X. N. Atabayeva, J. B. Xudayqulov

Urug„ning yigHlgandan keyin у etilishi. Urug„ tirik organizm, uning 
asosiy hayotiy omillari - nafas olish, kimyoviy tarkibining o„zgarishi va 
boshqalar. Urug„ning yetilishi uni yigib olish, saqlash va tinim davrida ham 
to„xtamaydi. Umg„ni yigish davrida u morfologik yetiladi, lekin hah uni unib 
chiqish kuchi va darajasi past boiadi. 
Urug„ toia yetilgan davrida uning hayotchanligi, unib chiqish darajasi 
normal holatga kelishi uchun yigishdan keyin ma‟lum davrni, ya‟ni tinim 
davrini o„tishi kerak. Tinim davrining o„tish muddati o
£
simlik turi va 
ularning nav xususiyatlariga, urugiarning onalik o„simlikda rivojlanish va 
pishish hamda urug„ning yigib olingandan so„ng saqlash sharoitiga bogiiq. 
Bu davrda urug„ fiziologak-biokimyoviy jarayonlami o„tadi, ular toia 
yetiladi va unib chiqish xususiyatiga ega bo„ladi. Masalan, tinim davrining 
muddati makkajo„xori va bargak urugiarida bir necha kun, bug„- doy, arpa, 
tariq, no„xat, kungaboqar urugiarida 20-40 kun boiadi. 
Urug„ning pishish davridagi sharoitga qarab ham tinim davri har xil 
boiadi. Bu davr salqin va seryogin boisa, urugiarning tinim davri uzayadi, 
aksincha, iliq va quruq boisa tinim davri qisqaradi. Maium sharoit ta‟sirida 
urugiarning fiziologik yetilishi- ni, ya‟ni tinim davrini tezlashtirish mumkin. 
Donli o„simliklami yigish davrida yogingarchilik ko„p boisa, hosilni oftobda 
qizdirib- shamollatish natijasida tinim davrini qisqartirish mumkin. 
Urug„laming turli xil sifat belgilariga ega bo„lish asoslari: Urugiarning 
har xil boiishini ularning morfologik belgilari, kimyoviy va biokimyoviy 
tarkibi, fiziologik holati, ularning tirikligi, unuvchanligi va hosildorligi 
bo„yicha turli xil boiishiga ay til ad i. 
I. 
G. Strona (1967) urugiarning turli xil sifat belgilarga ega boiishini uch 
xil ekologik, onalik va genetik sabablarga boiadi: 

---

1. Urug„lami turli xil sifat belgilariga ega boiishida ekologik 
sharoitning ta‟siri beqiyos bo„ladi. 0„simlik va urugiarning rivojlanish 
davrida ekologik sharoit ta‟sirida har xil urugiar paydo boiadi. 
Urugiarning bu sababga ko„ra, har xil boiishi ta‟sir qilmaydi, lekin maium 
bir biologik xususiyatlarning rivojlanishiga ta‟sir ko„rsatadi.
Madaniy o„sim!iklarning o„sishi va rivojlanishi tashqi muhitning har 
xil sharoitida o„tadi. Rivojlanayotgan urug„ barglar orqali fotosintez 
mahsuli bilan ildiz sistemasi orqali oziq moddalar bilan ta‟minlanadi. 
Ba‟zi omillar urug„ga ijobiy, ba‟ziiari esa salbiy ta‟sir ko„rsatishi 
mumkin. Urug„ning sifatiga ta‟sir qiladigan asosiy omillardan biri havo 
harorati hisoblanadi.
E.G. Kizilova ma‟lumotlariga qaraganda, makkajo„xori gullash va 
urug„ning shakllanish davrida 20-22 °C ga nisbatan 12-14 °C urugiarni 
urugiik sifati va unib chiqish quvvati 3-4% ga pasaytirganligini 
ko„rsatadi.
Bundan tashqari, o„simliklarni o'sish sharoitiga qarab urugiarning 
kimyoviy tarkibi va fermentlaming faolligi ham o„zgaradi. Ob- havo 
sharoiti o„zgarishi bilan urugiardagi zaxira oziq moddalar miqdori ham 
o„zgaradi. Ayniqsa, urug„ shakllanish davrida fasl haroratining oshishi va 
namlik yetarli boiishi urug„da oqsil modda- sining to„p!anishiga ijobiy 
ta‟sir ko„rsatadi. Demak, o„simliklaming o„sish va rivojlanishi, ayniqsa, 
urug„ tugish va shakllanish davridagi ekologik sharoiti urug' sifatiga 
kuchli ta‟sir ko„rsatadi.
2. Urugiarning har xil boiishining ikkinchi sababi, onalik 
0„simlikning rivojlanishida namoyon boiadi. Onalik o„simlikda 
urugiarning har xil joylanishi va rivojlanishi, urugiarning har xil 
oziqlanish va onalik o„simlikni urug„ rivojlanishiga har xil ta‟sir 
ko„rsatishi natijasida kelib chiqadi.
Umuman, bir tup o„simlikda, boshoqda, ro„vakda, so„ta va ko„- 
sakda, urugiar har xil sifatga ega boiib, ular morfologik, anatomik, 
fiziologik, biokimyoviy ko„rsatkichlari bo„yicha bir-biridan farq qiladi. 
Madaniy o„simliklarda gullaming paydo boiishi, meva va urugiarning 
pishishi bir o„simlikning o„zida bir vaqtda to„g„ri kelmaydi.
Boshoqli don ekinlarida boshoq o„rta qismidan gullaydi, pastki va 
yuqorigisi kechroq gullaydi. Birinchi yoki oldin hosil boigan
58

---

urugiar yirik boiib, yuqori urugiik sifatiga ega boiadi. Ro„vakli 
ekinlarda 
gullash ro„vakning uchki qismidan boshlanadi, pastki va yon 
shoxlarda keyin gullaydi, shuning uchun ro„vakning uchki qismidagi 
gullari yirik va urugiik sifati yuqori bo„ladi. So„taning o„rta qismidagi 
donlar esa shunday xususiyatga ega boiadi.
Toshkent davlat agrar universitetida o„tkazilgan tajribalar natijasiga 
ko„ra, jo„xorining gul to„plamidagi urugiarning sifati har xil boiganligini 
quyidagi jadvaldan ko„rish mumkin.