Веин А. М., Наменецкая Б. И. – Память человека

III bob
XOTIRA QANDAY O'RGANILADI
Biz ko'pincha "yaxshi" va "yomon" xotira tushunchalariga duch kelamiz. Biroq, biz har doim ham bunday ta'riflar uchun mezon nima ekanligi haqida aniq tasavvurga ega emasmiz.
Xotirani o'rganish va baholashning asosiy usuli - kuzatish va tajriba. Asosan, biz ushbu funktsiyani o'rganish va baholashning oltita mumkin bo'lgan yondashuvi haqida gapirishimiz mumkin.
Birinchidan, sub'ektiv yondashuv insonning yodlash qobiliyatini qanday baholashi bilan bog'liq. Ko'pincha, bu holatlarda xotiraning imkoniyatlari etarli darajada baholanmaydi. Psixologlarning “har bir inson xotirasidan norozi, lekin aqlidan qoniqish hosil qiladi” degan mashhur fikridir. Og'ir xotira buzilishi bilan og'rigan bemorlarda teskari rasm kuzatilishi mumkin: ular ko'pincha xotira imkoniyatlarini haddan tashqari oshirib yuborishadi, doimiy ravishda ochiladigan xotira bo'shliqlarini uydirma voqealar va faktlar bilan to'ldirishga intilishadi. Subyektiv usul, barcha kamchiliklariga qaramay, shaxsiy xususiyatlar, shuningdek, xotiraning qo'pol nuqsonlari haqida ba'zi bir tasavvurlarni beradi. Odatda shu tarzda xotiraning barcha turlari ta'sirlanganligini yoki uning ma'lum turlaridan faqat bittasi, masalan, vizual yoki eshitish xotirasi tushib qolganligini aniqlash mumkin. Aniqlanishicha, uzoq muddatli xotira saqlanib qolganda faqat qisqa muddatli xotira buzilganmi, u yoki bu turdagi materialni eslab qolishda qiyinchiliklar aniqlangan; yodlash uchun qulay shart-sharoitlar va tadqiqotchini xotiraning holati va xususiyatlariga, yuzaga kelishi mumkin bo'lgan nuqsonning xususiyatiga ma'lum darajada yo'naltiradigan boshqa omillar.
Xotirani o'rganishning ikkinchi usuli odamni uyda, ishda yoki klinikada kuzatish orqali olib kelishni baholash bilan bog'liq. Bu usul, birinchisidan farqli o'laroq, nafaqat odamlarni o'rganishda, balki hayvonlarda tajribalarda ham qo'llanilishi mumkin. Biroq, kuzatish inson miyasining ma'lum shikastlanishlarida va hayvonlarga ma'lum eksperimental ta'sirlarda aniqlangan etarli darajada aniqlangan xotira buzilishlarida aniq natijalar beradi. Shu bilan birga, to'g'ri xatti-harakatlar buziladi, odatiy ko'nikmalar buziladi va kasbiy faoliyat qiyinlashadi.
Eng ob'ektiv pi Xotirani baholashning keng tarqalgan usuli bu psixologik testlar bo'lib, hozirgi vaqtda to'plangan keng eksperimental materiallar dalolat beradi. Psixologik testlar xotira funktsiyasini baholash va o'rganishning uchinchi va eng muhim usuli hisoblanadi.
Darhol shuni ta'kidlash kerakki, xotirani ob'ektiv baholash sezilarli qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi, chunki xotira boshqa aqliy funktsiyalar bilan chambarchas bog'liq. Xotirani baholashdagi qiyinchiliklar, shuningdek, xotiraning o'zi murakkab aqliy funktsiya, jumladan, axborotni idrok etish, saqlash va qayta ishlab chiqarish jarayonlari bilan bog'liq. Ushbu murakkab jarayonning alohida bosqichlarining holatini aks ettiruvchi xotirani o'rganish usullari alohida ahamiyatga ega.
Hozirgi vaqtda xotirani eksperimental psixologik o'rganishning etarlicha yaxshi ishlab chiqilgan metodologiyasi mavjud bo'lib, bu ushbu funktsiyaga nafaqat sifat, balki miqdoriy baho berishga imkon beradi.
Xotirani eksperimental o'rganishni nemis psixologi X. Ebbinggauz 19-asrning 80-yillarida boshlagan. Uning xotira psixologiyasi haqidagi tadqiqotlari klassikaga aylandi. U natijalarni va ularni statistik qayta ishlashni miqdoriy baholash imkoniyatiga ega bo'lish uchun yodlash uchun taklif qilinadigan material bir qator aniq elementlardan iborat bo'lishi kerak deb hisobladi. Bunday materialni izlashda Ebbinghaus deyarli birlashmalarni istisno qiladigan bir hil elementlar bo'lgan ma'nosiz bo'g'inlardan foydalanish g'oyasini o'ylab topdi. Ushbu texnikadan foydalangan holda xotiraning ko'plab eksperimental tadqiqotlari o'tkazildi . Xotirani tekshirish ushbu texnikadan foydalanish bilan cheklanmagan. Keyinchalik, raqamli materiallar bilan ham, ma'noli so'zlar bilan ham, aniq vizual va eshitish taassurotlari bilan tajribalar o'tkazildi ; harakat xotirasi ham o‘rganilgan. Mantiqiy mazmunli yodlashni o'rganish uchun matnlardan parchalar yoki alohida hikoyalardan foydalanilgan.
Eksperimental texnika shuni ko'rsatdiki, sub'ektdan bir nechta ma'nosiz bo'g'inlarni aniq takrorlanmaguncha yodlab olish so'ralgan. Eslab qolingan elementlarning soni va yodlash uchun zarur bo'lgan takrorlashlar soni ma'lum bir shaxsning xotira qobiliyatining miqdoriy ko'rsatkichi bo'lib xizmat qildi. Yodlab olingandan bir soat yoki undan ko'proq vaqt o'tgach, mavzudan yodlangan seriyani takrorlash so'ralgan. Ko'pincha, mavzu barcha yodlangan bo'g'inlarni takrorlay olmasligi ma'lum bo'ldi. Agar "ilgari o'rganilgan bo'g'inlarning butun seriyasini qayta yodlash" taklif qilingan bo'lsa, xatosiz takrorlash uchun ularni kamroq marta takrorlash kerak edi. Agar birinchi yodlash uchun sakkiz marta takrorlash kerak bo'lsa, endi aniq takrorlash uchun faqat to'rtta takrorlash etarli edi. Bu shuni anglatadiki, yodlangan materialning yarmi saqlanib qolgan, qolgan yarmi esa yana o'rganilishi kerak edi. Takrorlashlar soni o'rniga siz #birinchi va ikkinchi yodlash paytida sarflangan vaqtni solishtirishingiz mumkin||
Qayta ishlab chiqarish va tan olish jarayonlarini farqlash taqqoslash usulining paydo bo'lishiga olib keldi. Bu usul shundan iboratki, sub'ektga idrok qilish uchun bir qator elementlar taklif qilinadi, so'ngra bir muncha vaqt o'tgach, taqqoslash va tanib olish uchun bir xil elementlar (yoki ularning bir qismi va yangilarining bir qismi) taqdim etiladi. Bu erda miqdoriy o'lchov - avval tanlangan seriyadan tan olingan elementlarning soni. Har qanday materialni taqdim etishda, tadqiqotchi tomonidan qo'yilgan vazifalarga qarab, yodlash jarayoni sodir bo'ladigan sharoitlarni o'zgartirish qiyin emas: siz yodlangan seriyalarning uzunligini, eslab qolish tezligini, taqdimotlar orasidagi intervallarni, va boshqalar.
Tajribaning qiymati, yuqorida aytib o'tilganidek, uning natijalarini aniq son jihatidan hisobga olish imkoniyatiga ham bog'liq.
Bir xil turdagi, masalan, turli balandlikdagi ikkita qo'zg'atuvchini juftlik bilan taqqoslash usuli juda qulay bo'lib chiqdi. Usul shundan iboratki, sub'ekt ikkita qo'zg'atuvchini ularning ta'siri orasidagi 60 soniya oralig'ida solishtiradi. Mavzu ularning farqi yoki o'xshashligi nimada ekanligini aytishi kerak. Bu shuni anglatadiki, u birinchi stimulni ikkinchisi bilan solishtirish uchun taassurotni saqlab qolishi kerak. Vazifaning qiyinligi signallar orasidagi intervalni kamaytirish orqali kamaytirilishi va taqqoslangan ikkita stimul o'rtasidagi katta bo'shliq bilan oshirilishi mumkin. 60 soniyalik intervalli vazifalar oddiy odamlar uchun juda oson edi. O'rtacha 12 ta tajribada ular bitta xatoga yo'l qo'yishdi.
Insonni o'rganishning asosiy vazifalaridan biri xotira faoliyati qonuniyatlarini o'rganishdir. Misol uchun, maqsad o'rganiladigan materialning esda saqlashga qanday ta'sirini aniqlash bo'lishi mumkin. Tadqiqot natijalari shuni ko'rsatdiki, odatda laboratoriya va klinik tajribalar amaliyotida qo'llaniladigan materiallardan ma'nosiz materialni yodlash va ko'paytirish eng qiyin. O'tgan tajriba, mavjud bilimlar bilan bog'lash imkonini beradigan mazmunli materialni eslab qolish yaxshiroqdir. Tajribalar shuni ko'rsatdiki, bo'g'inlar va harflar faqat 30-44% to'g'ri reproduktsiyani beradi, mazmunli so'zlar ko'proq esda qoladi. Bunga shuni qo'shimcha qilish kerakki, bir xil ma'noli so'zlar tajribada kim ishtirok etishiga qarab har xil esda qoladi. Insonning moyilligi va manfaatlari, shu jumladan professionallari, shuningdek, to'plangan tajribasi muhimdir. Shunday qilib, duradgor "yog'och, mebel, stol" so'zlarini tezda eslab qoladi; "dengiz, kema" - dengizchi; bo'yoqlarning turlari va nomlari - rassom.
yod olinadigan materialning miqdori, hajmi esda saqlashga qanday ta'sir qilishini aniqlash vazifasi bo'lsa , unda bu hollarda sub'ektlarga turli o'lchamdagi qatorlar taklif etiladi. Ular xatosiz ko'paytirish uchun zarur bo'lgan takrorlashlar soni, muvaffaqiyatli reproduktsiyalar soni va xotirada saqlangan materialning foizi qanday o'zgarishiga qarab o'rnatiladi.
Ebbinghaus va boshqa tadqiqotchilarning tajribalari shuni ko'rsatdiki, esda saqlanadigan material miqdori ortishi bilan kerakli takrorlashlar soni to'g'ridan-to'g'ri aloqa talab qiladiganidan tezroq o'sadi. Ma’lum bo‘lishicha, uni yoddan takrorlash uchun 7 bo‘g‘inli turkumni bir marta o‘qish kifoya. 16 bo'g'inli ketma-ket 30 marta, 24 - 44, 26 - 52 marta takrorlanishi kerak. Bu nisbatlar shuni ko'rsatadiki, ketma-ket bo'g'inlar soni ortib borishi bilan uni yodlash uchun zarur bo'lgan takrorlar soni nomutanosib tez o'sib boradi. Ma'nosiz bo'g'inlarga nisbatan Ebbinggauz o'z xulosalarini quyidagicha shakllantirdi: ketma-ket atamalar sonining ko'payishi bilan talab qilinadigan takrorlashlar soni birinchi navbatda juda tez ortadi, keyin esa sekinroq. Shu tariqa, Ebbinggauz mantiqiy bog‘lanishga ega bo‘lgan so‘zlar bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan bo‘g‘inlardan tuzilgan teng uzunlikdagi qatorlarga qaraganda bir necha barobar tezroq o‘zlashtiriladi, degan xulosaga keldi. Ko'pgina psixologlarning keyingi tadqiqotlari bu natijalarni tasdiqladi.
Tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, yodlangan elementlarning qatordagi o'rni ham muhim ahamiyatga ega: birinchi navbatda, ekstremal elementlar, keyin esa o'rtadagilar esga olinadi.
Shunday qilib, esda saqlashni amalga oshiradigan miya mexanizmining ishlashiga bir qator omillarning ta'sirini o'rganish mumkin, masalan, signal tezligining ta'siri, idrok etish va ko'paytirish yoki tanib olish oralig'i, soni takrorlashlar va boshqalar.
Yodlash uchun taqdim etilgan materialni idrok etish va takrorlash o'rtasidagi davrni o'zgartirib, unutish jarayoni qanday borishini kuzatish mumkin. Tekshirish turli vaqt oralig'ida - bir soatdan 48 soatgacha va hokazolarda amalga oshirilishi mumkin. Ushbu usuldan foydalanib, Ebbinggaus yodlashdan keyingi kun materialni to'liq takrorlash uchun keyingi kunlarga qaraganda kamroq takrorlash kerakligini va bir haftadan keyin yoki bir oyda qayta ishlab chiqarilgan materialning soni sezilarli darajada kamayadi. Yodlanganlardan dastlab ko'p narsa unutiladi, keyin esa kamroq va kamroq. Bir soatdan keyin yodlangan qatorlar shunchalik unutildiki, ularni bir xil aniqlik bilan o'zlashtirish uchun avval bajarilgan ishlarning 50% dan ko'prog'ini, 8 soatdan keyin - 75% va 31 kundan keyin bajarilgan ishlarning 80% dan foydalanish kerak edi. birinchi yodlash paytida.
Ushbu ma'lumotlardan xulosa kelib chiqadi: biz birinchi soatlar va kunlarda nimani saqlab qolganimizni tez-tez eslaymiz; unutilgan narsa xotiradan tezroq yo'qoladi. Shuni yodda tutish kerakki, agar o'rganilgan narsa haqida hisobot olishning iloji bo'lmasa, bu xotiraning izi yo'q degani emas. Ko'pincha, eslab qolishning mumkin emasligi, yuqorida aytib o'tilganidek, vaqtinchalik va shuning uchun ko'payish apparatining pastligi bilan bog'liq: bir muncha vaqt o'tgach, unutilgan bo'lib tuyulgan material xotirada paydo bo'ladi va uni to'liq takrorlash mumkin.
Ebbinggaus o'rganish vaqti va yodlangan materialni takrorlash o'rtasidagi bog'liqlikni aniqlab, boshqa omillarning rolini ochib berdi. Shunday qilib, u g'oyalarni eslab qolish kuchi dastlab takrorlashlar soniga mutanosib ravishda ortib borishini, keyin esa tobora sekinlashishini va nihoyat, keyingi takrorlashlarning ta'siri deyarli sezilmasligini ko'rsatdi. Bir xil miqdordagi takrorlashlar uzoqroq vaqt oralig'ida ajratilgan seriyalarni yaxshiroq eslab qolish imkonini berdi. Ma'lum bo'lishicha, qisqa ketma-ketliklar tezda yodlanadi, lekin tezda unutiladi. Uzoqlari unchalik tez yodga olinmaydi, ammo qisqalarga qaraganda ancha sekin unutiladi.
Xuddi shu usullar yordamida materialning mazmunliligi bilan bir qatorda uning yangiligi va berilgan mavzu uchun ahamiyati esda saqlashga katta ta’sir ko‘rsatishini ko‘rsatish mumkin edi. O'tkir qiziqish uyg'otadigan va e'tiborni tortadigan hamma narsa osongina va qat'iy esda qoladi.
Tadqiqotga qiziqishi bo'lmagan sub'ektlarda qiyinchiliklar kuzatiladi . Bunday hollarda hatto ularning qat'iyati va mehnatsevarligi ham ko'p yordam bermaydi.
Eksperimental ma'lumotlar shuni ko'rsatadiki, o'rganish va keyingi ko'payish, shubhasiz, materialni kiritish usuli bilan ta'sir qiladi: ko'rish, eshitish, hid organlari orqali yoki boshqa usullar. Shunday qilib, mavzuga ma'lum balandlik va kuchdagi tovushlar, turli rangdagi raqamlar, to'yinganlik va yorqinlik ko'rsatiladi va keyin ^ in?
ularni turli davrlarda tanib olish. Shu bilan birga, oldingi signal yoki undan kam farq qiladigan boshqasi taklif etiladi. Ular ko'paytirish usuliga ham murojaat qilishadi: mavzu ma'lum vaqtdan keyin bir xil tovush yoki rangni takrorlaydi. Aniqlik o'lchovi - bu qilingan xatolar soni yoki to'g'ri baholarning ularning umumiy soniga nisbati. Ushbu usul alohida mavzularda va bir xil kasb bilan birlashtirilgan shaxslar guruhlarida vizual va eshitish signallarini yodlashda sezilarli farqlarni ko'rsatishga imkon beradi. Muhim farqlar, masalan, musiqachilar va rassomlar o'rtasida kuzatiladi. Birinchisi ancha kuchli eshitish xotirasiga ega, ikkinchisi esa vizual xotiraga ega.
O'tkazilgan tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, xotirani chuqurroq o'rganish uchun nafaqat ma'lum psixologik testlarni tanlash, ma'lumot kiritiladigan kanallarni hisobga olish va materialning teng bo'lmagan murakkablik darajasi muhimdir. Murakkab xotira jarayonining alohida bosqichlari holati to'g'risida tasavvurga ega bo'lgan tadqiqotni shakllantirish muhim ahamiyatga ega. Keyingi takrorlash uchun qisqa vaqt, masalan, bir necha soniya, daqiqalar yoki bir necha kun yoki haftalardan uzoqroq muddat tanlanganligiga qarab, taassurotlarning bevosita yoki uzoq muddatli (kechiktirilgan) saqlanishi tekshiriladi. Bunday eksperimental psixologik tadqiqotlar asosida material qanday esda saqlanishi, mavzu qanday qilib darhol, shuningdek, o'rganilgandan so'ng turli vaqt oralig'ida hisobot berish va shu bilan qisqa muddatli va uzoq muddatli vaziyatni baholash haqida tasavvurga ega bo'lish mumkin. muddatli xotira beriladi. Tadqiqotning bunday formulasi ro'yxatga olish, saqlash va, ehtimol, ko'paytirish jarayonlarining holati to'g'risida ma'lum bir tasavvurga ega bo'lgan darhol va kechiktirilgan ko'payish usullaridan foydalanishni maqsadga muvofiq deb hisoblash imkonini beradi. Biroq, xotirani o'rganishning mavjud usullari hali ko'payish jarayonlarini to'g'ri ajratish va baholashga imkon bermaydi.
Alohida jarayonlarni baholash va o'rganish uchun mumkin bo'lgan yondashuv, xotiraning ma'lum bir bosqichining izolyatsiya qilingan buzilishi bilan patologiyaning ayrim klinik shakllarini to'liq tahlil qilishdan iborat.
Psixologik eksperimentning turli xil uslubiy usullari undan turli yoshdagi va kasbiy guruhlarda, erkaklar va ayollarda, sog'lom va kasal odamlarda xotirani tavsiflash va taqqoslash, shuningdek, yuqorida qayd etilgan omillarning ta'sirini o'rganish imkonini beradi. bu jarayon. Va nihoyat, eksperimentdan shaxsning xotirasini tavsiflash uchun foydalanish mumkin. Binobarin, sog'lom odamda xotirani eksperimental psixologik o'rganish xotira jarayonlarini va ma'lum shaxslarda mnestik funktsiyani tavsiflash bilan bog'liq sof amaliy vazifalarni amalga oshiradigan faoliyat shakllarini o'rganish imkonini beradi.
Klinikada turli miya lezyonlari bo'lgan bemorlarni o'rganish uchun natijalarning miqdoriy ifodasi bilan xotirani baholashning ob'ektiv psixologik usullari qo'llaniladi. Bunday tadqiqotlar xotira funktsiyasi bilan bog'liq individual tuzilmalarning rolini ochib berish uchun muhimdir.
Tadqiqotning fiziologik usuli ketma-ket to'rtinchi, ammo xotira mexanizmlarini o'rganishning eng muhim usullaridan biridir. I. P. Pavlovning asarlarida shartli refleksning fiziologik hodisa sifatida roli ta'kidlangan, u miyadagi izlarning fiksatsiyasiga asoslangan, indikator va xotira funktsiyasi sifatida foydalanish uchun mos keladi. Shu munosabat bilan xotirani eksperimental o'rganish shartli reflekslarni, ularning hosil bo'lish tezligini va saqlash muddatini o'rganishga asoslangan. Ushbu turdagi tadqiqotlar miyasi buzilgan har xil turdagi hayvonlarda, shuningdek, miyaning individual tuzilmalariga, shu jumladan ularning tirnash xususiyati va yo'q qilinishiga turli xil ta'sir ko'rsatishda amalga oshiriladi. Ushbu tadqiqotlar murakkab funktsional tizimning faoliyati bilan bog'liq xotira mexanizmlarini o'rganish imkonini beradi. Ular turli xil miya tuzilmalarining roli va ularning xotira funktsiyasini amalga oshirishdagi funktsional holati va uning buzilishlari haqida tushuncha beradi. Bu mikrofiziologikdan farqli o'laroq, tadqiqotning makrofiziologik jihati bo'lib, u ma'lumotni yodlash, saqlash va ko'paytirish jarayonida individual neyronlarning holatini o'rganish bilan shug'ullanadi. E.N.Sokolov Moskva universitetida quyonlarning individual neyronlari darajasida tadqiqot olib bordi. Fertyga qalinligi 1-2 mikron bo'lgan mikroelektrod ulangan vizual korteksda joylashgan neyronlar. Keyin quyonning ko'ziga yorug'lik chaqnadi va mikroelektrod yordamida bu neyronning bioelektrik faolligi qayd etildi. Quyonning ko'zi ma'lum bir xususiyatga ega bo'lgan yorug'lik chaqnashlari bilan bezovta bo'ldi. Neyron dastlab stimulga reaksiyaga kirishdi va xarakterli bioelektrik siljishlar - impulslarning portlashlari bilan javob berdi. Agar stimulning xususiyatlari uzoq vaqt davomida o'zgarmagan bo'lsa, unda neyron ularga impulslarning portlashlari bilan javob berishni to'xtatdi va bir muncha vaqt o'tgach, bioelektrik impulslarni umuman qayd etib bo'lmaydi. Neyronning bunday xatti-harakati uning charchaganligidan emas, balki faqat qo'zg'atuvchining monotonligidan kelib chiqqanligi taxmin qilingan. Ushbu taxminni sinab ko'rish uchun stimulning turli xarakteristikalari, masalan, yorug'lik chaqnashining intensivligi o'zgartirildi. Neyron qo'zg'atuvchining yangiligini darhol "tan oldi" va impulslarning xarakterli portlashlari bilan yana javob bera boshladi. Agar yangi stimul monoton tarzda takrorlangan bo'lsa, unda neyronning unga bo'lgan munosabati asta-sekin yo'qoladi. Ushbu tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, neyron allaqachon ogohlantirishlarni yodlab olish va ularni xotirasida saqlangan ma'lumotlar bilan taqqoslash qobiliyatiga ega. Bu shuni anglatadiki, allaqachon neyronlar darajasida, ya'ni miyaning alohida elementlari darajasida ma'lumotni saqlashni ta'minlaydigan mexanizmlar mavjud.
SSSR Fanlar akademiyasining Biofizika institutida O. S. Vinogradova va uning hamkasblari limbik sistema tuzilmalaridagi alohida neyronlarning fiziologik xususiyatlari bo‘yicha tadqiqotlar olib borishmoqda, ular axborotni ro‘yxatga olish jarayonlari bilan bevosita bog‘liq. va, ehtimol, uni ko'paytirish. Ushbu tadqiqotlar neyronlarning teng bo'lmagan xususiyatlarini ochib berdi va limbik tizimning ikkita tuzilma to'plamiga yoki ikkita funktsional tizimga bo'linishi haqida taxmin qilish imkonini berdi, ular allaqachon tasvirlangan ma'lumotlarni yozib olish jarayonining turli tomonlarini ta'minlaydi. Xotiraning fiziologik mexanizmlari bo'limi.
Shunday qilib, neyronlar darajasida o'tkazilgan tadqiqotlar miyada tajribani o'rnatadigan murakkab funktsional tizim mavjudligini taxmin qilish uchun asos bo'ldi.
Tadqiqotning fiziologik usullaridan biz xotirani o'rganishning tizimli (makrofiziologik) va asabiy (mikrofiziologik) yondashuvlarini ko'rib chiqdik. Ushbu masalani o'rganishning yana bir mumkin bo'lgan yondashuvini ta'kidlash kerak. Xotiraning biokimyoviy mexanizmlari bo'limida batafsil tavsiflangan biokimyoviy tadqiqotlar bilan bevosita bog'liq bo'lgan subcellular molekulyar darajadagi tadqiqotlar haqida gapiramiz.
Xotirani o'rganishning fiziologik usuli asosan hayvonlarni o'rganish bilan chegaralanadi. Biroq, eksperimental texnikaning takomillashtirilishi munosabati bilan, xususan, uzoq vaqt davomida suvga cho'milgan elektrodlarni miyaga joylashtirish imkoniyati tufayli odamlarda ham tadqiqot olib borish mumkin bo'ldi. Olimlar miya to'qimalariga minimal zarar etkazadigan miyaning chuqur shakllanishlarini o'rganishga va hayvonlar va odamlarning erkin xatti-harakatlari sharoitida ularni tirnash xususiyati va yo'q qilish oqibatlarini kuzatishga muvaffaq bo'lishdi.
N. P. Bekhterevaning tadqiqotlari qiziqish uyg'otadi, u o'z hamkasblari bilan birgalikda ko'p yillar davomida miya shikastlanishi bilan og'rigan bemorlarni miyaga implantatsiya qilingan oltin chuqur elektrodlar usuli yordamida davolaydi. Usul individual miya shakllanishi va neyronlar guruhlarining bioelektrik faolligi holatini hisobga olishga imkon beradi . Tadqiqotchi, go'yo o'zi uchun boshqa ob'ektiv ma'lumot kanalini (bemor bilan suhbatdan tashqari) kashf etadi, bu orqali yodlash jarayonida turli xil miya shakllanishlarining holati, ularning o'zaro ta'siri, yoqish ketma-ketligi haqida ma'lumot olish mumkin. yodlash paytida turli miya tuzilmalari, xotirada saqlash va bemorga taqdim etilgan reproduktsiya materiali.
Ushbu tadqiqotlar xotira muammosi bilan bog'liq holda miya faoliyatining bir qator muhim qonuniyatlarini ochib berishga imkon berdi. Masalan, miyaning turli qismlariga oltin elektrodlar o'rnatilgan bemorda qisqa muddatli xotira o'rganildi. Tajriba quyidagicha o'tdi. 30 soniya ichida elektrodlar kiritilgan miya tuzilmalarining neyronlarining elektr faolligi qayd etildi, shundan so'ng shifokor olti yoki undan ko'p raqamni aytdi. Keyinchalik, bemorlar eshitgan raqamlar qatorini xotirada saqlagan davrda hujayra faolligini qayd etish amalga oshirildi. Neyronlarning elektr faolligini oxirgi qayd qilish ma'lum bir raqamli seriyani ko'paytirish vaqtida amalga oshirildi. Shu tarzda, shu ravishda, shunday qilib
Boshqacha qilib aytadigan bo'lsak, tadqiqotchi, go'yo miyaning turli tuzilmalari bilan yaqin aloqada bo'lgan va inson tomonidan ma'lum taassurotlarni idrok etish, yodlash va takrorlash jarayonida ular qachon ishlay boshlaganini kuzatgan.
Miyaning chuqurligida joylashgan shakllanishlar - talamus yadrolari, globus pallidus, kaudat yadrosi - takroriy tadqiqotlar davomida bemor doimiy ravishda uning bioelektrik faolligida ma'lum o'zgarishlar bilan javob beradi, bu odamning nimaga bog'liq. bajarmoqda - ma'lum ma'lumotlarni idrok etadi, saqlaydi yoki takrorlaydi. Turli xil miya shakllanishlarining holatini bunday "kuzatish" bizga xotiraning neyrofiziologik mexanizmlarini tushunishga yaqinlashishga imkon beradi. Shu bilan birga, klinikada inson miyasining muayyan shakllanishiga uzoq muddatli elektrodlarni kiritish usulidan foydalanish terapevtik ta'sir bilan cheklangan. Shuning uchun, tabiatning o'zi tomonidan odamda o'tkaziladigan tajriba turini ifodalovchi ba'zi miya shakllanishlarining shikastlanishlarida klinik kuzatuvlarning ahamiyatini e'tiborsiz qoldirib bo'lmaydi.
Klinik patologiya holatlarini tahlil qilish xotiraning neyrofiziologik mexanizmlarini o'rganishning beshinchi usuli hisoblanadi. Shuni ta'kidlash kerakki, xotirani o'rganish uchun ushbu murakkab funktsiyaning individual komponentlarini izolyatsiya qilingan holda yo'qotish bilan inson miyasining shikastlanishi modellaridan foydalanadigan klinik nevrologiya muammoni o'rganishga katta hissa qo'shgan. Klinik tadkikotlar miyaning individual tuzilmalari, xususan, uning chuqur shakllanishlari xotira funktsiyasi uchun rolini ko'rsatdi va ko'plab eksperimental tadqiqotlar uchun yo'l ochdi. Ushbu masalaga biz xotira buzilishi bo'limida batafsilroq qaytamiz.
Tadqiqotning farmakologik usuli, oltinchi usul, xotira mexanizmlarini o'rganish uchun alohida ahamiyatga ega. Bu turli dorivor moddalarning, xususan, fenamin va strixnin kabi nerv sistemasini stimulyatorlarining eksperimental psixologik testlarni bajarishga ta'sirini o'rganish bilan bog'liq. Olingan ma'lumotlarni tahlil qilish xotira mexanizmlari bo'yicha ba'zi xulosalar chiqarishga imkon beradi. Masalan, ob'ektlardan oldin va keyin xotirani o'rganishimiz ta'sir qiluvchi fenamin va edeniumni oldi
miya poyasining yuqori qismlari va limbik tuzilmalarning retikulyar shakllanishi xotira funktsiyasini amalga oshirishda uyg'onish va hissiy apparatlarning yuqori darajasini saqlaydigan tizimlarning rolini baholashga imkon berdi.
Xotirani o'rganish usullarini hisobga olgan holda, tadqiqotning yana bir jihatini ta'kidlash kerak - evolyutsion, hayvonlar va odamlarning miyasi rivojlanishi bilan filogenez va ontogenez jarayonida xotiraning rivojlanishi. Xotira evolyutsiyasining korteksning rivojlanish darajasiga, miya hajmiga va ayniqsa sinapslarning soni va xilma-xilligiga bog'liqligini aniqlaydigan morfo-fiziologik tadqiqotlar alohida qiziqish uyg'otadi .
Taqdim etilgan ma'lumotlar tadqiqotning g'ayrioddiy darajada oshganidan va xotirani o'rganishga ko'p qirrali yondashuvdan dalolat beradi. Olingan natijalar tizimli, hujayrali va subhujayraviy darajada o'tkazilgan tadqiqotlarning maqsadga muvofiqligini ko'rsatadi. Shu munosabat bilan xotira tadqiqotining ham morfo-fiziologik, ham biokimyoviy sohalari qiziqish uyg'otadi. To'plangan tajriba shuni ko'rsatadiki, xotira funktsiyasini baholash, agar iloji bo'lsa, uni har tomonlama o'rganishga asoslangan bo'lishi kerak. Afsuski, eksperimental psixologik tadqiqotlar va o'z-o'zini hisobotga asoslangan xotira xususiyatlari faqat odamlarda qo'llanilishi mumkin (hayvonlar bundan mustasno). Boshqa tomondan, batafsil fiziologik va biokimyoviy tadqiqotlar asosan hayvonlarda eksperimental sharoitda amalga oshiriladi.
Tadqiqotning g'ayrioddiy yuqori uslubiy darajasi, turli yondashuvlarning chambarchas kombinatsiyasi, neyrofiziologiyaning gistologiya, biokimyo, matematika bilan bog'liqligi va klinik ma'lumotlarni zamonaviy tahlil qilish yaqin kelajakda dolzarb masalalarni hal qilishga yordam beradi, degan umiddamiz. xotira muammosi.
Xotirani o'rganishga zamonaviy yondashuvlar tahlili shuni ko'rsatadiki, uslubiy masalalarni hal qilish xotira mexanizmlarini o'rganishning muhim bo'g'inidir.


IV BOB
YAXSHI VA YOMON XOTIRA
Xotiraning kasbiy va yosh farqlari bilan bir qatorda, bir hil kasbiy va yosh guruhlarida kuzatiladigan xotirada individual farqlar o'rnatildi. Farqlar miqdoriy va sifat jihatidan farq qiladi. Bu to'g'ridan-to'g'ri ko'paytirish, tanib olish imkoniyatlarini, unutish jarayonining borishini, turli materiallarni saqlash darajasini bildiradi. E.Kant ta'rifiga ko'ra, xotira u yoki bu taassurotni idrok etish tezligi, esda saqlashning kuchliligi va eslashning epchilligi bilan ajralib turadi. Ba'zi odamlar ajoyib xotiralarga ega. Yaxshi yoki yomon xotiraga nima sabab bo'ladi?
Materialni yodlashda odamlar asosan esda saqlash qobiliyatiga ko'ra ikki turga bo'linadi: tez o'rganuvchilar va sekin o'rganuvchilar. Tez o‘rganuvchilar birinchi marta ko‘rsatilgan so‘zlar, raqamlar yoki ma’nosiz bo‘g‘inlardan 8 ta elementni takrorlay olishi, sekin o‘rganuvchilar esa atigi 3 tasini eslab qolishlari eksperimental tarzda aniqlangan. Psixologlar, xususan, nemis tadqiqotchisi E. Meyman bunday raqamlar. Sekin yodlovchiga 12 bo'g'inli ketma-ketlikni yodlash uchun 56 ta takrorlash kerak bo'lsa, tez yodlovchiga xuddi shu holatda atigi 18 ta takror kerak edi. Ammo sekin o'rganuvchilar uchun mashqlarning muvaffaqiyati tez o'rganuvchilarga qaraganda ancha yuqori edi. Mashqdan bir oy o'tgach, birinchi turdagi odamlarga 56 ta takrorlash o'rniga 19 ta takrorlash kerak bo'ldi, ya'ni ular materialning deyarli 75% ni, ikkinchi guruh vakillari esa 18 ta takrorlash o'rniga 8 ta takrorlashni talab qildilar, bu ularning yarmidan kamini tashkil etdi. eslab qolgan material. Yodlash uchun material o'zgartirilganda bu farq tekislanmaydi. Sekin o'rganuvchilar ham so'zlarni, she'rlarni, xronologik sanalarni va hokazolarni sekin o'rganadilar.
Agar bu ikki guruhning xususiyatlariga tez yodlaydiganlar tez, sekin yodlaganlar esa sekin unutishini ham qo‘shsak, xotiraning xotira funktsiyasini baholash uchun biron bir miqdoriy ko‘rsatkichdan foydalanish qiyinligi ayon bo‘ladi. butun.
Biroq, tez o'rganish xususiyatlarining tez unutish va sekin o'rganish bilan sekin unutish bilan mos kelishi haqida oldindan aytib berish kerak. Sekin yodlab, tez unutadigan odamlar bor. Shu bilan birga, juda yaxshi xotiraga ega bo'lgan odamlar tezda yodlashadi va sekin unutishadi. Yodlashning ikki turiga olib keladigan sabablardan biri olimlar diqqatning xususiyatlarida ko'rishadi. Tez o'rganuvchi o'z e'tiborini to'liqroq safarbar qilish va uning maksimal konsentratsiyasiga erishish qobiliyatiga ega , sekin tip esa asta-sekin eng yuqori konsentratsiyaga erishadi.
Yuqorida aytilganlardan kelib chiqadiki, to'g'ridan-to'g'ri yodlash darajasi har doim ham xotiraning boshqa ko'rinishlarining rivojlanishiga, xususan, materialni uzoq vaqt davomida xotirada saqlash qobiliyatiga mos kelmaydi. Yaxshi tezkor xotiraga ega bo'lgan odam uzoq vaqt davomida narsalarni eslay olmaydi. Psixologlar, masalan, uzoq muddatli xotiradan mahrum bo'lgan zaif aqlli odamlarning qisqa vaqt ichida eslab qolish qobiliyati juda yuqori darajada rivojlanganligini kuzatdilar.
Xotira sohasidagi farqlarning ikkinchi guruhi asosan mexanik yoki mantiqiy semantik yodlash qobiliyatini o'z ichiga oladi. Mexanik esda saqlashga moyil bo'lgan shaxslar uni mazmunli materialga kengaytiradilar, uni tarqoq material kabi yodlaydilar, ya'ni so'zma-so'z yodlaydilar. Aksincha, mantiqiy yod olishga moyil bo'lgan odamlar, shuningdek, o'xshashlik assotsiatsiyasini yaratib, alohida elementlarni o'zaro bog'liq guruhlarga birlashtirib, elementar farqli materialni tushunadilar. Masalan, familiyani, ismni, otasining ismini eslab, ularni tanish narsa yoki joy nomi bilan bog'laydi, geometrik figuraning konturlarini biron bir tanish narsaning shakli va t bilan bog'laydi . e) ko'proq ma'noli materialga nisbatan mantiqiy bog'lanishdan foydalaning.
Ko'pincha, ayniqsa, talabalar orasida, ba'zilariga qanday qilib "berilmagan" ismlar kuzatiladi, boshqalari raqamlarni, xususan, mexanik xotirani talab qiladigan xronologik sanalarni eslay olmaydi. Bu borada aqliy qobiliyatlarning tabiiy xarakteri muhim rol o'ynaydi; a'lo matematik qobiliyatga ega bo'lgan ba'zi bolalar oddiy eslab qolish asosiy rol o'ynaydigan bunday fanlarni umuman bajara olmaydi. Va aksincha, yodlashda o'quvchilar diqqatini faktik materialga qaratishi mumkin, uni tushunish va nazariy umumlashtirishga etarlicha e'tibor bermaydi. Bunday yondashuv bilan geometrik teoremaning isbotini yoki arifmetik muammoning yechimini eslab qolish qiyin. Bunday bolalar alohida ismlar va sanalarni yaxshi eslab qolishlariga qaramay, odatda matematika va mazmunli yodlashni talab qiladigan boshqa fanlardan yomon o'qiydilar.
Ajoyib xotiraga ega bo'lgan shaxslar haqida hech narsa demasangiz, xotiraning individual funktsiyalari va turlarining o'zgarishi, odatda, tajribalar shuni ko'rsatadiki, bir hil guruhlarda ham, alohida sub'ektlarda ham muhimdir. Ba'zi odamlar ko'proq rivojlangan eshitish xotirasiga ega, boshqalari esa vizual yoki, masalan, vosita xotirasiga ega. Vizual xotira doirasida ham ba'zilari rang xususiyatlarini, boshqalari shakl va konturlarni idrok etish qobiliyatiga ega. Ko'pincha raqamlar uchun ajoyib xotiraga ega bo'lgan va shu bilan birga she'rning bir nechta satrini eslay olmaydigan odamlar bor. Boshqalar esa butun she’rlarni osongina yod oladilar, lekin ikki yoki uchta raqamni yodlay olmaydilar. Ma'lumki, ko'pgina musiqachilar uzoq va qiyin musiqa qismlarini yodlaydilar, ularni notalarsiz ijro etishga qodir, ammo oddiy matnning bir nechta satrini eslab qolish qobiliyatiga ega emaslar.
Biz xotiraning individual xususiyatlarini yodlash tezligi, tabiati va hajmi, materialni saqlab qolish qobiliyati, shuningdek, u yoki bu xotira turining ustunligi bilan bog'liq holda ko'rib chiqdik. Ushbu ma'lumotlar shuni ko'rsatadiki, xotira funktsiyasining holati va uning xususiyatlari har bir alohida holatda faqat ko'plab ko'rsatkichlarni hisobga olgan holda har tomonlama baholash asosida olinishi mumkin. Ushbu ma'lumotlar ushbu funktsiyani faqat uning individual ko'rinishlari asosida tavsiflashda bir tomonlama yondashuvdan ogohlantirishi kerak.
Zaif xotira shunchaki zaif e'tiborni anglatadi va befarq, befarq kuzatish odati etarli darajada xotira yo'ldoshidir, degan fikr bor. Beparvolik haqida shikoyatlarni eshitish odatiy hol emas. Qiziqish, e'tibor bo'lmasa, odam ko'rgan, eshitgan yoki qo'llagan narsalarning aksariyati deyarli doimo unutiladi.
Psixologlar inson bir vaqtning o'zida faqat bir narsa bilan band bo'lishi mumkinligini ko'rsatdi, lekin u bir mavzudan ikkinchisiga hayratlanarli tezlikda o'tishi mumkin. Bir mavzuga e'tibor qaratish orqali biz ko'pincha boshqa vaqtda shubhasiz diqqatni tortadigan diqqatga sazovor joylar va tovushlar yonidan o'tib ketamiz. Adabiy manbalarda o‘z ijodiga shu qadar chuqur kirib borgan frantsuz yozuvchisi haqida so‘z yuritiladi, u Bartolomey kechasida o‘zining derazasi ostida sodir bo‘lgan qon to‘kilishlari haqida hech narsa bilmas edi. Bundan tashqari, ma'lumki, bir italiyalik olim o'z tajribalariga shunchalik berilib ketganki, u o'z shahri ko'chalarida bo'lgan jang haqida hech narsa bilmas edi; kechqurun tashqariga chiqqanida, Napoleon qo'shinlari shaharni egallab olgani va Avstriya qo'shinlari uni tozalaganini bilib, juda hayron bo'ldi. Qadimgi yunon faylasufi Sokrat bir marta ixtiyoriy ravishda jangda qatnashishga qaror qildi, lekin falsafiy mulohazalarga berilib, to'xtadi va bir necha soat turdi. Muammoni hal qilganda, u xuddi shu joyda turganini ko'rdi. Armiya bu vaqt ichida uzoq yo'lni bosib o'tdi va ancha oldinga o'tdi.
Ma'lum bir yo'nalishda ishlagan odam, tabiiyki, boshqa mavzularga bir xil darajada e'tibor qarata olmaydi va bu erdan kelib chiqadigan bema'nilik ba'zan kulgili bo'lib qoladi. Mavzuning har bir jihatini eng mayda detallarigacha eslab yuradigan, lekin uy manzilini eslab qolishda qiynaladigan professorlarning hikoyalari bor. Mashhur ingliz olimi to‘y kuni kelini uchun kelishni unutib qo‘ygani va shu qadar chalg‘iganligi haqida hikoya qilinadi.
bir necha kundan keyin unga. Mashhur rassom K. Bryulov chinakam "badiiy" g'ayrioddiyligi bilan ajralib turardi. Injil mazmunining yarmigacha bo'lgan rasmini chizib, u to'satdan uning burchaklaridan birida rasmning mazmuniga hech qanday aloqasi bo'lmagan butunlay boshqa syujetdan parchalarni chizishni boshladi.
Anton Rubinshteyn baliqchi bo'lganligi ma'lum. Bir marta Kiyevdagi kontsert kuni u to'satdan kechqurun tayyorlanib, shahardan Dneprga jo'nadi. Auditoriya allaqachon omma bilan to'lganida, Rubinshteyn qayerga g'oyib bo'lganligi haqida mish-mish tarqaldi. Bir necha soat o'tgach, buyuk pianinochi Dnepr qirg'og'ida tinch ishg'ol qilish uchun yana ikkita havaskor baliqchi va bir nechta qo'lga olingan g'oyalar bilan birga topiladi.
Mashhur nemis olimi Pol Erlix haqida hikoya saqlanib qolgan, u ishdan uyiga qaytgach, qabul qilish qutisidan silindrlarni topib olganidan hayratda qolgan. Ma'lum bo'lishicha, silindrlarni u ishga ketayotganda bir nechta do'konlardan bexosdan buyurtma qilgan.
Yuqorida aytib o'tilganidek, beparvolik atrofdagi voqealarga qiziqishning etishmasligi yoki bajarilayotgan ishning ahamiyatini bilmaslik bilan bog'liq. Kamroq, bu ortiqcha ish yoki kuchli his-tuyg'ularning natijasidir.
Qo'rquv, xafagarchilik, qayg'u va hatto oddiy charchoq kabi buzilishlar odamni diqqatni jamlashdan mahrum qiladi, xotiraga zarar etkazadi. Shunday qilib, kuchli zarbaga uchragan odamlar odatda katta qiyinchiliklarni boshdan kechirishadi va ba'zida ular yangi bilimlarni to'liq o'zlashtira olmaydilar. Bunday hollarda odamlardan o'zlari yaxshi bilgan hodisalarni ham xotirada qayta tiklay olmasligi haqida shikoyatlar eshitiladi. Bir necha kun, hafta yoki oy o'tgach, "unutilgan" ning bir qismi esga olinadi.
Bunday hollarda ko'payish buziladi va material xotirada saqlanadi. Binobarin, zaif xotira nafaqat noto'g'ri idrokning, balki ko'pincha buzilgan ko'payishning natijasi bo'lishi mumkin.
Eng qiyin vazifalardan biri vaqt xotirasini kuzatishdir. Bu davr voqealar va tajribalar bilan qanchalik to'ldirilganiga qarab farq qilishi mumkin.
Agar biz voqealarga to'la o'tgan zamon haqida gapiradigan bo'lsak, u bizga haqiqatdan ham uzoqroq tuyuladi. Shunday qilib, qisqa jangovar epizod uning ishtirokchilari tomonidan aslida sodir bo'lganidan uzoqroq deb baholanadi. Bu erda xatolar juda katta bo'lishi mumkin. Shifokorning qarindoshlarining guvohi bo'lgan og'ir tutilish haqidagi xabarlarini tinglashi odatiy hol emas . Uning davomiyligi haqida gapirganda, ular odatda 2-3 daqiqa o'rniga 15-20 daqiqani ko'rsatadilar. Aksincha, o'tmishdagi bo'sh, band bo'lmagan vaqtlar xotiraga avvalgidan qisqaroq bo'lib tuyuladi.
Inson xotirasining imkoniyatlari deyarli cheksizdir. Har bir o'rtacha qobiliyatli odam o'z ona va ko'pincha chet tilidagi o'n minglab so'zlarni biladi. Bundan tashqari, juda ko'p sonli tasvirlar esga olinadi. Ko'rinishidan, yangi ma'lumotlarning kiritilishini (saqlashni to'ldirish) istisno qiladigan xotira omborlarini bunday to'ldirish sodir bo'lmaydi. Inson va hayvonlarning cheklangan umri, sezgilarimizning kam quvvatliligi xotirani to‘lib-toshib ketishiga yo‘l qo‘ymaydi.
Miyamizning xotira qobiliyatini aniqlash eng qiyin muammolardan biridir. Penfildning so'zlariga ko'ra, bemor xotirasida elektr stimulyatsiyasi bilan uzoq o'tmishning ahamiyatsiz, uzoq vaqt unutilgan epizodlari barcha tafsilotlarda jonlanishi mumkin. Binobarin, bizning xotiramizda ongli ravishda eslay oladigandan ko'ra ko'proq ma'lumot saqlanadi.
Miyaning olingan ma'lumotlarni saqlash qobiliyati haqida taxminiy fikr morfologik ma'lumotlarni berishi mumkin. Ma'lumki, miya neyronlarining umumiy soni 10 milliard, ya'ni 10 ^{10 ni tashkil qiladi} . Demak, saqlangan axborot hajmini 10 ¹⁰ bit axborot sifatida qabul qilish mumkin (bit - bu axborot birligi). Biroq, yuqoridagi hisob-kitoblar bevosita bog'liq bo'lgan neyron xotiraning asosiy elementi bo'ladimi, degan savol haligacha hal qilinmagan. Ma'lumki, Peyron umuman xotiraning elementar birligi roli uchun yagona mumkin bo'lgan nomzod emas. Ko'proq ma'lumotni saqlash neyronning o'zi tomonidan emas, balki ko'plab neyronlararo aloqalar - sinapslar tomonidan ta'minlanadi. Yuqorida aytib o'tilganidek, neyronning tanasi va jarayonlaridagi sinapslarning o'rtacha soniga etadi
Gaet minglab. Bunday holda, xotira elementlarining soni allaqachon neyronlar sonidan ming marta ko'p bo'ladi. Bundan tashqari, xotiraning xususiyati nafaqat nerv hujayralari va ularning sinapslariga, balki neyronlardan 10 barobar ko'p bo'lgan ko'plab glial hujayralarga ham xos bo'lishi mumkin, ya'ni 10 ¹¹ . Miyada mavjud bo'lgan ma'lumotlarning mumkin bo'lgan miqdoridan ham yuqori raqamlar deyiladi - 10 ¹⁵ . Ammo, agar biz RNKning mas'ul strukturaviy birligini ko'rib chiqsak, unda bitta neyronda faqat 10 ¹⁰ birlik ma'lumotni kodlash mumkin, shuning uchun xotiraning umumiy hajmi yanada muhimroq ko'rinadi.
Millerning inson xotirasi imkoniyatlari chegaralari haqidagi taxminlaridan biri quyidagi fikrga asoslanadi. Minimal chegara sifatida u inson o'z kuzatishlariga ko'ra, murakkabligi bo'yicha ko'paytirish jadvaliga ekvivalent bo'lgan kamida mingta ob'ektni eslay olishiga asoslanib, 1,5 million bit ma'lumot hajmini belgilashni taklif qildi. ko'paytirish jadvalidagi ma'lumotlarning soni 1500 bitga teng).
Yuqoridagi barcha hisob-kitoblarga asoslanib, shuni hisobga olish kerakki, inson xotirasi cheksiz ma'lumotni o'zlashtirish uchun morfo-funktsional shartlarga ega.
Inson xotirasining cheksiz imkoniyatlarini bizga juda uzoq va bizga yaqin tarixdan ma'lum bo'lgan ko'plab kuzatishlar va faktlar tasdiqlaydi.
Xotira ayniqsa qadimgi xalqlarda juda rivojlangan. Injil hajmidan kam bo'lmagan Veda kitoblari sakkiz asr davomida Hindiston xalqi xotirasida og'zaki tarzda saqlanib qolgan. Qadim zamonlarda, matbaa ixtiro qilinishidan oldin, kitoblar qo'lda yozilganda, odamlar xotiraga ko'proq talablar qo'yishlari kerak edi. Ko'pgina olimlar va o'qimishli odamlar o'zlarining xotirasini shu darajada rivojlantirdilarki, bu hozir mo''jizadek tuyuladi. XIII-XIV asrlarda Yevropada universitet markazlari paydo bo'ldi. Kitoblar kamdan-kam va qimmat bo'lgan, o'ylash kerakki, o'sha paytda butun kitoblarni yodlash odatiga katta hissa qo'shgan.
Rim faylasufi, siyosatchisi va yozuvchisi Seneka ikki ming tushunarsiz so'zni bir marta eshitgan tartibda takrorlashi mumkin edi. Uning do'sti Porcius Kato o'zi qilgan nutqlarini hech qachon unutmadi va xotira unga bir so'z bilan xiyonat qilmadi.
Yuzdan ortiq tillarda so'zlashuvchi kardinal Mezzofanti bir marta yoddan o'rgangan so'zni hech qachon unutmaganini aytdi.
Tarixchilar faqat bir marta eshitgan 36 000 ta tushunarsiz so'zlarni oldinga va orqaga takrorlay oladigan yosh korsikalik haqida gapirishadi. Aftidan, bu uning uchun chegara emas edi, lekin bu so'zlarni ovoz chiqarib o'qigan chehralar charchagan edi. Bir marta xotirasi zaif yigit uning oldiga kelganida, korsikalik uni shu qadar muvaffaqiyatli o'rgatganki, talaba bir yoki ikki hafta ichida 500 ta so'zni oldinga va orqaga takrorlay oladi.
Ular 35 yil davomida dafn etilgan barcha o'liklarning yoshini, shuningdek, dafn marosimida ishtirok etganlarning ismlarini biladigan eski qishloq qabr qazuvchisi haqida gapirishadi. Afinaning atoqli davlat arbobi va sarkardasi Femistokl Afinaning 20 000 aholisining har birini nomi bilan atagan. Qirol Pirrning Rimdagi elchisi Kineas tezda odamlarning ismlari va yuzlarini yodlab oldi, ertasi kuni bitta tanishidan keyin senat va xalq bilan salomlasha oldi, hammani nomi bilan chaqirdi. Qadimgi Rim tarixchisi Pliniyning xabar berishicha, Fors shohi Kir o'z qo'shinidagi har bir askarning nomini bilardi. Aristotel ismlar uchun hayratlanarli darajada aniq xotiraga ega edi va Afina rahbari Perikl barcha vatandoshlarining ismlarini bilar edi. Tarixchilarning ta'kidlashicha, Yuliy Tsezar va Aleksandr Makedonskiy o'zlarining barcha askarlarini, ya'ni 30 minggacha odamni ko'rish va nomlari bilan bilishgan. Napoleon yuzlar va ismlar uchun ajoyib xotiraga ega edi.
Florentsiyaning buyuk bibliofili Malabechi kitoblar va kutubxonalar uchun ajoyib xotiraga ega edi. U nafaqat o‘z kutubxonasida, balki dunyoning boshqa kutubxonalarida ham har bir kitobning aniq manzilini bilardi. Toskana gertsogi undan bitta noyob kitobni qaerdan topish mumkinligini so'raganida, u Konstantinopol kutubxonasida uchinchi qatorning ettinchi tokchasida, kirishning o'ng tomonida uning faqat bitta nusxasi borligini aytdi.
Iliadani yoddan bilgan odamlar bor va
"Odyssey" va ko'plab yunon shoirlarining asarlari va shu bilan birga zaif xotiradan shikoyat qilgan.
Yapon bolalari o'qishni boshlashdan oldin kamida ikki yil davomida faqat harflar yoki belgilarni o'rganishadi. Bu bizning maktablarda har qanday qiyin fanni o'qitishdan ko'ra ancha qiyin. Bu mashqlar bir vaqtning o'zida xotirani mustahkamlashga yordam beradi. Bunday tadbirlar natijasida yaponlar yaxshi xotirani rivojlantiradilar. Yapon yozuvchisi Xirata Atsutane o‘z mamlakati haqidagi mif va afsonalar haqida katta hajmli insho tuzgan. U hech qanday kitobga murojaat qilmasdan uch jildlik matn va bir necha jildlik muqaddima yozgan.
Moskva konservatoriyasi professori F.Busoni ajoyib musiqiy xotiraga ega edi, u eshitgan ohanglarning deyarli barchasini yod olgan va takrorlay olgan. Mashhur rus bastakori S.V.Rachmaninov ham ajoyib musiqiy xotiraga ega edi. Konservatoriya talabasi sifatida u bir gal koridorda yangi simfoniyani eshitdi, uni birinchi marta uning muallifi A. K. Glazunov ishxonada ijro etdi. Bir muncha vaqt o'tgach, notasiz yigit simfoniyani takrorlaganida Glazunov hayratda qolganini tasavvur qiling.
Taniqli geograf va sayohatchi N. M. Prjevalskiy, bastakor M. A. Balakirev, fizik va matematik J. I. ajoyib xotiraga ega edi . Eyler. Hatto yuz xonali raqamlarni ham eslab qolish qiyin bo'lmagan "hisoblagichlar" bor. Akademik A.F.Ioffe xotiradan logarifmlar jadvalidan foydalangan.
Taniqli mahalliy psixolog A. R. Luriya ko'p yillar davomida kuzatgan fenomenal xotiraga ega fuqaro Sh.ni tasvirlab bergan qiziqarli kitobini nashr etdi . U yuz yoki undan ortiq raqamlar qatorlari va jadvallarini, unga noma'lum tildagi ulkan so'z birikmalarini yod oldi. Muallif ta'kidlaganidek, unga eshitish yoki ko'rish mashqlari berilganmi, masala o'zgarmagan. Mantiqiy bog'langan hodisalarni eslab qolishning qulayroq pozitsiyasi unga taalluqli emas edi: ma'nosiz material (masalan, u ma'nosini tushunmagan formulalar) u hatto kamroq qiyinchilik bilan yodladi.
Bundan tashqari, uning xotirasi kuch jihatidan chegaralanmaganligi ham ma'lum bo'ldi. Masalan, uni kuzatgan A. R. Luriya yigirma yil o'tgach, ismini so'radi.
bir marta raqamlar jadvalini eshitdi (omon qolgan protokollarga ko'ra). Shunda Sh. “koʻzlarini yumdi, barmogʻini sekin havoda qimirlatib, atrofidagi vaziyatni eslab, birorta xatoga yoʻl qoʻymay, hammasini takrorladi”.
Uning o'ziga xos vizual xotirasi borligi ma'lum bo'ldi. A. R. Luriyaning ta’rifiga ko‘ra, “raqamlar diktant qilinganda, sub’ekt ularni doska yoki qog‘ozda o‘zining aniq qo‘lyozmasi bilan yozilganini ko‘rib, ularni 4-6 qatordan qator qilib joylashtirgan. So'zlarni yodlab, u odatda Pushkinskaya maydonidan Gorkiy ko'chasi bo'ylab markazgacha piyoda yurdi va yo'lda eshitgan hamma narsani "tartibga soldi". Seriyani o'ynaganda, u "tasvirlarni o'qib" marshrutni takrorlaganday tuyuldi. Shu bilan birga Sh.ning bu soʻzni unutib qoʻyishi juda kamdan-kam holatlar xotiradagi nuqson bilan emas, balki diqqat nuqsoni bilan bogʻliq boʻlgan: uning tasavvurida obʼyekt mavjud boʻlgan, lekin yetarlicha yoritilmagan: “Koʻrdingizmi, fonarning yorugʻligi yondi. Bu juda yomon va men buni sezmadim ». Sh.ning xotirasida qoʻshimcha sezgilar boʻlgan. Uning uchun tovushlar rang va ta'mga ega edi. Masalan, u shunday dedi: "Qanday sariq va xira ovozingiz bor". "A" tovushini u ba'zan oq sirt yoki chiziq sifatida qabul qilgan; "va", nuqta kabi, uzoqroqqa borish; "e", yumaloq konveks chiziq sifatida. "Ammo men noto'g'ri so'z aytsam, tashqi ko'rinishi ham, ta'mi ham butunlay boshqacha bo'lishini his qilyapman ..."
Idrok va birgalikda idrok etishning aniq obrazliligi uning in'ikoslariga mutlaqo o'ziga xos xususiyat berdi. Bunday gipertrofiyalangan obrazlilik ba'zan xotiraga xalaqit berdi: u alohida iboralarni tushunishni va matnning tasvirlarga bo'linishi tufayli uning ma'nosini tushunishni qiyinlashtirdi. Idrok etishning oʻziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda Sh. uchun alohida qiyinchilik «cheksizlik» kabi mavhum tushunchalar edi. Lekin Sh. matndagi noaniqliklarni hayratlanarli darajada nozik payqadi. Shunday qilib, A.P.Chexovning hikoyalarini o'qiyotganda, u bir qahramonning shinel kiyganini va keyin paltoga aylanganini ("Xameleon"), hikoyaning boshida bola shlyapa kiyganini va boshida. oxirida u qalpog'ini echib oladi. ("Qalin va ingichka").
Yuqoridagi kuzatish shuni ko'rsatadiki, xotira faqat assotsiativ xarakterga ega bo'lishi shart emas, ya'ni u sabab va oqibatlar ketma-ketligi bo'lib, bir narsa boshqa narsani eslatsa, u o'z navbatida uchinchisini eslatadi va hokazo.
Birgina taqdimotdan so‘ng 12 xonali sonlarni bir marta xatoga yo‘l qo‘ymasdan takrorlash, ularni bir zumda ko‘paytirish va to‘g‘ri javob berish, 100 ta so‘z va sahifadan iborat qatorlarni yodlash qobiliyatiga ega bo‘lgan fenomenal xotiraga ega fuqaro K.ni ham tasodifan kuzatdik. adabiy matnning berilgan tartibda.matn. U uzoq vaqt davomida his qilgan narsasini saqlab qoldi. K. taʼkidlaganidek, idrok etilayotgan materialga qanday emotsional munosabatda boʻlishidan qatʼi nazar, “rasm chizadi, natyurmort yasaydi va lahzali aloqalar hosil qiladi”. Ikki yoshidan boshlab, u butun hayotini, ko'plab uchrashuvlarini, ularga hamroh bo'lgan barcha tafsilotlarni, o'zi tanigan odamlarning ismlari va yuzlarini, ularning manzillari va telefon raqamlarini, kiyimlarini va hattoki musiqiy filmni barcha tafsilotlari bilan eslaydi. u eshitgan kuylar. K.ning oʻzi xotirasini mexanik deb belgilaydi, oʻzida hatto obsesyon unsurlarini ham oʻzida mujassam etgan.
Yaxshi xotira buyuk intellektga hamroh bo'lishi odatda qabul qilinadi. Ilgari, viktorina g'oliblari daho uchun sovg'alar olishgan degan fikr bor edi. Aslida, ular ajoyib xotira uchun mukofot olishdi, bu har doim ham buyuk aql uchun haqiqiy mezon bo'lib xizmat qila olmaydi. Buning misollari uzoq vaqtdan beri ma'lum. Masalan, bitta ingliz 23 145 789 ni 5 642 732 ga va 54 965 ga ko'paytirib, bir zumda to'g'ri javob berishi mumkin. Biroq, u aqlli emas edi. Yoki adabiyotlardan ma'lum bo'lgan yana bir misol, bir necha soniya ichida 8 ni o'ziga 16 marta ko'paytirib, 268 336 125 dan ildizni deyarli bir zumda ajratib oladigan odam haqida. Bu odam ajoyib xotiraga ega edi, lekin u chuqur aql bilan farq qilmadi.
Mashhur frantsuz psixologi T.Ribotning ta'kidlashicha, aqli zaif odamlarda eslab qolish uchun yaxshi qobiliyat namoyon bo'lishi odatiy hol emas. Misol uchun, ahmoq bola nafaqat raqamlar qatorini osongina yodlab oldi, balki unga bayram uchun berilgan taqvimni shunchalik o'rganishga muvaffaq bo'ldiki, u butun yilning har bir raqamiga mos keladigan hafta kunini nomlay oldi. Bir qator tadqiqotchilar ahmoqlarning eslab qolish qobiliyatiga ega ekanligini ko'rsatadigan misollar keltiradilar. Shunga qaramay, shuni aytish kerakki, bu hisobotlar umumiy qoidadan istisno bo'lgan shaxslarga tegishli.
Ehtimol, hamma narsa bunday odamlarning raqamlar uchun deyarli aql bovar qilmaydigan xotirasida bo'lib, ular doimiy mashg'ulotlar orqali, shuningdek, ushbu harakatlarni yaxshilashning ma'lum usullarini topish orqali katta darajada rivojlana olganlar. Yana bir narsa ham haqiqat: raqamlar uchun ajoyib xotiraga ega bo'lish uchun faqat o'rtacha yoki hatto o'rtacha darajadan past qobiliyatli odam bo'lish shart emas. Andre M. Amper, Jon Uollis, Leonhard Eyler va Karl Fridrix Gauss kabi chinakam buyuk matematiklarning ham ajoyib xotiralari bor edi. Ammo xotira, ularning ishlarida ularga yordam berish, ularning dahosining sababi emas edi.
Va shunga qaramay, xotira va aql bir-biri bilan chambarchas bog'liq deb ayta olamiz. Insonning aqliy qobiliyati qanchalik kuchli bo'lsa, uning xotirasi shunchalik yaxshi bo'ladi. Masalan, insonning lug‘at boyligi uning xotirasini ham, aqlini ham juda yaxshi ko‘rsatadi. Ma'lumki, tajribasi past bo'lgan odamlar eslab qolishga intilishadi. Ilmiy xarakterdagi har qanday ish xotirani yaxshilashga yordam beradi, chunki u yangi kategoriyalar, nuqtai nazarlar bilan boyib boradi, ular asosida yodlangan fakt va hodisalarni tasniflash mumkin. Buning yorqin misoli qiyosiy anatomiya asoschisi, ajoyib eslab qolish qobiliyatiga ega bo'lgan Kyuvier tomonidan qo'llanilgan yodlash usulidir. Uning xayolida doimo shoxlari ko‘p bo‘lgan daraxtga o‘xshagan narsa bor edi. Daraxt hayvonot olami, shoxlari sinflar, turlar, navlardir. U har bir yangi faktni ma'lum bir novda yoki novdaga osib qo'ygan va shu tufayli uni eslab qolgan.
Shunday qilib, xotirani boshqa aqliy jarayonlardan, jumladan, u bilan chambarchas bog'liq bo'lgan fikrlashdan ajratib bo'lmaydi: ko'p hollarda yaxshi intellekt bilan bizda ham yaxshi xotira mavjud. Boshqa narsalar teng bo'lsa, xotira intellektual faoliyatga hissa qo'shadigan qimmatli sifatdir. Biroq, bu parallellik talab qilinmaydi. Yaxshi rivojlangan intellektga ega bo'lgan odamlar bor, ularning xotirasi ko'p narsalarni orzu qiladi. Bir qator tadqiqotlar, jumladan, mashhur psixolog Offnerning eslab qolishning kamroq miqdorini isbotlovchi asarlari berilgan.
aqli zaif odamlarda yodlashning past darajasi va kamroq sodiqlik. Zaif tafakkurning xotirasi bu jarayonda olingan ma'lumotlarni hech qanday intellektual qayta ishlamasdan, sof mexanik xususiyatga ega. Zaif tafakkurning xotirasi deyarli inson xotirasining o'ziga xos xususiyatlarini, uning vositachilik xususiyatini va uning eng muhim sifatini aks ettirmaydi, bu inson o'z bilimiga ega bo'lishi va undan foydalanishi mumkinligidan iborat. Ba'zida aqli zaif odamlarda kuzatiladigan ulkan mexanik xotira, shuning uchun inson xotirasining eng yuqori ko'rinishlariga ega emas va undan oqilona foydalanish mumkin emas.
Breslau gimnaziyasida X.Ebbingxaus tomonidan oddiy maktab o‘quvchilari ustida o‘tkazilgan tajribalar shuni ko‘rsatdiki, xotiraning elementar faolligi, ya’ni nisbatan oddiy taassurotlar seriyasini darhol takrorlashdan iborat bo‘lib, o‘rtacha iqtidorli bolalarnikidan ko‘ra yaxshiroq emas. To'g'ri, ko'proq iqtidorli bolalarda yaxshi xotirani o'rnatadigan boshqa bir qator tadqiqotlar mavjud. Bunday barcha tekshiruvlarning umumiy xulosasi psixologlar tomonidan Frantsiyada o'tkazilgan ommaviy kuzatishlar bilan bog'liq edi. Iqtidorli talabalar kuchliroq xotiraga ega edi; lekin ko'pincha xotira ishining muvaffaqiyati va o'quvchilarning maktabdagi muvaffaqiyati bir-biridan keskin farq qiladi, chunki ba'zi yaxshi o'quvchilar qoniqarsiz xotirani namoyon qiladi va ba'zi o'rtacha iqtidorli o'quvchilar juda yaxshi xotiraga ega.
Agar iqtidor va xotira rivojlanishi parallel ravishda davom etmasligi rost bo‘lsa, xotirasiz iqtidorning o‘zi, obrazli qilib aytganda, qo‘shinsiz qo‘mondon yoki rangsiz rassom bo‘lar edi.
Nima uchun bir odam boshqasidan yaxshiroq xotiraga ega yoki nima uchun bir kishi boshqasidan aqlliroq degan savolga, bu hali ham fiziologik sir ekanligini aytish mumkin. Ehtimol, istisno hollarda, miya shunday yaratilgan bo'lishi mumkinki, ma'lum bir uzoq muddatli xotira, masalan, raqamlar uchun xotira, ayniqsa osonlik bilan paydo bo'ladi. Ehtimol, ma'lum turdagi impuls davrlari mashg'ulot paytida osonroq sodir bo'ladi va osonroq barqarorlashadi. Shuning uchun, ismlarni eslaydigan, lekin yuzlarni eslamaydigan odamlar bor. Va aksincha,

4.