X. N. Atabayeva, J. B. Xudayqulov

313 

---

Ekish. Bir gektar yerga 3-4 kg. Urugiar unib chiqishi uchun sug„oriladi 
va nihollar yagana qilinmaydi. Kuzgi sovuq tushgunga qadar 1 -2 marta 
traktorda kultivatsiya qilinadi va 1 marta sug'oriladi. 0„simliklar qishda 
yaxshi saqlanishi uchun oxirgi kultivatsiya chuqurroq, qilinadi. Qishda 
ekinlar mollar payhon qilishdan saqlanadi. Ekinlar bahorgacha yaxshi 
saqlanishi lozim. Bahorda bir marta traktorda kultivatsiya qilinadi, gektariga 
N
30 kg bilan oziqlantiriladi. Jo„yaklar olinib, ekin uch marta sug'oriladi. 
Urugiiklar yozda ekiiganda ildizmevani ekkanga nisbatan 7 -10 kun oldin va 
bir xilda pishadi va gektariga 10-12 s urug„ hosili beradi.
Takrorlasb uchun savollar:
1. Xashaki sholg„omdan foydalanish va uning to„yimliligi?
2. Xashaki sholg„om ildizmevasining shakllari qanday boiadi?
3. Xashaki sabzi va xashaki sholg„omni yetishtirish texnologi- 
yasidagi farqlar?
4. Xashaki sholg„omning urugi qanday yigib olinadi?
Pedagogok texnologiya “BBB” texnologiyasi
Mavzu matnini o„qib chiqib, olingan maiumotlami induvidual 
sohalarga ajrating. Qadam bilan qo„yilgan belgilar asosida BBB jadvalini 
toidiring
BBB Jadvali 
№ 
Mavzu savolSari 
Bilaman 
Bilishni 
istayman 
Bilib 
oldim 
1.
2. 
3. 
314

---

VII bob, MOYLI EKINLAR 
7.1. 
Moyli ekinlarning umumiy tavsifi
Ushbu ekinlarning urug'i va mevasi tarkibida 20-60% moy boiib, 
oziq-ovqatda, konserva ishlab chiqarishda, qandolat va non mahsulotlari 
tayyorlashda qoilaniladi, Bundan tashqari, o'simlik moyi margarin, sovun, 
lak, buyoq, alif, stearin, linoleum ishlab chiqarishd a, tabobatda, 
parfyumeriyada, teriga ishlov berishda qoilaniladi.
Moy ishlab chiqarilgandan keyin qolgan kunjara va shrot chorva 
mollariga yuqori tuyimli ozuqa hisoblanadi. Ayrim moyli ekinlar silos 
tayyorlashda qoilaniladi.
Yer yuzida moyli ekinlar ko'p tarqalgan, ekin maydoni 140 mln. ga 
dan ortiqdir. Eng ko'p tarqalgan ekinlar: soya (111,3 mln. ga), kungaboqar 
(20,6 mln. ga), maxsar (7,82 mln. ga), yeryong'oq (23,7 mln. ga), moyli 
zig'ir (7,5 mln. ga), kunjut (9,4 mln. ga). Moyli ekinlar AQSH, Kanada, 
Hindiston, Braziliya, Argentina, Xitoy, Pokiston, Rossiya, Moldova, 
Ukrainada keng tarqalgan.
O'zbekistonda moyli ekinlardan maxsar, kungaboqar, kunjut, 
yeryong'oq, moyli zig'ir va soya ekilmoqda.
31
Moyli ekinlar turli botanik oilalarga mansub, ular - karam- doshlar, 
dukkakdoshiar, sutlamaguldoshlar va boshqalardir.
O'simlik moyi - glitserinning moy kislotalari bilan birikishidan 
vujudga keladigan murakkab efirlardir. Yog' tarkibiga uglerod (75 - 79%), 
vodorod (11-13%) va kislorod (10-12%) kiradi. Oqsil va uglevodga 
nisbatan moyning quvvati ikki-uch barobar ortiqdir.
Moyning sifati ularning tarkibidagi kislotalarga, ya‟ni to'yin- magan 
(olein linoleum, linol) va to'yingan (palmitin, stearin) kislotalarga bogiiq. 
Moyli ekinlar tarkibidagi moyning miqdori, sifati yetishtirish sharoitiga 
bogiiq.
31
Amanova М., Rustamov A., Allanazarova 
1
..,
Xudayqulov J. “Yeryong'oq ekinini yetishtirish 
agiotexnikasi bo'yicha tavsiyanoma”. “NISIM”, Toshkent-2016.
315 

---

100 g moy qancha yodni qabul qilsa, shunga qarab yod soni 
aniqlanadi. Yod soni ko„p boigan moy tez quriydi. Shunga qarab 0„simlik 
moyi 3 guruhga boiinadi:
- 
quriydigan moy (periila, lyalemansiya, rijik, zig'ir moyi> - yod soni 
130 dan ortiq boiadi;
- 
yarim quriydigan moy-yod soni 85-130 boiib, bu oziq- ovqatda 
ishlatiladigan moy (kungaboqar, kunjut, soya, raps, xantal, maxsar);
- 
qurimaydigan moy (yeryong'oq va kanakunjut moyi)-~yod soni 85 
dan kam boiadi.
Oziq-ovqatda va texnikada qoilaniladigan moy tarkibida bogianmagan 
yog' kislotaiar soni kam boiishi kerak. Bu moylami neytrallashtirish yog' 
kislotalarini neytrallash uchun sarflanadigan o'yuvchi kaliy miqdoriga qarab 
kislota soni aniqlanadi. Toia pishmagan urug'da kislota soni ko'p boiadi.
O'simlik moyi sovun ishlab chiqarishda qoiianadi. Shu xusu - siyatga 
baho berish uchun sovunlanish soni aniqlanadi. Bir gramm moy tarkibidagi 
bogianmagan va glitserin bilan birikkan holatdagi hamma yog' kislotalarni 
neytrallash uchun sarflangan uyuvchi kaliy miqdoriga qarab sovunlanish 
soni aniqlanadi. Texnikada qoilanadi- gan moyda kislota soni va 
sovunlanish soni yuqori boigani ma‟qul.