Vii mavzu. Bozor iqtisodiyotining davriy rivojlanishi. Ishsizlik

Kondratеv sikli «uzoq to‗lqinlar‘ sikli dеb ham ataladi. sikllilikning bu nazariyasini ishlab chiqishga rus olimi N.D.Kondratеv katta hissa qo‗shgan. Uning tadqiqoti Angliya, Frantsiya va AQSHning 100-150 yil davomidagi rivojlanishini qamrab olgan. Bunda u iqtisodiy o‗sishning ko‗p omilli tahlilini o‗tkazib, ya‘ni tovar narxlari kapital uchun foiz, nominal ish haqi, tashqi savdo aylanmasi kabi
34
makroiqtisodiy ko‗rsatkichlarning o‗rtacha darajasini umumlashtirish natijasida bir qator katta sikllarni ajratib ko‗rsatadi.

1. 
   sikl: 1787-1814 yillar – ko‗taruvchi to‗lqin; 1814-1851 yillar – pasaytiruvchi to‗lqin.
   
2. 
   sikl: 1844-1851 yillar – ko‗taruvchi to‗lqin; 1870-1896 yillar – pasaytiruvchi to‗lqin.
   
3. 
   sikl: 1896-1920 yillar – ko‗taruvchi to‗lqin.
   

Kondratеv siklining davomiyligi o‗rtacha 40-60 yilni tashkil qiladi va uning asosiy xususiyati tеxnika taraqqiyoti hamda tarkibiy o‗zgarishlarni o‗zida aks ettirishi hisoblanadi.

2. Mehnat bozori va ishsizlik

Mehnat bozori umumiy iqtisodiy bozor mexanizmining etakchi tarkibiy qismlaridan biri bo‗lib, talab va taklif qonunchiligiga muvofiq mehnat resurslarini sohalar, tarmoqlar, hududlar, kasblar, mutaxassisliklar, malakalar bo‗yicha taqsimlash va qayta taqsimlashning o‗ziga xos funksiyasini bajaradi.

Mehnat bozori - ma'lum bir mahsulot - ishchi kuchini sotish va sotib olishga oid iqtisodiy munosabatlar majmui; mehnat ish haqi bilan almashtiriladigan bozor.
Mehnat bozoridagi iqtisodiy munosabatlarning subyektlari, bir tomondan, tadbirkorlar - yirik monopoliyalar, o‗rta va kichik biznesmenlar, davlat, ikkinchidan - yakka tartibdagi ishchilar yoki ularning uyushmalari (kasaba uyushmalari). Mehnat bozorida yuzaga keladigan narxlar ish haqi stavkalari bo‗lib, ular mehnat qiymatining pul shakli hisoblanadi.
Mehnat bozorining dinamikasi uning ikki elementi nisbatiga bog‗liq:

1. 
   ishchi kuchiga bo‗lgan bozor talabidan;
   
2. 
   ishchi kuchining bozor taklifidan.
   

Mehnat bozorining birinchi elementi - bu butun mamlakat iqtisodiyotining mehnat resurslariga bo‗lgan talab hajmining ushbu resurslar uchun har qanday narxda yig‗indisidir.
35
Mehnat bozorining ikkinchi elementi mamlakatdagi barcha ishchilar sonini mehnat resurslari ta'minoti hajmining ular uchun har bir narx bo‗yicha yig‗indisidir.
Bozorning ishchi kuchiga talabi va shu jumladan mehnat resurslariga bo‗lgan talabiga ta'ir etuvchi omillari quyidagilardir:

• 
  ishchilar tomonidan ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlarga talab miqdori, chunki har qanday resursga, shu jumladan mehnat resurslariga bo‗lgan talab ular tomonidan ishlab chiqarilgan tovarlarga bo‗lgan talabdan kelib chiqadi;
  
• 
  mehnat resurslari narxlari darajasi, ya'ni ish haqi darajasi;
  
• 
  ishlab chiqarish jarayonida kapitalni ishchi kuchi bilan almashtirish darajasi;
  
• 
  mavjud iqtisodiy muhit mehnat xizmatlariga bo‗lgan talabni oshiradi yoki kamaytiradi;
  
• 
  ilmiy-texnik taraqqiyot, bir tomondan, ishchilarning bir qismini bo‗shatish uchun old shartlarni yaratadi yoki ularning tuzilishi va sifatiga yangi talablarni qo‗yadi, bu esa bandlikning qisqarishi bilan birga keladi, boshqa tomondan, yangi kasb va mutaxassisliklar bo‗yicha ishchilarga talabni yaratadi;