X. N. Atabayeva, J. B. Xudayqulov

0
6
sim!ik moyining asosiy xmsisiyatlari 
i 18-jadva 
Ekin 
turi 
Rangi 
Zichlig
i 
g/sm
3
Qotish 
harorati, 
°C 
Sovunlanish 
soni 
Yod 
soni 
Yeryong'oq 
rangsizdan 
qizilgacha 
0
,
91
-
0,96
-3 
188-197
83-105
Xantal 
och 
yashil, 
qo„ng„ir 
0.918
-15
170-184
92-123
Какао 
sargish 
rangda 
0,96
21
,
5-27
192-196
34-38
Kastorovoe 
rangsiz, to'q 
yashil 
0,962
-
10-18
176-187
81-90
316 

---

48-jadvalning davomi 
Kokos
oq,
sariq
0,925
19-25
246-286
8-10
Kashnich
yashil,
qo'ng'ir
0,926
-4
190
94-100
Kunjut
och
sariq
0,922
-3-6
187-195
103-112
Makkajo'xori
oltinday
sapsariq
0,924
-10-15
188-193
117-123
Lyallemansiya
och 
sariq 
rangda
0,924
-34
181-185
162
Zig'ir
sariq,
qo'ng'ir
0,933
-18-27
191-195
174-183
Moyli
ko'knori
oltinday
sapsariq
0,924
-15-20
189-195
131-143
Zaytun
oltinday
sapsariq
0,917-
2-8
185-190
80-85
Perilla
och, to'q sariq
0,931
-
187-197
180-196
Kungaboqar
och
sariq
0,924
-16-18
185-194
127-130
Raps
och
sariq
0,914
-4-10
172-175
94-106
Maxsar
sariq
rangda
0,925
-13-20
187-194
138-150
Soya
och, to'q sariq
0,928
-9-18
188-195
124-133
Tung
och 
sariq, 
apelsin rang
0,94
-17-21
188-197
154-178
G'o'za
sariq, 
qizil, 
qo'ng'ir
0,92
-1-4
194-196
103-111
Moyli ekinlarning tarkibida yuqori sifatli oqsil bo„iadi. Tarkibida 
lizin, triptofan, sistin, arginin kabi muhim aminokisltalar mavjud.
317 

---

Moyli ekinlar orasida eng ko'p soya o„simligidan moy ishlab 
chiqarilmoqda, undan keyin kungaboqar, yeryong'oq, chigit, raps, kunjut, 
maxsar moyi turadi. 
Moyli ekinlarning tarkibidagi moy miqdori va sifati 
(G.S. 
Posypanov ma‟lumotlari)
 
________ _______________ ____________
49-jadval 
Ekinlar 
Urug'da moy 
miqdori, 
% 
Kislota 
soni 
Qurish 
darajasi 
Lyallemansiya 
23,3-37,3 
0,8-4,4 
quriydigan 
Perilla-sudza 
26,1-49,6 
0,6-3,9 
quriydigan 
Moyli zig'ir 
30,0-47,8 
0,5-3,5 
quriydigan 
Rijik 
25,6-46,0 
0,2-12,2 
quriydigan 
Moyli ko'knori 
46,0-56,0 
-
quriydigan 
Kungaboqar 
29,0-56,9 
0,1-2,4 
yarim 
quriydigan 
Maxsar 
25,0-32,0 
0,8-5,8 
yarim 
quriydigan 
Kunjut 
48,0-63,0 
0,2-2,3 
yarim 
quriydigan 
Soya 
15,5-24,5 
0,03-5,7 
yarim 
quriydigan 
Ko'k xantal 
35,2-39,8 
0,06-3,0 
yarim 
quriydigan 
Oq xantal 
30,2-39,8 
0,06-8,5 
yarim 
quriydigan 
Kuzgi raps 
45,0-49,6 
0,1-11,0 
yarim 
quriydigan 
Bahorgi raps 
33,0-44,0 
2,0 
yarim 
quriydigan 
Yeryong'oq 
41,2-56. 5 
0,03-2,24 
qurimaydigan 
Kanakunjut 
47,2-58,6 
0,30-11,6 
qurimaydigan 
Moyli ekinlar orasida efir moyli ekinlar ajralib turadi. Bu ekinlarning 
tarkibida (urug'ida, mevasida, bargida, poyasida) 5-7% 
318 

---

efir moyi bo„ladi. Bu guruhning asosiy vakillari: arpabodiyon, 
kashnich, 
qora 
zira, yalpiz, oq ziradir.
Efirmoyli 
ekinlar tabobatda, parfyumeriya va oziq-ovqatda 
qoMlanadi. 
Chiqindisi chorva mollariga yuqori sifatli oziqa bo„lib hisoblanadi. 
Moyli ekinlarning botanik ta‟rifi
 
Moyli ekinlar guruhini xilma-xil ekinlar tashkil qilgan. Bu ekinlar turli 
botanik oilalarga mansub (karamdoshlar, dukkak- doshlar, sutlamaguldoshlar va 
boshqalardir) bo„lib, morfologik va biologik xususiyatlari bilan bir-biridan farq 
qiladi.
Shu guruhning vakillari:
1.
Kungaboqar
Helianthus annus L., Asteraceae
2.
Maxsar
-
Carthamus tinctorius L., Asteraceae
3.
Kunjut
- 
Sesamum indicum L., Pedaliaceae
4.
Yeryong„oq
- 
Arachis hypogaea L., Fabaceae
5.
Soya
- 
Glycine hispida, Fabaceae
6.
Moyli zig„ir
- 
Linum uzitatissimum L., Linaceae.
7.
Kanakunjut
- 
Ricinus communis L., Euphorbiaceae
8.
Raps
-
Brassica napus L. ssp,oleifera Metzg,
Brassicaceae
9.
Oq xantal
- 
Sinapis alba, Brassicaceae
10
.
Xantal
- 
Brassica junceae Czern, Brassicaceae
11
.
Perilla
- 
Perilla ocymoides L
12
.
Rijik
- 
Camelina sativa Grantz
13
.
Lyallemansiya
- 
Lallemantiai berica F. et M
14
.
Fenxel
- 
Foeniculuv vulgare L
15
.
Qora zira
- 
Carum carvi L
16
.
Arpabodiyon
- 
Pimpinella anisum L
17
.
Kashnich
- 
Coriandrum sativum L
18
.
Krambe
- 
Grambea byssinica
Z, Brassicaceae
19
.
Mak (moyli)
- 
Papaver somniferum L
319

---

Takrorlash uchun savollar: 
1. 0„simlik moyini ahamiyati?
2. Moy 
0
„simlikning qaysi qismida to'planadi?
3. Yod soni qanday aniqlanadi?
4. Kislota soni qanday aniqlanadi?
5. Sovunlanish soni qanday aniqlanadi?
6. 0„zbekistonda qanday moyli ekinlar ekiladi?
7. Moyi qurimaydigan ekinlar nomi?
8. Yarim quriydigan moylar qayerda qoilaniladi?
10. Qaysi o„simliklaming moyi tez quriydi?
7.2. Kungaboqar 
Ahamiyati
Kungaboqar moyi asosan oziq-ovqatda qoilaniladi. U 
oqish sariq rangli, tiniq, yarim quriydigan (yod soni 119- 144), urug„ 
tarkibida 29-56% moy va 15% oqsil boiadi. Moy tarkibida 62% gacha 
biologik faol menol kislotasi, vitaminlardan A, D, E, K, fosfatidlar 
mavjud.
Kungaboqar moyi margarin, mayonez, baliq va sabzavot 
konservalari, qandolat mahsulotlari ishlab chiqarishda lak-bo„yoq, sovun 
tayyorlashda ishlatiiadi
Moy olingandan keyin qoladigan chiqindilari-shrot va kunjara 
chorva mollariga yuqori sifatli oziqdir. Kunjara tarkibida 5-7% shrotda 
esa 1% moy, 33-35% oqsil boiadi. Kunjaradan holva tayyorlanadi. 
Kungaboqarning savati (gulto„plami) chorva mollariga ham yaxshi 
oziqdir. Kunjaraning tarkibida 30% oqsil va 5-6% moy boiadi. Poyadan 
potash va furfurol ishlab chiqariladi. Savatlardan silos tayyorlanadi. 100 
kg silosning tarkibida 11 kg oqsil, 12,3 kg ozuqa birligi mavjud. Baland 
bo„yli, serbargli navlari ko„k ozuqa va silos tayyorlashda qoilaniladi.
Tabobatda gullari, barglari va urugiari qoilaniladi. Urug„ tarkibida 
moy, oqsil, uglevodlar, karotinoidlar, fitin moddalari mavjud. Barglarida 
karotin, yelim moddalar, kauchuk, flavonoidlar, organik kislotaiar 
aniqlangan. Gullarida bo„yoqli moddalar, spirtlar mavjud. Maydalangan 
savatlar enterokolit kasalligida qoilanadi.