Vi боб. Нейротехнологиялар ва сунъий интеллект ўқув мақсади
Download 426.56 Kb. Pdf ko'rish
|
Raqamli 4-mavzu
|
ўнинчидан, кўплаб олимлар, постиндустриал жамият назарияси
соҳасидаги тан олинган мутахассислар шуни қайд этадиларки, ишлаб чиқариш усулигина эмас, балки жамиятнинг ижтимоий тузилмаси ҳам ўзгаради. Пайдо бўладиган синф турлича аталади: “меритократия” (merit – хизмат), яъни шахсий хислатлари туфайли ажралиб турадиган одамлар; “когнитариат”, яъни хўжаликнинг ахборот сектори ходимлари. Бунда постиндустриал жамиятни шакллантириш жараёни олимларга пролетариатнинг катта қисмини интеллектуал соҳа ходимларига айлантириш, одатий синфий низоларни бартараф қилиш, меритократия томонидан бошқариладиган ижтимоий давлат вужудга келишида бўлиб кўринади. Бунда кўплаб олимларнинг қайд этишича, шаклланадиган жамият нисбатан гомоген ва синфий тафовутлардан холи бўлади. Бундан хулоса келиб чиқадики, эксплуатация тушунчаси, худди феноменнинг ўзи каби, ўтмишда қолиб кетади. Бундай фикр шунга асосланадики, ҳозирги шароитларда асосий ишлаб чиқариш омилига интеллектуал капитал, асосий ресурсга эса ахборот айланади. Интеллектуал капитал мулкдори эса, биринчи навбатда, ёлланма ходимлар тоифасидан мулкдорлар тоифасига ўтадиган ходимнинг ўзи ҳисобланади. Интеллектуал капитал мураккаброқ тузилмага эга. Дарҳақиқат, уларнинг марказида “интеллектуал капитал” тушунчаси ва у билан боғлиқ жараёнлар ётадиган рўй бераётган жараёнларга соддалаштирилган қараш шаккланаётган жамиятни айнан шундай талқин қилишга имкон беради. Лекин шунга қарамай, рўй бераётган воқеа-ҳодисаларнинг иқтисодий моҳиятини таҳлил қилиш бизни ривожланишнинг мазкур босқичида эксплуатация феномен сифатида йўқ бўлиб кетмаслигини, балки намоён бўлишнинг ташқи шаклларини ўзгартириши, яъни яширинроқ жараёнга айланишини тан олишга мажбур қилади. Шундай қилиб, асосий жиҳатларни ажратиб кўрсатгач, ҳосил қилувчи тамойилларнинг асосий тизимларидан келиб чиқиб, постиндустриал жамиятни таърифлаш мумкин бўлади. Иқтисодий тизим фаолият кўрсатишининг янгича шартлари янгича ишлаб чиқариш ресурслари – ахборот ва билимлар ҳамда янгича ишлаб чиқариш омили – интеллектуал капитал пайдо бўлишини асослаб беради. Бевосита ишлаб чиқариш жараёнида меҳнат инсоннинг асосий фаолияти сифатида ижод билан алмашинади. Шу муносабат билан меҳнат стимуллари ва мотивация ўзгаради. Номоддий омиллар биринчи ўринга чиқиб олади. Табиийки, бу кўрсатилган ўзгаришларнинг барчаси иқтисодий ўсишни белгилаб берадиган омилларга ҳам дахл қилади. Биринчи навбатда, таъкидлаш жоизки, ахборот энг муҳим ишлаб чиқариш ресурсларига айланади. Мос равишда, ахборот узатиш воситалари, шунингдек, унинг ишончлилигини текшириш учулларининг аҳамияти ўсади. Замонавий иқтисодиёт фанида асосий элементлардан бири сифатида билимлар ва ахборотни ўз ичига оладиган ишлаб чиқариш омили анъанавий равишда “интеллектуал капитал” деб аталади. “Интеллектуал капитал” тушунчаси илмий баҳс-мунозараларда фаол қўлланишига қарамай, адабиётларда ҳозиргача ушбу тоифанинг умумий бир таърифи мавжуд эмас, унинг функциялари етарли даражада тадқиқ этилмаган. Ҳар бир иқтисодчилар ва социологлар мактаби ушбу ижтимоий-иқтисодий ҳодисани ўзича талқин қилади. Лекин шунга қарамай, улар ушбу бунёдкорли ресурси мавжудлиги ва унинг аҳамияти ўсиб бораётганлиги борасида якдил фикр билдирадилар. Бизнингча, “интеллектуал капитал” тоифасини таърифлашга қуйидагича ёндашиш зарур: биринчидан, интеллектуал капитал тоифасининг иқтисодий моҳияти ва функцияларига асосланган ҳолда; иккинчидан, юридик тоифаларга асосланган ҳолда, яъни фақат айни пайтда Ўзбекистон Республикаси ҳуқуқий базасида белгилаб қўйилган объектларни ҳисобга олиб. Интеллектуал капитал тоифасини бундай таърифлаш ўзини оқлайди, чунки унинг иқтисодий моҳиятини аниқлаш интеллектуал мулкнинг янги объектлари пайдо бўлиши билан ҳуқуқий базани кенгайтириш амалий имкониятини беради. Бизнинг фикримизча, иқтисодий нуқтаи назардан кўриб чиқилган интеллектуал капитал тушунчаси юридик тушунчадан кенгроқ бўлиб, нафақат интеллектуал ижод воситалари ва интеллектуал меҳнат натижаларига ҳуқуқий белгиланган мувофиқлик амал қиладиган объектлар йиғиндисини, балки киши шахсиятидан ажратиб бўлмаслиги ва буюм ҳолатида бўлмаган хусусияти туфайли юридик белгиланиши мумкин бўлмаган кишининг шахсий хислатларини ҳам ўз ичига олади. Кўплаб олимлар инсон капиталини асосий ишлаб чиқариш омилларидан бири сифатида тавсифлаган. Жамият иқтисодий тизимининг келгуси ривожланиш жараёнлари ишлаб чиқариш жараёнида ишчи кучининг роли ўсишига олиб келишдан ташқари унинг ижтимоий қўшимча маҳсулот ишлаб чиқариш жараёнидаги етакчи ўрнини ҳам белгилаб берди. Боз устига, айнан жамиятнинг ишлаб чиқариш кучлари ривожланиши ишчи кучининг инсон капиталига айланишига эътибор қаратишга мажбур қилди. Кўриниб турибдики, бу жараённинг асосида энг янги ишлаб чиқариш воситаларига хизмат кўрсатиш учун малакали ходимлардан фойдаланиш заруратигина ётмайди. Асосийси, ходим фикрлайди ва ўз интеллектуали кучи билан ўзига хос маҳсулотлар – интеллектуал маҳсулотлар яратади. Бундан ташқари у ўзининг билим ва кўникмаларини оширади, энг янги ишлаб чиқариш воситаларини саводли бошқаради, шу тариқа қўшимча маҳсулот ишлаб чиқаришда иштирок этади. Бу турдаги ривожланиш, шунингдек, у билан боғлиқ жараёнларни таҳлил қилишни чуқурлаштириш ишчи кучининг интеллектуал функцияларини бевосита ажратишга олиб келди. Бу, шунингдек, бошқа айрим омиллар, жумладан, ишлаб чиқариш жараёнини ахборотлаштириш ва интеллектуаллаштириш “интеллектуал капитал” атамаси пайдо бўлишини асослаб берди. “Интеллектуал капитал” тоифасига ёндашувларни таҳлил қилиш шу ҳақида гапиришга имкон берадики, бу тоифага юқорида айтиб ўтилган позицияларга иккита асосий ёндашув мавжуд. 1. Интеллектуал капитал инсон капиталининг бир қисмини ифодалайди ва истеъмол самарадорлигини ошириш, меҳнат вақтини тежаш қобилиятига мустақил ҳаракатланиш, меҳнат ва ҳаёт фаолияти усулларини узатиш, предметли ва фаолиятли шаклларда ноу-хау билан боғлиқ фаолият алмашиниш ўзига хос соҳаси вужудга келиши билан асосланади. 2. Интеллектуал капитал тушунчаси инсон капиталидан кўра кенгроқ ва мураккаб тушунча бўлиб, мустақил ишлаб чиқариш ресурси сифатида ахборотни ўз ичига олади. Биз иқтисодий самарани аниқлашда чалкашликларга йўл қўймаслик учун интеллектуал капитални тадқиқ этишда икки хил турдаги капитал – интеллектуал капитал ва инсон капитали қиёсий тавсифномасини амалга ошириш зарур деб ҳисоблаймиз. Тоифанинг аниқ таърифига эга бўлмаган ва унинг иқтисодий мазмунини билмаган, яъни гап аниқ нима ҳақида кетаётганини билмаган ҳолда жамиятнинг қўшимча маҳсулотини ишлаб чиқаришда у ёки бу ишлаб чиқариш омили самарасига ишончли баҳо бериш ёки унинг самарадорлигини аниқлаш қийин. Шу аснода инсон капитали ёки интеллектуал капитал ҳақида гап борганда, кўпинча, шундай рўй беради ҳам – бу атама нуқтаи назаридан ажратилган, амалда бир-бирига мос келадиган, гоҳида бунга ҳеч қандай илмий асосларга эга бўлмаган ҳолда бир-бирининг ўрнини босадиган тушунчалардир. Микродаражада инсон капитали маълум бир тўпланган билимлар ва кўнималар, қобилиятлар, ҳаракатчанлик, ходимлар бир-бирининг ўрнини боса олиши, қўйилган вазифани тез ва сифатли бажаришга имкон берадиган захирага эга жамоадир. Асосийси, иш ҳақи харажатларини оширмаган ҳолда доимий равишда қўшимча маҳсулот ишлаб чиқаришни оширишдир. Интеллектуал капитал, бир томондан, чиқарилаётган маҳсулот ишлаб чиқаришда бевосита фойдаланиладиган (улар, шунингдек, ресурс ҳам ҳисобланиши мумкин) ёки корхона ишини ташкил қилишга имкон берадиган тўпланган интеллектуал қобилият ва махсус билимларни ифодалайди. Худди микродаражада бўлгани каби интеллектуал капитал макродаражада ҳам инсон капитали ва структурали капиталнинг бир қисмини ифодалайди. Батафсил кўриб чиқишда айтиш мумкинки, инсон капиталининг уйғунликдаги унсури сифатида интеллектуал капиталга кирадиган қисми, шубҳасиз, миллатнинг маданий, маънавий, интеллектуал салоҳияти ҳисобланган аҳолининг энг уюшган қисмини ифодалайди. Download 426.56 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|