Воситалари

3.4. Давлат мулкини хусусийлаштириш ва бошқариш самарадорлигини ошириш йўллари
Хусусийлаштириш ва мулкдорлар сафини кенгайтириш, ислоҳотларни чуқурлаштириш ва иқтисодиётни янада эркинлаштиришнинг устувор йўналишидаги қилиниши лозим бўлган муҳим вазифалар қуйидагилардан иборат қилиб белгиланган:

• 
  давлатнинг иқтисодиётдаги иштирокини қисқартириш бўйича ишларни давом эттириш;
  
• 
  акциялаштириш амалий натижа бермаган корхона ва объектларни хусусий мулкдорларга бериш;
  
• 
  янги мулкдорларнинг корхоналар самарали фаолиятини таъминлаш, инвестиция мажбуриятларини сўзсиз бажариш бўйича ҳуқуқий ва иқтисодий жавобгарлигини оширишни кўзда тутган ҳолда амалдаги қонунчиликнинг меъёрларини қайта кўриб чиқиш ва кучайтириш;
  
• 
  хусусийлаштириш жараёнига ишлаб чиқаришни модернизациялаш ҳамда техник ва технологик жихатдан янгилаш, жаҳон бозорида рақобатбардош маҳсулот ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш бўйича мажбуриятларни ўз зиммасига оладиган ишончли ва масъулиятли инвесторларни жалб қилиш учун қулай шарт-шароит яратиш.
  

Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепциясини амалга ошириш натижасида қабул қилинган янги қонунлар қуйидагилардан иборатдир:

• 
  “Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида” (янги таҳрир);
  
• 
  “Хусусий мулкни ҳимоя қилиш ва мулкдорлар ҳуқуқларининг кафолатлари тўғрисида”;
  
• 
  “Тадбиркорлик фаолияти соҳасидаги рухсат бериш тартиб-таомиллари тўғрисида” ;
  
• 
  “Рақобат тўғрисида”.
  

Бугунги кунда хусусийлаштириш қуйидаги шаклларда амалга оширилади: 1) Ўзбекистон Республикаси Президенти ёки Ҳукумат қарорлари билан тасдиқланадиган Хусусийлаштириш дастурлари доирасида давлат мулки объектларини харид қийматида ёки “нол” қийматда хусусийлаштириш;

2. 
   Давлат тендер комиссиясининг қарорларига асосан маҳаллий ҳокимлик балансидаги паст ликвидли объектларни аниқ инвестиция мажбуриятлари эвазига хорижий инвесторларга тўғридан-тўғри шартномалар тузиш орқали “нол” қийматда хусусийлаштириш;
   
3. 
   Хусусийлаштиришнинг бошқа шакллари (мулкни тасарруф этувчиларнинг қарорларига асосан тўғридан-тўғри сотиш, хўжалик жамиятларининг устав фондига давлат улуши сифатида киритиш ва ҳ.к.) орқали давлат мулки бўлган объектларни хусусийлаштириш.
   

Кейинги йилларда мамлакатимизда вужудга келтирилган давлат активларини оммавий савдоларда хусусийлаштириш механизмлари қуйидагилардан ташкил топган:

• 
  Хўжалик жамиятлари устав фондидаги давлат акциялар пакетлари – фонд биржаси орқали хусусийлаштирилади;
  
• 
  МЧЖларнинг устав фондидаги давлат улушлари – аукцион (танлов) савдоларида хусусийлаштирилади;
  
• 
  Давлат мулки бўлган кўчмас мулк объектлари – риэлторлик ташкилотлари орқали хусусийлаштирилади;
  
• 
  Давлат мулки бўлган фаолият юритмаётган объектлар, шу жумладан қурилиши тугалланмаган объектлар замонавий ишлаб чиқаришни ёки хизмат кўрсатишни ташкил этиш мақсадида инвестиция киритиш шарти билан “нол” қийматда Давлат тендер комиссия томонидан танлов шартлари тасдиқланган сўнг ҳудудий тендер комиссиялари томонидан хусусийлаштирилади.
  

Мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш жараёни билан бир вақтда бозор инфратузилмалари шаклланди ва улар ривожланиш босқичига ўтди. Бу фонд, товар ҳамда кўчмас мулк бозорлари, инвестицион фондлар, аудиторлик, консалтинг ва шу каби бошқа тузилмаларни ташкил топиши ва ривожланиши билан намоён бўлди.
Эришилган ижобий натижаларга қарамасдан республикамизнинг айрим ҳудудларида хусусийлаштириш ва тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш ишларига эътибор сустлигича қолмоқда. Ваҳоланки, мулкдан самарали фойдаланиш ва тадбиркорликнинг ривожланиши учун қулай шарт-шароит яратиш,дотациядан чиқиш ҳамда бюджетнинг даромад қисмини оширишнинг асосий йўналишларидан ҳисобланади.
Бугунги кунда давлат мулкини хусусийлаштириш ва ундан самарали фойдаланиш борасидаги хусусийлаштириш дастури, Президент қарори ва Давлат мулки объектларини самарали бошқариш чора-тадбирлари тўғрисида Вазирлар Маҳкамаси қарорлари лойиҳаларини ишлаб чиқишга асосий эътибор қаратилган бўлиб, дастурларнинг ўзига хос хусусияти корхоналарга тўғридан-тўғри инвестицияларни жалб қилишга устувор аҳамият қаратилганлигидир.
Инвесторларнинг таклифлари хусусийлаштирилаётган объектнинг харид қиймати миқдоридан эмас, балки инвесторнинг инвестиция дастури мазмуни, унинг ишлаб чиқаришни кенгайтириш ва корхонани модернизация қилиш ҳамда самарали бошқарувни жорий қилинишига йўналтирилганлигидан келиб чиқиб баҳоланади.
Давлат активлари аҳамияти ва хусусийлаштириш усулларидан келиб чиқиб, гуруҳларга ажратилган ҳолда қуйидаги тартибда сотилади:
1-гуруҳ. Бутунлигича сотиладиган давлат корхоналари (объектлари) ва очиқ биржа савдоларида тўлиқ хусусий мулкка сотиладиган давлатга тегишли акциялар пакети ва давлат улушлари. Ушбу гуруҳга кирган корхона (объектларни) хусусийлаштириш механизми жуда содда, яъни объектлар ёки акциялар пакетларини биржа орқали сотиш. Бунда объект ёки акциялар пакети савдо майдончасига қўйилади, реклама ишлари амалга оширилади, уларни сотишга кўмаклашувчи тегишли институтлар иштирок этади. Харидорларда талаб бўлмаган тақдирда дастлабки сотиш нархларини қадамбақадам пасайтириш механизми қўлланади.
2-гуруҳ. Сармоядорлар томонидан инвестиция мажбуриятларининг бажарилиши эвазига ноль қийматда танлов савдоларига қўйиладиган корхона ва объектлар. Ушбу гуруҳ объектлари ҳудудларда танловлар эълон қилиш йўли билан сотилади. Ҳар бир ҳудудда ушбу ҳудуд маъмуриятининг раҳбари бошчилигида танлов комиссиялари тузилган. Сармоядорларга ноль харид қиймати бўйича сотилган паст рентабелли, зарар кўриб ишловчи, иқтисодий ночор давлат корхоналарининг бюджетга ва бюджетдан ташқари фондлар бўйича тўловлар, шу жумладан, улар бўйича ҳисоблаб ёзилган пенялар ва жарималар бўйича ўтган йиллардаги ишончсиз қарзлари ҳукумат томонидан ҳисобдан чиқариб ташланади.
3-гуруҳ. Давлатга тегишли бўлган акциялар пакети халқаро тендерларни ташкил этиш асосида сотиладиган стратегик аҳамиятга эга бўлган корхоналар. Йирик стратегик корхоналар очиқ тендерларни ташкил этиш йўли билан сотилади, бу ерда якка тартибда хусусийлаштириш жараёни қўлланилади. Бундай тендерларда иштирок этиш учун хусусийлаштирилаётган корхонага инвестициялар киритиш ва уни янада ривожлантириш бўйича бизнес-режаларини тақдим этган сармоядорларга рухсат этилади.
Давлатга тегишли бўлган акциялар пакети бундай тендерларда сотиладиган корхоналар Давлат инвестиция дастурига киритилиши мумкин, бу ушбу корхонани 7 йилга даромад ва фойда солиғидан озод этиш имконини беради. Бундан ташқари, акцияларнинг назорат қилиш ҳуқуқини бермайдиган пакетини харид қилган, лекин корхонага катта миқдорда маблағ киритган сармоядор Давлат мулки қўмитаси билан бошқарув назоратини қўлга киритиш тўғрисида шартнома тузиши мумкин.
Иқтисодиётда давлат улушини қисқартириш ва хусусий сектор иштирокини сезиларли даражада кенгайтириш бўйича қуйидаги вазифалар белгиланди:

• 
  биринчи навбатда, аввало, зарар кўриб ишлаётган, паст рентабелли ва иқтисодий ночор. Маҳсулотларига талаб йўқлиги сабабли тўла қувват билан фаолият кўрсатмаётган давлат корхоналарини профессионал хорижий инвесторларга уларни қайта тиклаш ва ушбу корхоналар негизида янги, замонавий ишлаб чиқариш қувватларини ташкил этиш мажбурияти билан “ноль” қийматида сотиш зарур;
  
• 
  давлат улуши мавжуд бўлган барча корхона ва объектларни яна бир марта танқидий нуқтаи назардан қайта инвентаризация қилиш.
  

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 18 апрелдаги “Хусусийлаштирилган корхоналар билан ишлаш самарадорлигини ошириш чора-тадбирлари тўғрисида “ги ПҚ-2895-сон Қарорида қайд этиб ўтилганки, мамлакатимизнинг мустақил ривожланиши даврида мулкни хусусийлаштириш ва давлат тасарруфидан чиқариш бўйича тизимли ишлар доирасида 30 мингдан ортиқ давлат объекти, шу жумладан, 6,5 мингта йирик ва ўрта корхона хусусий мулк қилиб сотилди. Натижада ҳозир нодавлат секторига ялпи ички маҳсулотнинг 81 фоизидан кўпроғи, саноат ишлаб чиқаришининг 94 фоизи ва барча банд аҳолининг 82 фоизидан зиёди тўғри келмоқда. Аммо шу билан бирга, танқидий таҳлиллар шуни кўрсатмоқдаки, бир қатор корхоналарни хусусийлаштириш кутилган натижаларни бермади.
Хусусан, республика минтақаларидаги ижтимоий-иқтисодий ривожланиш ишларининг бориши билан танишиш натижалари хусусийлаштирилган корхоналарнинг мулкдорлари ишлаб чиқариш қувватларидан самарали фойдаланмаётгани ва корхоналарни узоқ муддатли ривожлантириш билан шуғулланмаётгани, ихтисослаштирилган ишлаб чиқаришларни тикламаётганлиги ва ишлаб чиқараётган маҳсулотларининг рақобатдошлигини таъминлайдиган замонавий технологияларни жорий этмаётганлигини кўрсатмоқда. Мазкур ҳолатлар Тошкент шаҳрида аввал хусусийлаштирилган «Реле ва автоматика», «Алгоритм» заводлари, Самарқанд шаҳридаги «Қизил двигатель» ва Лифтсозлик заводлари, Ғиждувон ип йигирув фабрикаси, Хоразм вилоятининг Урганч туманидаги парранда фабрикаси, Термиз шаҳридаги «16-сонли ғишт заводи» ва бошқа кўплаб объектлар мисолида кўриниб турибди. Ўтказилган хатлов натижаларига кўра, аввал хусусийлаштирилган корхоналар негизида 2 мингдан ортиқ паст рентабелли ва зарар кўраётган кам қувватли хўжалик субъектлари, шу жумладан, мингдан ортиқ ишламаётган ҳамда деярли бўш ётган объектлар, самарасиз фойдаланилаётган ер участкалари ва ишлаб чиқариш хоналари аниқланган.
Давлат органлари хусусийлаштирилган корхоналарнинг асл ҳолатини ўрганиш, уларнинг ишлаб чиқариш фаолияти ва молиявий-иқтисодий аҳволини мониторинг қилиш, мавжуд муаммоларни таҳлил этиш ва сабабларини аниқлаш, уларни кредит ва моддий ресурслар билан таъминлашда, муҳандислик-ишлаб чиқариш инфратузилмасини тиклашда, ички ва ташқи савдо бозорларини топишда амалий кўмак бериш билан суст шуғулланмоқда. Юзага келган ҳолат ваколатли органларнинг хусусийлаштирилган корхоналарга ёндашувлари, улар билан ишлаш принциплари ва усулларини тубдан ўзгартиришни, фаолият самарадорлигини оширишга ҳар томонлама кўмаклашиш, ишлаб чиқаришни тиклаш ва ривожлантириш бўйича «йўл ҳариталари»ни ишлаб чиқиш ва амалга ошириш, тадбиркорлик фаолиятининг асосларини ўргатиш, шунингдек, хусусийлаштирилган корхоналарни қўллаб-қувватлашнинг молиявий манбаларини кенгайтиришни талаб этади.
Мазкур қарорга мувофиқ хусусий мулкчилик ва тадбиркорликни ривожлантириш бўйича ишлар самарадорлигини тубдан оширишни, хусусийлаштирилган корхоналар негизида амалга оширилаётган лойиҳаларни тизимли ва манзилли қўллаб-қувватлашни ташкил этиш, шунингдек, белгиланган вазифаларни амалга оширишда ваколатли органлар фаолиятини зарур даражада мувофиқлаштиришни таъминлаш мақсадида: Ўзбекистон Республикаси Хусусийлаштирилган корхоналарга кўмаклашиш ва рақобатни ривожлантириш давлат қўмитасининг фаолиятини унга юклатилган вазифалар ва функцияларга мувофиқ ташкил этиш;
хусусийлаштирилган корхоналарнинг реестрини жорий этиш бўйича чора-тадбирларни ўз вақтида ва тўлиқ ҳажмда амалга ошириш, улар фаолиятининг доимий мониторинги ва таҳлилини олиб бориш; хусусийлаштирилган корхоналарни тиклаш ва фаолият самарадорлигини ошириш бўйича «йўл ҳариталари»ни ишлаб чиқиш ва амалга оширишни ташкил этиш, шунингдек, «йўл ҳариталари»ни амалга ошириш билан боғлиқ масалалар бўйича вазирликлар, идоралар, маҳаллий ҳокимият органлари, тижорат банклари ва бошқа ташкилотларнинг фаолиятини мувофиқлаштириш;
бизнес-режалар ишлаб чиқиш, тадбиркорлик фаолияти соҳасидаги қонунчилик, менежмент, молия бошқаруви масалалари ва бошқа фанлар бўйича хусусийлаштирилган корхоналар раҳбарлари ва ишлаб чиқариштехник ходимлари учун доимий фаолият юритадиган ўқув курсларини ташкил этишга йўналтирилган Тадбиркорлик фаолияти асосларини ўқитиш республика маркази ва унинг ҳудудий филиалларини барпо этиш ҳамда улар фаолиятини самарали ташкиллаштиришни таъминлаш;
Ўзбекистон Республикаси Хусусийлаштирилган корхоналарга кўмаклашиш ва рақобатни ривожлантириш давлат қўмитасининг кадрлар салоҳиятини мустаҳкамлаш, қўмита кадрларини тизимли равишда тайёрлаш, қайта тайёрлаш ва малакаси оширилишини ташкил этиш вазифалари белгиланган.