Vii mavzu. Bozor iqtisodiyotining davriy rivojlanishi. Ishsizlik

Ishsizlikning iqtisodiy oqibatlari.A. Ouken qonuni

Makroiqtisodiy beqarorlik tufayli, iqtisodiy pasayish davrida mamlakat o‗z iqtisodiy potensialini to‗liq ishga solmasdan, yaratilgan

38
haqiqiy YaIM hajmi (Yh) potensial YaIM (Yp) hajmidan ortda qoladi. Ya‘ni YaIMning uzilishi (YUZ) ro‗y beradi.

Yh – Yp

Y_UZ= 100

Yp

Potensial YaIM deganda mamlakatdagi ishlab chiqarish resurslaridan to‗liq foydalanilgan sharoitda mumkin bo‗lgan ishlab chiqarish hajmi tushuniladi.
Potensial YaIM*ni hisoblashda mamlakatda ishsizlik mutlaqo yo‗q deb emas, balki mavjud, biroq u tabiiy darajada, deb hisoblanadi.
Ishsizlik darajasining oshishi natijasida iqtisodiyot potensial YaIM hajmidan kam mahsulot yaratadi. Ouken qonuniga ko‗ra agar ishsizlikning haqiqiy darajasi uning tabiiy darajasidan bir foizga oshib ketsa, ya‘ni davriy ishsizlik 1 foizni tashkil etsa milliy iqtisodiyot YaIMni 2,5 foizga kam yaratadi.
Ouken qonuni ishsizlikning turli darajalaridagi mahsulot yo‗qotishlari hajmini aniqlash imkonini beradi. Hozirgi kunda β koeffisiyenti deb atalgan bu koeffisiyent miqdori 2 foizdan 3 foiz oralig‗ida deb hisoblanadi.
Ouken qonunini formulada quyidagicha tasvirlash mumkin:

Y_UZ= -2,5[ u -u]

Bu yerda: u – ishsizlikning tabiiy darajasi;
u – ishsizlikning haqiqiy darajasi.
YaMM uzilishini ifodalaydigan formula bilan Ouken qonunini formulasini umumlashtirib quyidagi formulani olamiz:

Yh – Yp

------------- 100 = - β [ u -u]

Yp

1. 
   Mehnat bozorini davlat tomonidan tartibga solish
   

Mehnat bozorini davlat tomonidan tartibga solishning to‗rtta asosiy yo‗nalishlari mavjud.

39

1. 
   Iqtisodiyotning davlat sektorida bandlik o’sishini rag‗batlantirish va ish o’rinlari sonini ko’paytirish dasturlari.
   
2. 
   Xodimlarni tayyorlash va qayta tayyorlash dasturlari.
   
3. 
   Ishchilarni jalb qilishni rag‗batlantirish dasturlari.
   
4. 
   Ishsizlikni ijtimoiy sug‗urtalash dasturlari (ishsizlik nafaqasi).
   

Mehnat resurslari sifatini oshirish va ularning tuzilishini takomillashtirish dasturi mehnat bozorini davlat tomonidan tartibga solishda muhim ahamiyatga ega.
Ishsizlarga ijtimoiy yordam uch yo‗nalishda amalga oshiriladi:

• 
  ishsizlik bo‗yicha nafaqalar, bu davlatlar bo‗yicha nafaqalar darajasi va muddati jihatidan sezilarli darajada farq qiladi. Ishsizlik nafaqalari quyidagilar: AQShda ish haqining 50%, Fransiyada - 40, Yaponiyada - 80%. Ishsizlik nafaqalarini to‗lash muddati bo‗yicha: AQSh va Italiyada - 26 hafta, Buyuk Britaniyada - 45, Kanadada - 50 hafta;
  
• 
  ishsizlarga moddiy yordam;
  
• 
  ishsizlarga va ularning oilalariga kommunal xizmatlar uchun naqd pul va davlat to‗lovlari bilan yordam (ijara haqini qisman to‗lash, jamoat transportida sayohat qilish va boshqalar).
  

Mehnat bozorini davlat tomonidan tartibga solish tizimida turli xil nazariy yondashuvlar mavjud. Masalan, Keyns konsepsiyasi faol davlat siyosatini nazarda tutadi. "Ta'minot iqtisodiyoti" tarafdorlari, aksincha, ishsizlik tabiiy va ixtiyoriy ijtimoiy-iqtisodiy hodisa sifatida tavsiflanganligi sababli, hukumatning mehnat bozori muammolariga aralashishini cheklashni nazarda tutadilar.
Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda mehnat bozorini bilvosita tartibga solish keng qo‗llaniladi, ularning asosiy vositalari davlatning pul-kredit, soliq va amortizatsiya siyosati hisoblanadi.
Mehnat munosabatlari va fuqarolarning ijtimoiy ta'minoti sohasidagi qonunchilik mehnat bozorini tartibga solishda muhim rol o‗ynaydi. Binobarin, mehnat bozorini davlat tomonidan tartibga solish iqtisodiy, ma'muriy, qonunchilik, tashkiliy va boshqa tadbirlarning kombinatsiyasidir.
40
Mehnat bozorini tartibga solishda mehnat birjalari katta ahamiyatga ega. Mehnat birjasi - bu bozor iqtisodiyoti tuzilmalaridan biri, ishchilar va tadbirkorlar o’rtasida ishchi kuchini sotib olish - sotishda vositachilik qiluvchi tashkilotdir. Mehnat birjalari ishsizlikni yo’q qilmaydi, ammo ular ishchilarni ish joyiga joylashtirish jarayonlarini tartibga solishga yordam beradi, tadbirkorlarga esa ishchilarni yollashni tashkil qilishda yordam beradi.
Mehnat birjalari turli shakllarda namoyon bo‗ladi: jamiyatlar, idoralar, byurolar va boshqalar. Ularning turlari ham har xil: xususiy, davlat, jamoat, xayriya va tijorat.
Mehnat birjalari quyidagi asosiy funksiyalarni bajaradi:

• 
  ishsizlarni ish bilan ta'minlash bo‗yicha xizmatlar ko‗rsatish;
  
• 
  ish joyini o‗zgartirishga yordam berish;
  
• 
  ishchi kuchiga talab va taklifni o‗rganish;
  
• 
  kasblar, mutaxassisliklar, malakalar, mamlakat mintaqalari bo‗yicha bandlik darajasi to‗g‗risida ma'lumot to‗plash va taqdim etish;
  
• 
  yoshlarni kasbga yo‗naltirish;
  
• 
  nogironlarni qayta tayyorlash va ish bilan ta'minlashni tashkil
  

etish;

• 
  ishsizlarga nafaqa berish (bir qator mamlakatlarda).
  

Rivojlangan mamlakatlarda zamonaviy sharoitlarda ishchi

kuchining katta qismi ish birjalari orqali emas, balki to‗g‗ridan-to‗g‗ri firmalarning kadrlar xizmatiga yoki xususiy vositachilik agentliklari yordamida murojaat qilish orqali ish topadi. Biroq, ish bilan ta'minlash va qayta tayyorlashda mehnat birjalarining roli juda katta bo‗lib qolmoqda, chunki ular millionlab ishsizlarga yordam berishadi. Davlatning roli to‗liq, samarali va bepul ish bilan ta'minlashga yordam beradigan siyosatni amalga oshirilishni ta'minlashdan iborat.

O’z-o’zini tekshirish va muhokama uchun savollar

1. 
   Mehnatga layoqatli aholi va iqtisodiy faol aholining farqi nimada?
   
2. 
   Ishsizlik qanday o’lchanadi?
   
3. 
   Ishsizlikning tabiiy darajasi qanday?
   

41

4. 
   Ishsizlik darajasi qanday aniqlanadi?
   
5. 
   Ishsizlikning qanday turlari majburlanadi?
   
6. 
   A. Okun qonunining mohiyati nimada?