X. N. Atabayeva, J. B. Xudayqulov

Urug„ pishish davrlari. Don hosil boiishi yoki uning pishish 
davrlarini N.N. Kuleshov quyidagicha: donning shakllanish, toiishish va 
pishish davrlariga boiadi. Urug„ rivojlanishining maium davrlari 
urug„dagi namning miqdoriga qarab aniqlanadi. Urug„ning namligi barcha 
mintaqalarda bir xil boiib, hamma sharoitda urug„ga pastki moddalami 
oqib kelishi uni mum pishish davrini boshlanishida to'xtaydi. Shu sababli 
N.N. Kuleshov birinchi boiib «xamir» pishish davrini ajratadi. Don hosil 
boiish jarayonini qo„shimcha izlanishlarga asoslanib (Korenev, 1967) 
quyidagi davrlarga boiadi:
1. Urug„ning shakllanishi - urug„ hujayra otalangandan so„ng sut 
pishish davrigacha davom etadi. Gullashdan ikki-uch kun o„tgandan keyin 
80% namga ega boigan urug„ning asosi paydo boiadi. Gullashdan 6-7 kun 
oigandan so'ng undagi quruq modda massasi sekinlik bilan osha boshlaydi 
va oxiri don toia uzunlikka ega boiadi. Lekin u namga hali toiishmagan 
boiadi, oxiri urug„ 65% ega boiib don shakllanadi.
2. Donning yetilish davri. Bu davrda quruq modda ko„payadi, 
donning eni va qalinligi oshadi. Bu davrda urug„da 40% namlik boiadi. 
Bu muddat sut va xamir pishish davrlariga to„g„ri keladi.
3. Urug„ning pishish davri. Mum pishish davridan boshlanib toia 
pishish davrigacha yetadi. Bu davr quyidagi qisqa davrlarga boiinadi: 
mum pishish davrining boshlanishi, o'rtasi va tugashi. Toia pishish davri 
ikkiga - toia pishish davrining boshlanishi va toia pishish davriga 
boiinadi. Bu davming boshlarida umg„da namlik 18-20%, oxirida 17% 
boiadi.
60

---

Urug„ni pishish davrida unga piastik moddalaming o„tish muddati 
va intensivligi ob-havo sharoitiga bogiiq boiadi. Issiq va quruq havoda 
tuproqda nam yetishmagan vaqtda urug„ning yetilish davri qisqaradi va 
yirik urug„ shakllanishiga, hosilning kamayishiga salbiy ta‟sir ko„rsatadi. 
Bu davrda ob-havoning keskin yomonla- shishi urug„da quruq moddalar 
hosil boiishiga imkon bermagani bois, hosil pasayadi va urug
1
sifati 
yomonlashadi. Ob-havo yaxshi boiib, nam yetarli boiganda urug„ning 
yetilish va pishish davri uzayadi, urug„ yirik holda hosili oshadi.
Urug„ning unib chiqishi uchun ma‟lum sharoit, ya‟ni nam, harorat, 
havo, yorugiik yetarli boiishi kerak. Urug„ning unib chiqishi murakkab 
biologik jarayon hisoblanib, urug'dagi erigan zaxira oziq moddalar 
murtakka oigandan so„ng u poyacha hosil qiladi. Murtak poyacha hosil 
qilish davrida nafaqat urug„dagi zaxira moddalardan, balki tuproqdagi 
oziq moddalar va namlikdan foydalanadi.
Urug„ning unib chiqishida uning uzoq muddat unuvchanligini 
yo„qotmasligi katta ahamiyatga ega. Urugiar biologik va xo„jalik 
jihatidan yashovchanlikka ega. Biologik yashovchanligi uzoq muddat 
unuvchanligini yo„qotmaslik xususiyatidir. Xo„jalik yashovchanligi esa 
uni saqlash davrida konditsiyali unib chiqish darajasini optimal sharoitda 
yo„qotmasligidir. Urugiarning hayotchanligi o„simlikni botanik turiga, 
yetishtirish va urug„ni saqlash sharoitiga bogiiq boiadi.
Urug'ning unib chiqishi uchun maium miqdorda nam talab qilinadi. 
0„simliklar turiga qarab namga talabchanligi har xil boiadi. Eng ko„p nam 
talab qiladigan o„simliklarga qand lavlagi urugi (quruq urug„ ogirligiga 
nisbatan 168%), zig„ir (160%), no„xat urugi (104%) kiradi. Donli 
o'simliklaming urugi 22-44% dan 50-60% gacha nam olishi kerak.
Urug„ning nam olish tezligi haroratga bogiiq. Harorat yuqori 
boiganda bu jarayon tez o„tadi va urug„ning unib chiqish muddati 
tezlashadi. Har bir o„simlik o„zining biologik xususiyatiga ko„ra minimal, 
optimal va maksimal haroratga ega.
Minimal harorat-eng past harorat boiib, bunda javdar, no„xat, beda 
uchun 1 °C, bug„doy, arpa uchun 3-4 °C, makkajo„xori, kungaboqar, 
jo„xori uchun 8-10 °C hisoblanadi.
61

---

Optimal harorat eng muvofiq harorat bo„lib, bunda urugiarning unib 
chiqishi tezlashadi. Bu harorat ko„pchilik dala ekinlari uchun 25-30 °C 
hisoblanadi.
Maksimal harorat - eng yuqori harorat hisoblanib, bunda 
urugiarning unib chiqishi davom etadi. Lekin harorat oshgan sari 
urug„ning unib chiqish jarayoni to„xtaydi, masalan, makkajo„xori 44 °C , 
bug„doy 32 °C, qand lavlagi 28 - 30 °C. Laboratoriya sharoitida 
urugiarning unib chiqish qobiliyati ekilgan urugiarning soniga nisbatan 
toia maysa bergan urugiar soniga aytilsa, dala sharoitida urugiarning unib 
chiqish darajasi deb, unib chiqish qobiliyatiga ega boigan urugiarning 
maysa bergan soniga aytiladi. Bu ko„rsatkich ekinlardan yuqori hosil 
olishda katta ahamiyatga ega, chunki o„simlik qalin ekiiganda ham siyrak 
ekiiganda ham uning hosildorligi past boiadi.
Dala sharoitida o„simliklarning unib chiqish darajasi laboratoriya 
sharoitiga nisbatan ancha past boiadi. Donli o„simliklarda 65- 85%, qand 
lavlagida 50%, ko„p yillik yem-xashak oilarda 30-49% ga teng boiadi. Bu 
ko„rsatkich - urug„ning sifatiga, ekish davridagi tuproq haroratiga, 
namligiga, urug„ni ekish chuqurligiga va agrotexnikasiga bogiiq.
Laboratoriya sharoitida urug„ning unuvchanligi va maysa- laming 
unish kuchi yuqori boiadi. Sunday urugiar yirik va ogir boiib tez va toia 
maysa berishga imkon beradi.