ба донишҷӯён кӯмак мекунад, ки малакаҳои хониши онҳоро такмил диҳанд.
Дар таълими хондан ташаккул додани малакаи хониш тавассути пур кардани калимаю ҷумлаҳо хонандаро ба ташаккули ҷумла ва тез фикр кардан ҳидоят мекунад. Талаба бо дидани расм ҳарф ва калимаи партофташударо пайдо мекунад, ба он диққат медиҳад, ки он ба мазмуни ҷумла мувофиқат мекунад ё не, кӯшиш мекунад, ки онро нисбат ба ҳамсолонаш зудтар пайдо кунад ва сазовори сипосгузории муаллим шавад.
Дар матнхои китоби дарсии «Алфибе» аломатхои гуногун истифода шудаанд. Онҳо интихоби дурусти оҳанг, таваққуф ва таваққуфро талаб мекунанд. Дар ин маврид фахмонидани муаллим (шарх додани аломати аввал дучор омада) ва нишон додани намунаи хониши баён ахамияти калон дорад. Ифодакунанда танҳо матни хондашуда фаҳмо карда мешавад.
Мисли ҳар як фан, дар дарсҳои хониш ба воҳиди таълимӣ аҳамият дода мешавад.
Аз рӯи расм мазмуни матнро шарҳ диҳед.
Ё: Кӯдакон ба куҷо рафтанд? Номи духтар чист? Номи кӯдак чист? Али, Лола чи кор кард? Чӣ гуна лолаҳоро чида буданд?
Аз ин ру, хониш бояд ба азхудкунии талабагон нигаронида шавад, то идеяи асосии матн, идеяи ба миён гузошташуда аз тарафи муаллимон азхуд карда шавад. Пас, агар калимаю матнҳо аз ёд карда шаванд ҳам, онҳо аз они донишҷӯ мемонанд,
Барои он ки огоҳӣ ва таъсирбахшии хониш таъмин карда шавад, мазмуни матнро бо таҷриба ва таассуроти хонандагон пайвастан лозим аст. Он гох шавку хаваси талаба ба хондан ва омухтан зиёд мешавад.
Дар амалй гардондани азхудкунии бошуурона кори лексика низ ахамияти калон дорад. Таълим ва аз ёд кардани шеър, гуфтаҳои тез, муаммо, суруд, зарбулмасал, сухани хирадманд низ шавқи хонандагонро ба мутолиа зиёд намуда, маҳорати хонишро инкишоф дода, хотираро мустаҳкам мекунад. Аз се ду хиссаи дарси хониш бояд ба амалияи хониш бахшида шавад.
Аз ин рӯ, ба хонандагон хондан, баланд бардоштани суръати хониши онҳо, ташаккул додани унсурҳои хониши ифоданок ва бошуурона, тарбиявӣ вазифаи муҳимми дарси хониш мебошанд.
Тамоми машгулиятхое, ки бо забони модарй, аз чумла саводомузй гузаронда мешаванд, тавре ташкил карда мешаванд, ки ба инкишофи нутк ва тафаккури талабагон алокаманданд.
Доираи кор дар давраи саводнокй васеъ аст, аз чумла экскурсияхо,
бо мушохидахои бачагон, дарси мавзуъ, мубохиса аз руи расм ва гайра алокаманд аст. Дар ин давра вазифаҳои инкишофи нутқи хонандагон иборатанд аз:
1. ислохи нуќсонхои нутќи кўдакон;
2. ғанӣ гардонидани захираи луғавии онҳо дар мавридҳое, ки ба васеъ намудани доираи тахайюлот ва фаҳмиши онҳо алоқаманд аст;
3) аник кардани маънои баъзе калимахо дар нутки хонандагон;
4. ташаккул додани малакаи ба таври шифоҳӣ эҷод кардани ҷумла ва як "ҳикоя" -и хурд (сухани пайваст) аз се то чор ҷумла аст.
Кӯдакон дар ин давра, аввалан, бо шиносоӣ бо ашё, аз қабили либос, олоти корӣ, меваҷот, вожаро бошуурона истифода мебаранд; дуюм, навъхои гуногуни чумлахои соддаи калон (Бачахо медаванд), чумлахои соддаи дароз (Лола ба магоза рафт), чумлахои мураккаб (Анвар ба модараш ёрй мерасонад, ба бародараш нигох мекунад) месозанд. Онхо ба воситаи машкхои амалй ба ин махорат сохиб мешаванд. Таҷрибаи шахсии кӯдакон, ҳаёт ва табиати одамон, мушоҳидаҳо манбаи асосии инкишофи нутқ мебошанд. Объектхо, асбобхои рузгор, наботот, хайвонот мавзуи сухбати шавковар мебошанд. Дар раванди сўњбат кўдакон дар асоси тахайюли худ мафњумњои возењ пайдо мекунанд. Бозихо ва афсонахои бачагона, тамошои расмхо ва Ин чист? Ин кист? Ин чӣ гуна мавзӯъ аст? Кӣ чӣ кор мекунад? мусоҳиба аз рӯи чунин саволҳо низ истифода мешавад.
Ба машгулиятхое, ки бо инкишофи нутк хангоми таълими савод алокаманданд, машкхоеро дар бар мегиранд, ба монанди гуфтани номи объектхои зиндаи атроф, аломатхои онхо, гурухбандии ашё дар асоси аломатхои муайян. Масалан, мувофики супориши муаллим дар мавзуи муайян (дар бораи тирамох, бог, оила, синф, мактаб) чумлаи дукафата ташкил мекунанд; баъдтар чунин љумлањои калон сохта, бо истифода аз саволњо онњоро ба љумлањои маъмул табдил медињанд. Аз ҳарфҳои омӯхтаашон калимаҳо ва ҷумлаҳои хурд месозанд. Дар дарси хониш аз руи расм хикояи хурде месозанд, ба саволи муаллим пурра чавоб доданро ёд мегиранд. Суратҳои рангоранг ва зебо дар алифбо барои дарк кардан ва омӯхтани номи ашё ва ҳодисаҳои атроф, ҳайвонот ва наботот кӯмак мекунанд.
Азхудкунии амалии донишҳои грамматикӣ ва имлоӣ ҳангоми омӯзиши савод. Аллакай дар давраи омузиши саводомузй бачахо грамматика ва имлоро дар асоси амалй меомузанд, яъне мавзуъро шарх намедиханд, ба онхо маълумоти назариявй дода намешавад.
Бачахо нутки дахонй ва хаттиро азхуд карда, машкхои хаттй ичро карда, барои азхуд кардани мавзуъхои дар нимаи дуйуми соли тахсил ва ё дар синфхои минбаъда омухташуда тайёрй мебинанд.
Дар моххои аввали омузиши савод бачахо Алй, Амон, Олам, Найма барин номхои зиёдеро мехонанд ва бо харфхои калон навиштани номи одамонро ёд мегиранд.
Хамин тавр, онхо барои омухтани коидаи имло, ки дар нимаи дуйуми соли тахеил номи шахсонеро, ки омухта мешаванд, бояд бо харфхои калон навишта шаванд, тайёр мешаванд. Машқи хондани калимаҳои тил-дил, олти-алдӣ барои омӯхтани ҳамсадоҳои овозӣ ва бесадо, калимаҳо ба мисли рақам-сана, гул-гул-гул-гул-боғ, боғ-боғ-боғ ва машқи хониш кӯдаконро ба аз худ кардани мавзӯи "Римзҳо".
Системаи машқҳои пропедевтикӣ ба сохтори барномаи грамматика ва имлои мактаби ибтидоӣ дар асоси принсипи пай дар пай пайгирӣ мувофиқат мекунад. Дар натиљаи кори амалї кўдакон таљрибаи муайяни нутќ, таљрибаи риояи ќоидањои забон, калима, сохт ва сохти он, дар ваќти пайвастшавї бо калимањои дигар чї гуна таѓйир меёбад, андўхта мешаванд. Дар асоси ин таҷрибаҳо донишҷӯён умумиятҳои назариявиро меомӯзанд ва дар асоси онҳо мафҳумҳои грамматикӣ ва қоидаҳои имлоӣ ташаккул меёбанд.