Voyaga yetmaganlar huquqbuzarliklarini oldini olishning ijtimoiy-psixologik masalalari

1.2. Voyaga yetmagan huquqbuzarlar shaxsining individual-psixologik xususiyatlari.
Voyaga yetmaganlar shaxsiyati hali to`liq shakllanib bo`lmaganligi bilan ajralib turadi. U o`zi sodir etgan noqonuniy qilmishning mohiyatini ko`p hollarda to`liq anglab yetmaydi ham. Bundan tashqari, yoshga bog`liq bo`lgan qiziqqonlik, o`zini tuta olmaslik kabi boshqa xususiyatlar tufayli ham o`spirin noqonuniy harakatga katta yoshli insonga nisbatan tezroq qo`l urishi mumkin. Shu bilan birga, voyaga yetmaganlarga nisbatan jazo maqsadlariga davlat tomonidan qo`llanadigan qat`iy choralarni qo`llamay turib ham erishish mumkin. Shuning uchun, teng sharoitda voyaga yetmagan jinoyatchi shaxsiga xuddi ana shu jinoyatga qo`l urgan katta yoshli shaxsga nisbatan birmuncha yengilroq tarzda kriminologik holatini maqsadga muvofiqdir.
Shaxsning alohida ijtimoiy tipini ajratish uchun asos bo`ladigan shaxsiy xususiyatlar mavjudligi to`g`risidagi masala qizg`in bahslarga sabab bo`lib kelmoqda. Ayrim mualliflar fikriga ko`ra, jinoyatchi shaxs sifatida boshqa odamlardan ajralib turadi,⁸ ayrim mualliflar esa, asosan jinoyat sodir etish paytida shaxsning shart-sharoit bilan o`zaro ta`siriga ishora qiladi . ⁹
Jinoyat sodir etuvchi voyaga yetmagan shaxsining tipini aniqlashda ayrim metodologik va metodik qoidalarni e`tiborga olish lozim:
Birinchidan, bu yerda tipning ijtimoiy tabiati to`g`risida so`z yuritiladi, shu bois aynan insonning “shaxsi, ijtimoiy qiyofasi” uning oktogenozi jarayonida o`rganiladi;
Ikkinchi, ko`rib chiqilayotgan shaxs tipi u o`ziga xos bo`lgan odamlarning barqaror ijtimoiy belgilangan xususiyatlarining mavjudligini ifodalagan taqdirdagina ahamiyat kasb etadi. Bu xususiyatlar jinoiy xulq-atvor fakti bilan emas, balki uning imkoniyati bilan belgilanadi. Mazkur imkoniyat faqat muhit bilan o`zaro aloqada yuzaga chiqadi. Shu bois mazkur shaxs tipining tarqalganlik darajasi jinoyat sodir etuvchi shaxslarning tarqalganlik darajasiga mos kelmasligi mumkin. U qonunda belgilangan tartibda jinoyat sodir etishda aybdor deb topilgan barcha shaxslarni qamrab olmaydi. Shu sababli deyarli barcha tadqiqotchilar asosan shart-sharoit ta`sirida jinoyat sodir etuvchi “tasodifiy jinoyatchi” tipini farqlaydi. Binobarin, kriminogen shaxs tushunchasi boshqa shaxs tiplari bilan taqqoslaganda tegishli shart-sharoitda jinoiy xulq-atvor yuz berish ehtimoli katta bo`lgan muayyan ijtimoiy tipni ifodalashi mumkin. Bunday ehtimol faqat ijtimoiy muhit bilan o`zaro ta`sirga kirishish natijasida ro`yobga chiqadi va shundan keyin, ya`ni jinoyat sodir etilganidan so`nggina kriminogen shaxsning ijtimoiy tipini ifodalovchi shaxs jinoyatchiga aylanadi. Shaxs kriminogen xususiyatga ega ekanligini aniqlash uning ijtimoiy muhitini sog`lomlashtirish, shaxsga zarur ijtimoiy yordam ko`rsatish, unga nisbatan tarbiyaviy-profilaktik ta`sirni kuchaytirish uchun asos bo`ladi. Tayinlanadigan jazo sodir etilgan qilmishning xususiyatiga mos kelishi lozim;
Uchinchi, u yerda aynan tip nazarda tutiladi, shu bois jinoyat sodir etuvchi shaxslarda kriminogen shaxs tipining jihatlari har xil darajada mujassamlashishi mumkin;
To`rtinchi, bu yerda jinoiy xulq-atvor bilan bevosita bog`liq bo`lgan xususiyatlar to`g`risida so`z yuritilishi lozim. Kriminogen shaxsning jinoyatchi bo`lmagan shaxsdan farqi aynan jinoiy xulq-atvor bilan bog`liq;
Beshinchi, voyaga yetmagan kriminogen shaxs o`ziga xos kriminologik ahamiyatga ega bo`lgan xususiyatlar majmuini o`zida mujassamlashtirgan alohida hodisa. Odamlar xulq-atvori, faoliyati pirovard natijada shaxsning barcha o`ziga xos xususiyatlari “ishi”ning yakuni hisoblanadi. Jinoyatchi shaxsi faqat bir o`ziga xos xususiyatga ega bo`ladi, deb o`ylash to`g`ri bo`lmaydi. Voyaga yetmagan shaxs mikromuhitining tavsifini, uning jinoyat sodir etishdan oldingi xulq-atvori haqidagi ma`lumotlarni, ongning mazmun tomoni xususiyatlarini hisobga oluvchi kompleks mezonga asoslanib, qasddan jinoyat sodir etuvchi o`smirlarning uch tipi: izchil kriminogen, situativ kriminogen va situativ tiplari qayd etilgan.
Izchil kriminogen tip. Ushbu tip vakillarining jinoiy xulq-atvori odatdagi xulq-atvor tarzidan kelib chiqadi va subyektning qarashlari, ijtimoiy mo`ljallari 31 va moyilliklari bilan belgilanadi. Odatda, mazkur shaxs jinoyat sodir etish vaziyatidan nafaqat foydalanadi, balki uni faol yaratadi. Ushbu tip vakillari zarur holda muayyan muhitni o`zlariga “moslashtirish”ga qodirlar. Ularning jinoiy xulq-atvori izchil kriminogenlik shakllangan bosqichdan boshlab nisbatan erkin xususiyat kasb etadi.
Vaziyatga bog`liq kriminogen tip. Ziddiyatli mikromuhit da shakllanadi va faoliyat olib boradi; jinoyat ko`p jihatdan uni sodir etishning ma`naviy va huquqiy nuqtai nazardan salbiy holati bilan belgilanadi. Ayni holda shaxs va ijtimoiy muhitning o`zaro aloqasi muhim ahamiyat kasb etadi. Bu shaxsni jinoyatga u qo`shilgan mikromuhit, uning oldingi turmush tarzi olib keladi.
Vaziyatga bog`liq tip. Mazkur shaxs ongi va xulq-atvorining, shuningdek u qo`shilgan mikromuhitning axloqqa zid unsurlari ahamiyatsizdir. Jinoyat mazkur shaxs aybi bilan yuzaga kelmagan, uning uchun ma`lum darajada g`ayrioddiy va boshqa subyektlar bilan birgalikda axloq va huquq normalarini buzish bilan bog`liq bo`lgan vaziyatning hal qiluvchi ta`siri natijasida sodir etiladi.
Voyaga yetmagan jinoyatchilarning aksariyati aralash tipga mansub, ayniqsa, agar ular kriminogen mikromuhitda uzoq vaqt yashagan va g`ayrihuquqiy qilmishlar sodir etuvchi shaxslar bilan yaqin aloqa qilgan bo`lsa, shuningdek, Voyaga yetmaganlarning huquqbuzarliklarini o`rganishdan shu kelib chiqdiki, voyaga yetmaganlar ko`p hollarda katta yoshli shaxslarning bosimiga bo`ysunib jinoyat sodir etadilar. Bunday voyaga yetmaganlarning ko`pchiligi inkor sifatlarda, ya`ni dangasalik, beboshlik, mas’uliyatsizlik, konforizm, agressivlikda namoyon bo`ladi. O`ziga xosligi bilan ajralib turgan voyaga yetmaganlarning shakllantirishda oilaviy sharoitlar, oila a`zolari yoki qarindoshlarning alkogolizmga berilib ketishi, ularning axloqsizligi katta ta`sir ko`rsatadi. Biroq, kamroq vaziyatlarda voyaga yetmagan shaxslarni jinoyat sodir etishda ularni sevgan, jami yaxshiliklarni tilagan shaxslar, pedagogik madaniyatga etarli darajada bo`lmagan ota-onalar ham sababchi bo`lishlari mumkin.
Tarbiyasi og`ir bo`lgan shaxslar uchun o`qishni inkor etish tabiiy xoldir. Ularning ko`pchiligi jamoada o`zlariga nisbatan salbiy munosabatlarda bo`lgan insonlar bilan munosabatlarga kirishadilar. Voyaga yetmaganlarning ijtimoiy qarama-qarshilikda yuzaga kelagan axloqiy harakatlari birinchi navbatda tashqi ijtimoiy muhitda, shuningdek individual xususiyatlar orqali hayotiy omadsizlikda kuzatiladi.
O`tish davri (11-15 yosh) biologik jihatdan bosh mezon bo`lib hisoblanib organizmning boshqa biologik tizimlari shu davr oralig`ida shakllanib boradi. O`tish fazasining ijtimoiy davomiyligi-bu birlamchi ijtimoiylashuvning davomiga to`g`ri keladi. Voyaga yetmaganlarning ijtimoiy mavqei bolalik davridan farq qiladi. Psixologik jihatdan qaraganda ular qarama-qarshidir.
O`smir yoshi (14-18 yosh) o`zida “uchinchi dunyo”ni aks ettirib bolalik va katta yosh davri oralig`idagi biologik jihatdan jismoniy o`zgarishlarni (ularning tug`ullanganlik darajasini) nazarda tutadi. Bu vaqt mobaynida ularning psixik rivojlanishi avjiga chiqadi.
Huquqiy axloq normalarining shakllanishi 14-16 yoshlarda nihoyasiga etadi. Bu vaziyat qisman jinoiy ma`suliyatni sezgan yoshdan boshlab (14 yoshda) jinoiy javobgarlikni sezish davrigacha etib boradi (16 yoshda). Tarbiyasi og`ir bolalarning ongi va xatti-harakatiga ikkita muhit katta ta`sir ko`rsatadi:
Birinchisi-oila, maktab va mehnat faoliyati, ikkinchisi-ko`cha, xovli, norasmiy tenqurlar guruhi. Tarbiyasi og`ir bolalar deganda turli pedagogik faoliyatda mavjud bo`lgan qarama-qarshi fikrlar, turli sabablarlarga ko`ra pedagogik va ijtimoiy himoya masalalarini hal etish bilan bog`liq bo`lgan muammolar tushuniladi. Katta yoshdagi insonlar, ota-onalar va o`qituvchilar orasidagi munosabatlarning salbiy oqibatlari balog`at yoshiga yetmagan bolalarning hayotida ham o`z aksini topadi. Kattalarning pand-nasihatlari o`smir yoshidagi bolalarda kuchli tanqidiy qarashlar bilan duch keladi va ahloqsiz munosabatlarni keltirib chiqaradi.
Balog`at yoshidagi bolalarning xulqida paydo bo`lgan salbiy oqibatlarni o`rganishda biologik holatlarning ta`siri katta, albatta. Biroq tibbiy xodimlarrning 33 natijalari har vaqt ham to`g`ri xulosalarga olib kelmaydi. Chunki tarbiyasi og`ir bolaning xulqida ijtimoiy nuqtai nazardan ahamiyatga molik bo`lgan belgilari, ya`ni uning shakllanayotgan xarakteri, turli psixologik jarrohliklar, maktabdagi muhiti, nasliy nuqsonlar (ota-onaning alkogol va narkotik moddalarni iste`mol qilishi)ni uning psixofiziologik rivojiga to`g`ridan-to`g`ri ta`sir ko`rsatadi. Bularning qatoriga asab kasalliklarga duch kelgan aqli zaif bolalar (imbitsil va detsibil)ning ijtimoiylashuvini ham tilga olish zarur. Tadqiqot natijalari shuni ko`rsatadiki, oligofren bolalar o`rtasida sodir etilgan jinoiy ishlarning aksariyati salbiy oqibatlarga olib keladi. Chunki, aynan bunday fiziologik jihatdan zaif bolalarning ijtimoiy hayotga moslashuvi o`ta og`ir kechishi, nomaqbul sharoitlarda kattalar yoki tajribasi yuqori bo`lgan jinoyatchilar ta`siri ostida ko`rko`rona ularni qo`llarida qurolga aylanadi. Bunday hodisalardan yiroq bo`lish uchun oilaviy muhitning ta`siri juda ham katta ahamiyatga ega. Oilada ota-onalarning o`zaro munosabatlari o`smirlarning psixologik va jismoniy jihatdan voyaga yetishiga o`z ta`sirini ko`rsatadi. Bolalarni haddan ziyod erkalash ham ijobiy natijaga olib kelmaydi va eng asosiysi, hayotiy qiyinchiliklarni yengib o`tishlariga to`sqinlik ko`rsatadi. O`smirlar hayotida nizoli vaziyatlarning paydo bo`lishi ko`p hollarda o`zining imkoniyatlarini noto`g`ri baholashiga olib keladi. Xulqiy normalarga asoslangan xatti-harakatlar, o`smirlarni favqulotdagi vaziyatlarda o`zini tutishiga sabab bo`ladi. Ba`zi tadqiqotchilarning fikricha past darajadagi xulqga ega bo`lgan bolalar yuqori darajadagi tanqidlar ostida o`zlarining ijobiy xislatlarini namoyon eta olmaydilar.
Balog`atga yetmagan o`spirinlarda huquqbuzarlik holatlari ko`pincha guruhga qo`shilib jinoyat sodir etish holatlari kuzatiladi. Guruh tarkibida ular o`zlarining tajribalarini oshirib o`zining jinoiy faoliyatini davom ettirishga tayyor bo`ladilar.
Bu o`rinda shuni takidlash lozimki, o`smirlar orasida oxirgi vaqtlarda jinoyatning turli shakllari, avval kattalar ishtirokida yuz bergan jinoyat holatlari kuzatilmoqda. Bularga narkotik va qurol-yaroq savdosi, tadbirkorlar o`rtasida uyushtirilgan jinoiy holatlar, garovga odam olish, turli ko`rinishdagi yirik 34 o`g`riliklar, hayoti va sog`ligiga suiqasd qilish, kompyuter jinoyatlari, yashab turgan muhitidagi reket haraktalari keng tarqalgan.
Jinoiy xulq-atvorga ega bo`lgan voyaga yetmaganlar tahlilidan ko`rinishicha ma`lum bo`ldiki, 4 turli huquqbuzarliklar jamiyat uchun xavfli unsurlarni vujudga keltirishi mumkin:
a) istalgan umumiy yo`nalishga qarama-qarshi yo`naltirilgan harakatlar;
b) umumiy shaxsiy yo`nalganligi to`g`ri bo`lmagan vaziyat nuqtai nazaridan qaralganda birmuncha yengil harakatlar;
v) vaqt o`tishi bilan jinoiy huquqning namoyon bo`lishi va h.k.
g) jinoiy harakatlarni o`rnatish, faol jinoyatlarni yo`lga quyish, shuningdek, ijtimoiy hayotga zid bo`lgan munosabatlarni amalga oshirish. Keltirilgan tipologiya o`smir va o`spirinlarning huquqbuzar xulqining asosini tashkil etadi, ularning ijtimoiy salbiy qirralarini, zaiflashgan ongini namoyish etadi.
Maqbul bo`lmagan tashqi sharoitlarning natijasi o`smir va o`spirinlarda tarbiya mezonlarinig murakkablashuviga olib keladi. Bunday vaziyatlar ota-onalarning maqbul bo`lmagan munosabatlaridan, oiladagi munosabatlarning inqirozidan, maktab va oiladagi noto`g`ri tarbiyadan yuzaga kelishi mumkin. Biroq ba`zi hollarda salbiy xulqli ota-onalarning farzandlari xulqi yaxshi bo`lgan holatlar ham kuzatilgan. Masalan, ko`p alkogol ichuvchi ota-onalarning farzandlari spirtlarni umuman iste`mol qilmaslikligi, aynan shunday ichkilikka ruju quygan oilalarning farzandlari odobli va esli-hushli bo`lib voyaga etishi mumkin. Voyaga yetmagan qonunbuzarlarning tarbiyasi o`z-o`zidan shakllantirmaydi. Uning o`zi bunday tarbiyani shundayligicha qabul qilishi yoki aksincha u bilan kurash olib borishi mumkin. Shunday noma`qul sharoitlar bilan kurashish natijasida o`smir yoshidagi shaxslarda ijobiy sifatlar namoyon bo`ladi.
O`smir yoshi-10-15 yosh davlarni o`zida aks etib biologik nuqtai nazaridan “o`tish davri” bo`lib hisoblanadi, chunki bu yosh yosh oralig`ida jinsiy ulg`ayish, fiziologik o`zgarishlar namoyon bo`ladi. Bu yoshdagi eng muhim tuyg`u “katta” bo`lganligi, ulg`ayganligini anglab yetishi. U nihoyatda sezuvchan, ruhiy tomondan tez asabiylashgan, o`zgarishlarga e`tibor qaratadigan yosh davridir.
14-18 yoshda jinsiy ulg`ayganlik o`z yakuniga yetadi va ilk bor ishlab chiqarish mehnatiga qadam qo`yadi. Bu yoshda ularning ijtimoiylashuvi oxirgi bosqichga chiqadi. Ular huquqiy va axloqiy jihatdan huquqiy normalarga rioya qilishlari, qonun oldida javobgarlik xissini sezishi namoyon bo`ladi. J.I.S. Vigotskiy yosh davrlariga e`tibor berar ekan unda yuzberadigan “inqirozli” holatlarini alohida ta`kidlab o`tadi. Ushbu inqiroz davrlari:
1 yoshda;
3 yoshda;
7 yoshda;
13 yoshda namoyon bo`lar ekan.
Nima uchun o`smir yoshga tegishli davr - “qiyin” davr bo`lib hisoblanadi?
Birinchidan, organizm va jinsiy ulg`ayganligining rivojlanishi bir tekisda emasligi (masalan, uzun bo`y va kichiq bosh qobig`i, ko`krak qafasining torligi, qo`l-oyoqlarning uzunligi), yurak tomir tizimidagi disproporstiyalar o`smirga katta ta`sir ko`rsatadi.
Ikkinchidan, yurak-tomir tizimi bir tekisda emasligi sababli qon-tomirining urushi (qon bosimi) yuqori bo`lishi, boshning tez-tez og`rib turishi, gallyustinastiyalarning paydo bo`lishi, his tuyg`ularining mustahkam emasligi nizolarni keltirib chiqarishini takidlab o`tish lozim.
Muloqotga bo`lgan ehtiyoj va hayotda o`z o`rniga ega bo`lish va mustaqil fikr yuritish faqat yaxshi sharoitda va ijtimoiy foydali faoliyat asosida yuzaga kelishi mumkin. Bunday sharoitlar yo`q bo`lsa, o`zining haqligini isbotlash har qanday harakatlarni amalga oshirishga intiladi va ehtiyojlarini qondiradi. Agarda intilishlari amalga oshmasa, ijtimoiy nomalarga zid bo`lgan xulqi orqali bo`lsada uni namoyish etishga harakat qiladi (ichish, chekish, qo`pol so`zlashish, bezorilik qilishni orali). Narkotik moddalar, spirtli ichimliklar iste`mol qilish insonning yoshlik davridanoq namoyon bo`ladi. Buning sababi ideallarning yo`qligi, real hayotda o`zining o`rniga ega bo`lmasli, o`zining imkoniyatlaridan foydalana olmasligidan dalolat beradi.
“Inqiroz” davridan osonlikcha chiqishi va qiyinchiliklardan o`zini xalos qilishi uchun o`smir narkotik moddalar va alkogolizm illatiga berilib ketadi. Narkotik orqali u xayolparast bo`ladi. U narsalar uning yuragiga malhamdek ta`sir ko`rsatadi. ruhiy osudalik baxsh etadi. Odamlarni narkotik moddalar bilan ta`minlash jarayonini narkobiznes ishida ishtirok etgan odamlar boshqaradi va katta manfaatlar yo`lida qonunga xilof ishlarga qo`l uriladi.
O`smirlarning sog`lom ijtimoiy hayotga zid bo`lgan xulqini o`rganish uchun ko`plab tadqiqotlar o`tkazilgan. Masalan, psixiatr A.E.Lichko o`smir yoshdagi bolalarning norma va normada bo`lmagan xarakterini va uning belgilarini o`rganib chiqqan. Tadqiqotchini ko`proq o`smir xarakteridagi egatologiya, aniqrog`i psixopatiya holatlari qiziqtirgan. Uning nuqtai nazari bo`yicha o`smir yoshidagilarning xarakteri 11 ta turdagi imkoniyatlariga ega bo`lib, ularning har xil sharoitlardagi ko`rinishlari ijtimoiy normalarga zid xulqiga olib kelishi mumkin ekan. O`smir yoshidagi bolalarning ijtimoiy normalarga zid keladigan xulqi asosida yuzaga kelgan xarakterni pedagogik jihatdan yaxshilash (pedagogik tomonidan tuzatish) uchun ularning har biriga individual yondoshishni talab etadi.