Вазорати таълими олӣ ва миёнаи ҷУМҲури ӯзбекистон донишгоҳи давлатии омӯзгории чирчиқ

4) Ба хонандагон хондан дар давраи асосии таълими савод
Барои таълим додани хониш, пеш аз хама, талаба бояд бо овозу харфхо нагз шинос шавад. Дар вакти ворид кардани овозхо ва харфхо принципи аз хичохо чудо кардани овозхо риоя карда мешавад. Муаррифии мактуб метавонад дар якчанд самтҳои гуногун анҷом дода шавад:
1. Дар асоси тасвири пурмазмун бо усули саволу љавоб ќиссаи алоқаманд сохта мешавад. Аз он чумлаи зарурй ва баъд калимаи зарурй бароварда шуда, аз руи калима ба таври дар боло зикршуда кори тахлил ташкил карда мешавад.
2. Дар асоси калима овозе, ки бо ёрии машкхои аналитики омухта мешавад, чудо мешавад. Масалан: моҳ. Муаллим расми моҳро нишон медиҳад, хонандагон номи он - калимаро мегӯянд. Муаллим бо дароз кардани он овози о-ро мегуяд (о-о-о-й) ва аз хонандагон мепурсад, ки кадом садоро дароз мекунанд. Пас аз талаффузи овози о хонандагон оид ба хусусиятњои он саволу љавоб гузаронида мешавад. Калимаҳо бо овози о сохта шудаанд. Баъд аз ин, ҳарфи о аз ҳарфи курсив ё аз алифбои тасвирӣ нишон дода мешавад. Ба ёддошти шакли ҳарфи о диққати махсус дода мешавад.
3. Харфи имрўз омўхташуда ба харфхои омўхташуда омехта мешавад, бачахо харфи ношиносро аз он фарқ мекунанд ва баъд муаллим садоеро мегўяд, ки ин харф ифода мекунад. Хонандагон хусусияти садоро мегӯянд. Онҳо ин ҳарфро аз миёни ҳарфҳои курсӣ ёфта, дар саҳифаи китоб, дар алифбои тасвирӣ нишон медиҳанд. Пас аз ин тавр ворид намудани ҳарфҳои овозӣ оид ба таълими хондан кор анҷом дода мешавад.
Чун дар ҳама фанҳо ба воҳиди таълим таваҷҷуҳ зоҳир мешавад. Тарбия дар синфҳои хониш ба азхудкунии бошууронаи матни хондашуда вобаста аст. Якум, хонанда кушиш мекунад, ки ин гуна хислатхоро танхо вакте фахмад, ки матн дар бораи чй сухан меравад. Сониян, вай барои одами хуб шудан зарурати хонданро мефахмад. Бинобар ин, барои таъмини хониши бошуурона ба аниқ кардани робитаи матн ва расмхои пурмазмуни барои он сохташуда диккат додан, дар бораи матн савол додан лозим аст.
Намудҳои асосии кор дар дарси хониш, ки дар он маводи нав омӯхта мешавад, инҳоянд:
1. Ҷудо кардани калимаи омўхташуда бо овози нав (калимаи дорои ин садо дар аввал, мобайн, дар охир) бо тањлили њиљо-овози. Дар ин ҳолат хонандагон аз ҷумлаҳои аз рӯи расм сохтаашон садои нав мегиранд. Хангоми фарк кардани овоз аз руи накша-модели ин калима асос ёфтаанд. шунидан, талаффуз ва ифодаи овозхо (вазифаи узвхои нутк дар сохтани овоз) машк карда мешавад.
2. Ҳарфҳои хурд ва калон ҷорӣ карда мешаванд. Ҳиҷоҳо таълим дода мешаванд.
3. Калимахоро аввал аз хат, баъд аз «Алифбо» хонед. Кор дар болои калима, ибора, ҷумла ва хондани онҳо, кор ба маънои калимаҳо.
4. Хондан ва тахлили матн, аз нав хондани он, муайян кардани муносибати расм ба матн.
4. Хондан ва тахлили матн, аз нав хондани он, муайян кардани муносибати расм ба матн.
5. Рушди нутқ: ғанӣ гардонидани захираи луғат, сохтани ибораҳо, ҷумлаҳо, ҳикояҳои ба ҳам алоқаманд.
6. Умумкунї: дар љадвал гузоштани њарфи нав, муайян кардани садонок ё њамсадо будани овози нав омўхташуда, муќоисаи њарфи нав бо њарфи пеш омўхташуда, такрори ањамияти садо ва њарф ва ѓ.
7. Дар дарс барои мустадкам намудани чизи азхудшуда овози нав фарк карда мешавад, тамоми намуддои кор, ба гайр аз машкдои ворид намудани харфи нав, инчунин кор бо калимаю матндои иловагй истифода мешаванд; хондан ва тахлили матн, кор кардан бо асбобхои аёнй (картони хаттй, тахтаи магнитй, матои пурасрор, расмхо ва гайра), инкишоф додани нутк, бозихо ва материалхои шавқовар, такрор кардани овозу харфхои пештар омухташуда ба мустахкам намудани он ахамияти махсус дода мешавад; варақаҳо низ истифода мешаванд.
8. Бо калимаҳои аввалини дучоршуда кор кунед: дар ҳиҷои кушод аввал ҳамсадо ва баъд садонокро хонед ва дар ҳиҷои пӯшида ҳиҷои кушодаи бо садонок анҷомёфтаро хонед ва ҳамсадоҳои ояндаро хонед ва хондани калима дар маҷмӯъ. Калимаи нав бо таъкид дода мешавад, ки барои хондани он кумак мекунад, хониши синтетикӣ (хониши пурраи калима) мисли хониши ҳиҷовӣ. Дар ин маврид тавсия дода мешавад, ки калимаи нав бо ҳарфҳои калон навишта, ба хонандагон омӯзонида шавад. Калима бо пичиррос хонда мешавад, дефис бо ҳиҷо навишта мешавад.
8. Бо калимаҳои аввалини дучоршуда кор кунед: дар ҳиҷои кушод аввал ҳамсадо ва баъд садонокро хонед ва дар ҳиҷои пӯшида ҳиҷои кушодаи бо садонок анҷомёфтаро хонед ва ҳамсадоҳои ояндаро хонед ва хондани калима дар маҷмӯъ. Калимаи нав бо таъкид дода мешавад, ки барои хондани он кумак мекунад, хониши синтетикӣ (хониши пурраи калима) мисли хониши ҳиҷовӣ. Дар ин маврид тавсия дода мешавад, ки калимаи нав бо ҳарфҳои калон навишта, ба хонандагон омӯзонида шавад. Калима бо пичиррос хонда мешавад, дефис бо ҳиҷо навишта мешавад.
9. Аз рўи саволхои рохбарикунандаи омўзгор аз рўи расм бо сюжет (мазмуни асосии расмро инъикос мекунад) хикояе созед, ҷумларо аз он ҷудо кунед ва тахлил кунед.
Истифодаи ҳарфҳои курсӣ ва ҷадвалҳо дар таълими хонандагон дар вақти омӯзиши савод
Маълум аст, ки вазифаи давраи асосй дар процесси таълими саводомузй аз он иборат аст, ки хонандагон бо овозхо ва харфхо, ба бачагон дуруст, бошуурона ва ифоданок хондани хичохо бо рохи омузонидани талаффузи дурусти онхо, ташаккули махорат. Бой намудани захираи луғавии хонандагон, инкишоф додани нутқи алоқаманди онњо, бой гардонидани дониши онхо, инкишофи тафаккур, шунавои ва дарки онхо аз вазифахои ин давра мебошад. Дар давраи асоси ошнои бо овозу харфхо аз садо ва харфи н оғоз шуда, ташаккули калимаҳо тавассути пайваст кардани овозу ҳарфҳои омўхташуда ва хониш давраи алифбо хисоб карда мешавад. Аз хижо калима сохтан ва хондан, аз калимахо жумла сохтан ва машқхои хониш ижро мешаванд. Кӯдакон дар шакли хаттӣ ифода кардани овозҳо, аз ҳарфҳо сохтани ҳиҷо ва калимаҳо ва хондани онҳоро ёд мегиранд. Онхо махорати бошуурона, дуруст ва бо хижо хондани жумлахо ва матнхои ба он вобастаро пайдо мекунанд. Дар машгулиятхои давраи асосии омузиши саводомузй махорати хонандагон дар бораи бодиккат шунидан ба нутки дигарон, дарк кардани он, ки дар бораи он сухан меравад, тарбия карда мешавад. Кӯдакон бояд дар назди талабагон сухан ронанд, ба саволҳои муаллим ҷавоб диҳанд, супоришҳоро мустақилона иҷро кунанд, дар бораи чизҳое, ки намедонанд ва ба чӣ шавқ доранд, саволҳо дода тавонанд, чизҳои хондаашон, мушоҳидакардаашон, дидаанд. Дар бораи фильмхо ва фильмхо, вокеахои шунидаю хондаашон ва расмхои дидаашон накл карданро ёд мегиранд. Бо истифода аз бозихои дидактики, ки дар «Алифбо», варақаю дастурхои методи дода шудаанд, кас аз як намуд ба навъи дигар мегузарад ва аз дилгири канора мегирад.
Таълими хонандагон дар асоси ҳиҷоҳо сурат мегирад. Барои таълим додани хониши ҳиҷовӣ калимаро ба ҳиҷоҳо тақсим кардан ва ҳудуди ҳиҷоҳоро муайян кардан муҳим аст. Дар давраи таълими савод, агар хонандагон калимаҳоро ба ҳиҷо мувофиқ созанд, маҳорати хонишро хуб аз худ мекунанд. Ин дар асоси машқҳои таҳлилӣ анҷом дода мешавад. Бо истифода аз усулҳои ҳиҷоӣ хонандагон аввал калимаҳоро ба ҳиҷо тақсим мекунанд ва баъд хонданро машқ мекунанд. Барои намуна,
Модар ҳаст, кӯдак ҳаст. Модар ҳаст, Худо ҳаст.
Модар ҳаст
Коинот вуҷуд дорад
Муаллим пеш аз хондани шеър карточкахоро бо калимахои дар руи онхо навишташуда нишон медихад. Донишҷӯён онро ба ҳиҷоҳо тақсим мекунанд:
вуҷуд дорад
ин ҷо зиёд аст
ал-ла-лам
Дар марҳилаи ибтидоии хониш хониши орфоэпӣ истифода мешавад ва маҳорати хондани орфоэпӣ тадриҷан ташаккул меёбад. Калимахое, ки овозашон ба талаффузашон мувофик нест, аввал аз руи имло, баъд орфоэпй хонда шуда, хондану навиштани онхо мукоиса карда мешавад. Пас аз он ки талабагон сатҳи муайяни фаҳмишро пайдо карданд, хониши орфоэпӣ машқ карда мешавад.
Дар давраи асосии таълими савод дар асоси дефис ва хижо машқҳои тахлили ташкил кардан мумкин аст. Масалан, муаллим калимаро аз Утсунча мехонад, хонандагон онро ба ҳиҷоҳо тақсим мекунанд ва ҳар як ҳиҷоро аз ҳиҷоҳои салиб нишон ва мехонанд. Барои намуна:
ангишт Октам Толан Шарп хавзи Коклам Коркам комак
Барои таълим додани хониш, пеш аз хама, талаба бояд бо овозу харфхо нагз шинос шавад. Дар вакти ворид намудани овозхо ва харфхо принципи аз хичохо чудо кардани овозхо риоя карда мешавад. Муаррифии мактуб метавонад дар якчанд самтҳои гуногун анҷом дода шавад:
Дар асоси расми пурмазмун бо усули саволу чавоб достони алохаманда сохта мешавад. Аз он чумлаи зарурй, баъд калимаи зарурй гирифта мешавад ва баъд аз руи калима ба таври дар боло зикршуда кори тахлил ташкил карда мешавад. Масалан, дар дарсе, ки садо ва харфи Нн омўхта мешавад, достони «Нон иси»-ро гуфтан мумкин аст. Хонандагон аз қисса жумлаи «Дилам ноне месухт»-ро жудо мекунанд, аз он калимаи нонро мекашанд, калимаи нонро тахлил мекунанд, хусусиятхои садои н-ро муайян мекунанд.
Рузе Хусайн ба амалдорони Бойкоро гуфт:
— Дилам чизе мехохад. Он хеле хушбӯй аст. Ман намедонам, ки ин чӣ аст. Фармон дод, ки онро пайдо кунад.
Хизматгоронаш ба ӯ донаҳои мурч оварданд. Шоҳ: - Ин чизе нест, ки ман мехоҳам.
Масъулон як даста гул оварданд. Подшоҳ низ ӯро рад кард.
Пас аз он масъулин ба назди ҳазрати Алишер Навоӣ рафтанд. Ба онхо маслихат дод, ки нони тару тозаро аз танур ба сабад бардоранд.
Мансабдорон нони тоза бурида аз танӯрро дар сабад ба қаср бурданд.
Касрро буи нон фаро гирифт. Пас подшоҳ гуфт:
— Гуфт, ки дилам аз танур нони тару тоза гирифтан мехост. Баъд вай вокеаро ба талабагон накл мекунад.
Дар дарсе, ки садои - харфи Ии омўхта мешавад, достони мори осори Абусаид Кочимовро гуфтан мумкин аст:
Шикорчй хангоми шикор дар кухсор ба кух меафтад. Дар дара мори калон хобидааст. Чавон аз мор тарсида чанд руз дар хамин дара хобидааст. Мор аз дара баромада, ба баъзе чойхо меравад. Охиста-охиста мор ба бача одат мекунад. Рузе чавонро аз дара баровард.
Ҷавон дар ин бора ба дӯстонаш нақл мекунад. Яке аз рафиконаш, артисти цирк аз ин ходиса хабардор шуда, хохиш мекунад, ки ин морро ёфта ба у нишон диханд. Морро гирифта, ба сирко мебарад ва дар он ҷо бо мор намоиш медиҳад.
Рузе бачае, ки дар дара хамрохи мор буд, ба сирк меравад. Дар он ҷо мор ҷавонро шинохт ва рӯяшро газад.
Сипас, тавассути саволу ҷавоб ба донишҷӯён гуфта мешавад. Агар ба хонандагон ин гуна киссахои шавковар вобаста ба харфхо гуфта шаванд, донишу гуфтори онхо баланд мешавад.
Дар асоси калима садое, ки бо ёрии машқҳои таҳлилӣ омӯхта мешавад, ҷудо карда мешавад. Масалан: моҳ. Муаллим расми моҳро нишон медиҳад, хонандагон номи он - калимаро мегӯянд. Муаллим бо дароз кардани он овози о-ро мегуяд (о-о-о-й) ва аз муаллимон мепурсад, ки кадом садоро дароз карда истодааст. Пас аз талаффузи овози о хонандагон оид ба хусусиятњои он саволу љавоб гузаронида мешавад. Калимаҳо бо овози о сохта шудаанд. Баъд аз ин, ҳарфи о аз ҳарфи хурд ё аз алифбои тасвирӣ нишон дода мешавад. Ба ёддошти шакли ҳарфи о диққати махсус дода мешавад.
Дар байни ҳарфҳои омӯхташуда ҳарфе, ки имрӯз бояд омӯхт, омехта аст, кӯдакон ҳарфи ношиносро аз он фарқ мекунанд ва баъд муаллим садоеро, ки ин ҳарф ифода мекунад, мегӯяд. Хонандагон хусусияти садоро мегӯянд. Онҳо ин ҳарфро аз миёни ҳарфҳои курсӣ ёфта, дар саҳифаи китоб, дар алифбои тасвирӣ нишон медиҳанд. Ҳамин тариқ, пас аз шиносоӣ бо ҳарф, дар раванди таълими хондан ба он кор бурда мешавад.
Пас аз хониши намунавии талаба хониши муштарак бо овоз, хониши инфиродӣ ва пичирросзанӣ истифода мешавад. Хусусан дар синфхое, ки сустхонандагон доранд, бо хор таълим додан ба тезон-дани таълим ёрй мерасонад. Дар асоси малакаи хониши хонандагони синф бо хатти курси ба хижо навиштани калимахои матн, бо назардошти харфхои омўхташуда, таркибхои иловагии калимахо, навиштан ва таълими жумла низ истифода мешавад.
Маълум аст, ки дар сахифахои «Алифбе» сохти хичо мураккабтар мешавад. Бинобар ин муаллим бояд усулхои корро вобаста ба мураккабии сохти хар як узв муайян кунад. Масалан, ёд гирифтани ҳиҷоҳое, ки аз се овоз ва чор овоз иборатанд, душвориҳои беназир ба вуҷуд меорад. Дар ин маврид о-лов, о-ло:в дар хижохои навъи. Ман, Ма:н-но:н-навъи хати изофи, бодиринг, хижохои навъи дўст бо:дри: нг, то` :r:t истифода мешаванд. Ин машқҳои таҳлилӣ мебошанд, ки бо машқҳои синтетикӣ якҷоя карда мешаванд. Ҳангоми таълими хондани калимаҳо, ҷадвалҳо инчунин дар таълими ҳиҷоҳо самараноканд:
Ки тоб хо
Дар матнхои китоби дарсии «Алифбе» аломатхои гуногун истифода шудаанд. Зарур аст, ки хонандагон оҳанги мувофиқро интихоб намуда, ҷойҳои таваққуфро муайян кунанд (пауза). Дар ин маврид фахмондадихии муаллим (шарх додани аломати пунктуатсияи аввалин дучоршуда) ва нишон додани намунаи хониши баён ахамияти калон дорад. Танҳо матни ифодаи хондашуда фаҳмо карда мешавад.
Чун дар ҳар як фан, дар дарсҳои саводнокӣ ба ягонагии таълим эътибор дода мешавад. Тарбия дар синфхои саводомузй ба азхудкунии бошууронаи матни хондашуда вобаста аст. Пеш аз хама, хонанда кушиш мекунад, ки чунин хислатхоро фақат дар вакте фахмад, ки матн дар бораи чй сухан меравад. Сониян, вай барои одами хуб шудан зарурияти хонданро дарк мекунад. Бинобар ин, барои таъмини хониши бошуурона ба аник кардани робитаи матн ва расмхои пурмазмун диққат дода, оид ба матн саволхо додан лозим аст. Барои ин саволҳо ва вазифаҳои зеринро истифода бурдан мумкин аст:
Ба расм нигаред, матн дар бораи чӣ аст?
Дар расм чӣ тасвир шудааст?
Оё байни онҳо робита вуҷуд дорад?
Аз рӯи расм мазмуни матнро шарҳ диҳед.
Кӯдакон ба куҷо рафтанд? Номи духтар чист? Номи кӯдак чист?
Али, Лола чи кор кард? Чӣ гуна лолаҳоро чида буданд?
Дар асоси ин савол-супориш матн ва тасвири сюжетие, ки тамомиро ташкил медихад, ба таври тахлили, яъне дар асоси машқи тахлили тахлил ва аз худ карда мешавад. Бинобар ин хониш бояд ба азхудкунии чизи хондашуда нигаронида шавад, то ки дар матн ғояи асосӣ, идеяи ба миён гузошташуда аз ҷониби хонандагон азхуд карда шавад, ҳатто агар калимаю матнҳо дар хотир нигоҳ дошта шаванд ҳам, онҳо аз они хонанда боқӣ монанд.
Дар татбики омузиши бошуурона кори лексика низ ахамияти калон дорад. Мулоҳиза ба маънои калимаҳо, аввалан, идеяро равшан мекунад, дуюм, барои фаҳмидани матн мусоидат мекунад.
Таълим ва аз ёд кардани шеър, гуфтаҳои тез, муаммо, суруд, зарбулмасал, сухани хирадманд низ шавқи хонандагонро ба мутолиа зиёд намуда, маҳорати хонишро инкишоф дода, хотираро мустаҳкам мекунад. Масалан, хангоми гуфтани муаммо, вакте ки хонандагон чавоби онро мечуянд, диккати хонандагон ба калимахои матн чалб карда мешавад ва ба онхо таълим дода мешавад, ки бо истифода аз онхо чавоб пайдо кунанд. Ин машқ инчунин як машқи таҳлилӣ мебошад.

5.