X. N. Atabayeva, J. B. Xudayqulov

Almashtirilmaydigan aminokislotalarning miqdori (g/kg) 
( G.S.Posypanov ma‟lumotlari) 
__ _________ _________ ______ _______ ________ 34-jadva
Aminokis
lotalar
Soya
Loviya
Yas
miq
Ekma
ko'k
no'xat
Ekma
burchoq
No'xat
Lizin
24,0
23,3
22,3
22,7
18,4
^ 20,7
Metionin
5,0
1,5
4,0
1,0
4,1
5,2
Sistin
4,6
6,2
6,3
2,8
3,0
4,8
Arginin
-
-
-
-
23,1
-
Leysin
-
-
-
-
33,5
-
Fenilalanin
16,0
14,6
13,0
11,6
15,5
11,3
Treonin
13,0
11,0
10,9
-
12,0
10,5
Valin
-
16,0
15,8
11,0
12,5
-
Triptofan
-
-
-
1,8
2,9
-
Gistidin
8,0
6,5
-
4,9
-
-
Yer yuzida dukkakli-don ekinlar 135 mln. ga maydonga ekiladi. 
Yer yuzida soya, loviya, ko'k no'xat ko'p ekiladi. O'zbekiston- ning suvli 
yerlarida loviya turlari, shu jumladan, mosh, lalmi
186

---

yerlarda no„xat qadimdan ekilib kelinmoqda. Oxirgi yillarda soya 
ekiniga ancha e‟tibor berilmoqda, oraliq ekin sifatida kuzgi vika, ko„k 
no„xat ekilmoqda.
Sistematikasi.
Dukkakli-don ekinlar dukkakdoshlar Fabaceae 
oilasiga mansub bo„lib bir nechta avlodlami o„z ichiga qamrab olgan. 
Ulardan asosiylari:
> No„xat 
- Cicer arietinum L.
 
> Ko„k no„xat - Pizutn sativum L.
 
> Soya 
- Glycine hispida Max.
 
> Loviya 
- Phaseolus vulgaris L.
 
> Yasmiq 
- Ervurn Lens L.
 
> Burchoq 
- Lathyrus sativus L.
 
> Lyupin 
- Lupin L.
> Vigna 
- Vigna catjang.
 
> Kayanus 
- Cajanus Spr.
 
> Kanavaliya 
- Canavalia DC.
Morfologiyasi 
Ildiz -
don-dukkakli ekinlarning ildizi o„q ildiz bo„lib, tuproqqa 2 
metr chuqurlikka kirib boradi, asosiy miqdori tuproqning 30 sm. 
Chuqurligigacha joylashadi. Dukkakli ekinlarning ildizida tuganaklar 
bo„ladi, bu tuganaklarda havo azotini o„zlashtiradigan bakteriyalar - 
Rhizobium
yashaydi. Ekinlarni turiga qarab ildizda bakteriyalarni har xil 
turlari bo„ladi. Tuganaklar shakli va kattaligi bilan farq qiladi. 
Tuganaklar yirik va ko„p bo„lsa, demak, havo azoti yaxshi 
o'zlashtiriladi va tuproqda ancha azot to„pianadi. Ekinlarning ildizida 
tuganaklar yaxshi rivojlanishi uchun urug‟lar ekilishidan oldin sun‟iy 
maxsus bakteriya yuqtiriladi. Bu bakteriyali o„g„it nitragin deb ataladi.
Poya -
dukkakli ekinlarning poyasi o„tsimon yoki chirmashib 
o„sadi, tukli va tuksiz bo„ladi. Masalan, no„xat, xashaki dukkaklar, soya 
ekinlarining poyasi tik o„sadi, ko„k no„xatni poyasi chirmashib o„sadi. 
Dukkakli 
ekinlarning 
poyasi 
shoxlanadi. 
Yon 
shoxlar 
barg 
qo„ltiqlaridan o„sib chiqib ikki xil bo'ladi: monopodial va simpodial. 
Monopodial shoxlar poyada pastdan yuqoriga qarab
187

---

rivojlanadi, simpodial shoxlar esa yuqoridan pastga qarab rivojlanadi, bu 
holda asosiy poyani uchki qismida gulto„plam hosil bo„ladi.
Barg -
barcha dukkakli-don ekinlarining bargi, tuzilishi bo„yicha 
bir-biridan ancha farq qiladigan 3 ta guruhga boiinadi:
1) patsimon barglar
2) uchtali barglar
3) panjasimon barglar.
Patsimon barglar juft va toq patsimon bo„ladi. Toq patsimon 
barglaming uchida toq yaproqchasi bo„ladi. Juft patsimon barglar uchida 
yirik-mayda va har xil darajada shoxlangan jingalaklar mavjud. Ba‟zi bir 
ekinlar jingalaklar yordamida tayanch o„simlikka o„ralib o„sadi.
Umuman barglar yirik-mayda, tukli-tuksiz boiishi mumkin. 
Bargning 
asosida 
har xil shakldagi yonbargchalar bo„ladi. 
Yonbargchalarga qarab ekin turlarini aniqlash mumkin.
Gul
— dukkakli ekinlarning gullari aksariyat holda barg 
qo„ltiqlarida, 1-2 tadan joylashadi, ayrim turlarida shingil shakldagi 
gulto„plam hosil qiladi. Dukkakli ekinlarning gullari kapalaksimon 
boiadi, gullar ikki jinsli bo„lib 5 ta gultojibargdan tashkil topgan. 
Gultojibarglar har xil bo„ladi, eng yirigi yelkan, yon tomondan ikkita 
kichikrog„i qanot va pastki cheti bilan bir-biriga tutashib o„sgan, ikkita 
pastkisi qayiqcha deb ataladi. Changchisi 10 ta bo„lib, to„qqiztasi 
tutashib o„sadi, o„ninchisi erkin o„sadi.
Meva -
gullar changlangandan keyin tugunchasi o„sib mevaga 
aylanadi. Mevasi dukkak deyiladi. Mevada kalta bandga joylashgan 
urugiar mavjud. Ko„pchilik dukkakli don ekinlari yetilganda dukkagi 
uzunasiga chatnaydi, urug„ sochiladi. Ayrim ekinlarda (mahalliy no„xat, 
yasmiq, oq lyupin) mevasi chatnamaydi.
Dukkakning shakli cho„zinchoq, romb shaklida, silindrsimon, 
buyraksimon, yuzasi silliq, burushgan, tukli yoki tuksiz bo'ladi. 
Dukkakda bittadan o„ntagacha urug„ bo„ladi.
Urug„ -
dukkakli don ekinlarini urug„i qo„ng„irboshli don 
ekinlaridan farq qilib urugi dukkagining ichida joylashadi. Urug„ qalin 
po„st bilan qoplangan. Uning yuzasi ekin turiga qarab silliq, yaltiroq, 
burishgan bo„ladi. Urug„ning ustida turlami bir-biridan ajratishga 
yordam beradigan har xil belgilari bo„ladi. Shulardan biri
- urug„ kertigi, urug„ bandining, urug* rivojlanib chiqadigan
188

---

urug„kurtakka birikadigan joyidir. Urug„ yetilganda ana shu joyda 
dukkak pallasidan ajraladi. Dukkakli-don ekinlar urug' kertigini katta-
kichikligi, rangi, shakli va holati bilan bir-biridan farq qiladi. Urug
4
bo'ktirilganda o
4
sha kertik orqali urug
4
ichiga suv kiradi va kertigining 
o„rtasida kertik izi, urug
4
kertigining bir uchida uruqqa kirish izi 
(mikropile), ikkinchi uchida urug
4
kurtakning asosi-xalaza- dog„chalar 
ko
4
rinishdagi 
tuzilmalami 
ko
4
rish 
mumkin. 
Mikropile 
loviya 
urug'larining kertigida yaxshi seziladigan bo'ladi.
Urug
4
qobiglning tagida murtak joylashgan. Dukkakli ekinlarda 
qo
4
ng„irboshli don ekinlari kabi endosperm bo
4
lmaydi. Murtak 
rivojlanishining birinchi davrida zarur oziq moddalar uning o
4
zida, 
urug
4
palla barglarida zaxira holda to'planib boradi.
Dukkakli o'simliklar urug
4
ining murtagi urug'ning ikkita yarmidan 
iborat bo
4
lgan, ikkita urug
4
palladan tashkil topgan bo'lib, ular bir 
tomondan ochiladi, ikkinchi tomonidan esa urug' kertigi yonida 
tutashgan bo'ladi. Urug'pallalar urug
4
kertigi bilan tutashgan joyda 
murtak ildizchasi bilan kurtakcha bo'ladi. Ba‟zi dukkakli ekinlar 
urug'ining kurtakchasi ancha baquvvat rivojlangan va dastlabki ikkita 
chinbarg boshlang
4
ichiga ega bo'ladi, o'simlikning o
4
sish nuqtasi 
shularning orasida bo'ladi. Urug'ning tuzilishini bo'rtgan urug'lardan 
ko
4
rish eng qulay bo
4
ladi. Bunday urug'laming po'sti oson ajraladi va 
murtagining barcha qismi yaxshi ko'rinib turadi.
Biologiyasi 
Dukkakli-don ekinlarda maysalanish, shoxlanish, shonalash, 
gullash, dukkak shakllanishi, pishish davri kuzatiladi. Issiqlikka boigan 
talabi har xil boiadi, buni quyidagi jadvaldan ko'rish mumkin. 
Dukkakli-don ekinlar namsevar, qisqa muddatda suv tanqisiigi yuz 
bersa, tuganak mevalari nobud boiadi. Erkin azotni o'zlashtirish 
jarayoni susaysa hosil kamayadi. O
c
suv davrida tuproq namligi DNS 
nisbatan 
60-100% 
boiishi 
o'simlikning 
yaxshi 
rivojlanishini 
ta‟minlaydi. Maysalanish davrida urug' unib chiqishi uchun 100% dan 
ortiq suv sarflanadi.
Yorug'likka bo'lgan talabi bo'yicha dukkakli-don ekinlar uch 
guruhga boiinadi:
189

---

1) Uzun kunli ekinlar-ko„k no'xat, yasmiq, burchoq, lyupin, 
xashaki dukkaklar.
2) Qisqa kunli ekinlar-soya, loviya turlari.
3) Neytral ekinlar-no„xat, loviya turlari.