X. N. Atabayeva, J. B. Xudayqulov

nuridan foydalanuvchi, agronomiya esa — hayotning manbai 
hisoblangan 
issiqlikni 
qamrab oluvchi fandir». 
Ana shu usullardan biri har xil turdagi o„simliklarni aralash holda 
ekishdir. 0„simliklar aralash ekiiganda ularning yer ostki va ustki qismlarini 
tashqi muhitga boigan talablari har xildir, ayniqsa, yorugiik va tup roq 
unumdorligidan turlicha foydalanadi. 
0„simliklarni qo„shib ekishda faqat ozuqalik qiymatinigina emas, balki 
ularning biologik asoslarini hisobga olib borish aha- miyatlidir. 0„simliklar 
qo„shib ekiiganda ularning ko„kat massasi o„simliklami yashash davrlarida 
tashqi sharoitlarga talablari bir xil boigan taqdirda ko„p boiishi mumkin. 
Boshoqli o„simliklar dukkakli-don ekinlar bilan qo„shib ekiiganda ular 
ildizining tuzilishi har xil boiib, ildizining singdirish qobiliyati ham har xil 
boiadi. 
Boshoqli ekinlardan jo„xori, Sudan o„ti va makkajo„xorining ildizi 
yaxshi rivojlangan boiib, uzun va yon tomonlariga ham yaxshi tarqalgan 
boiadi. 
Yuqoridagi o'simliklar ildizining uchdan ikki qismi tuproqni 0- 150 
sm. qatlamida, uchdan bir qismi esa 150-250 sm. qatlamda joylashadi. 
Dukkakli-don ekinlarning ildizi o„q ildiz boiib yon ildizlari ham yaxshi 
taraqqiy etgan boiadi, ular ikki vazifani bajaradi: yer ostki qismiga ma‟danli 
o„g„itlami suv bilan uzatadi, tuganak bakteriyalar yordamida havodagi azotni 
o„zlashtiradi. 
Tuganak bakteriyalar asosan ildizning 0-50 sm dagi tuproq qatlamiga 
joylashadi, undan past qismida boisa, yashash sharoiti qiyin boiadi. 
Dukkakli-don ekinlari ildizidagi tuganak bakteriyalar o„suv davrida bir 
gektarda 10-100 kg va undan ko„p miqdorda biologik azot to'playdi. 
Dukkakli-don ekinlari ildizidagi azot to„plovchi bakteriyalar yordamida 
havodagi sof azotni o„zlashtirib to„playdi. 
47 

---

Hamma o„simliklar o„z biologiyasiga qarab, ildizi orqali har xil organik 
va mineral moddalami atrofga ajratib chiqaradi. Bir o„simlikning ildizi ajratib 
chiqargan moddasi ikkinchi o„simlik ildizi va tuproq kimyoviy tarkibiga 
hamda ildiz atrofida yashovchi mikroorganizmlar hayotiga ta‟sir etadi. 
Mikroorganizmlar atrof- muhitga turli organik moddalar ajratib chiqaradi, 
ular ba‟zi moddalami ko„paytiradi yoki ko„payishiga salbiy ta‟sir etadi. 
Bir necha turdagi o„simliklar aralash o„stirilganda ularni yer ustki va 
yer 
ostki 
qismlari 
rizosferada 
hamda 
unga 
yaqin 
joylashgan 
mikroorganizmlaming rivojlanishiga ham ta‟sir ko„rsatadi. Shuning uchun 
ham o„sayotgan o„simlik turi shu yerdagi o„sayotgan boshqa turdagi 
o„simlikni rivojlanishiga o„z ta‟sirini ko„rsatadi. 
Olimlarning ta‟kidlashicha, qo„shib ekilgan ekinlar ildizlaridan ajralgan 
moddalar nishonlangan atomlar yordamida kuzatilganda ham yuqoridagi 
fikrlar tasdiqlangan. Donli ekinlar o„zidan tuproqda organik kislotalar, ba‟zi 
bir mineral moddalar ajratadi, ana shu moddalar o„simlikning ildiz atrofi 
qismlarida mikroorganizmlaming rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratib, 
shu joydagi tuproqdan azotli tuzlarni o„zlashtiradi. Jo„xori va dukkakli 
ekinlarni birga ekilishi bir-biriga mos ekanligini, samarasi yuqoriligini 
ko„rish maqsadida quyidagi jadvaldagi ma‟lumotlarga e‟tibor berish lozim. 
Yuqoridagi ma‟lumotlar shuni ko„rsatadiki, jo„xori bilan soya, loviya 
kabi dukkakli-don ekinlarini aralash ekish mumkin. Ekinlarni aralash ekishga 
yaroqliligini aniqlashda, ularning atrof-muhitga ta‟sirini bilish muhimdir. 
Ko„rsatkichlarga asoslangan holda jadvaldagi ekinlarni aralash ekish mumkin 
ekan. Issiqsevar o„simliklarni ekish muddatlarini bir-biriga moslashtirish 
mumkin. 0„rimdan keyin qayta o„sib chiqadigan o„simliklarni aralash eksa 
boiadi. Bunday ekinlarni aralash ekish begona o„tlar kam yerlarga ekiladi 
yoki begona oilarga qarshi ekishdan oldin tuproqqa ishlov berish lozim.
0„zbekistonda aralash ekishga mos boigan ekinlarni quyidagi jadvaldan 
koiish mumkin. 
48 

---