X. s h e n n a y e V, T. B a y m u r a t o V

«Lloyd» sug‘urta
korporatsiyasi, uning
tashkiliy tuzilishi va
funksiyasi

1 8 4
bo‘yicha, chet mamlakatlarda ko‘rilgan zararni to‘lash bo‘yicha
bo‘limlar ham kiradi. Shuningdek, «Lloyd»da markaziy
buxgalteriya, maslahat-auditorlik va boshqa bir qator bo‘limlar
ham faoliyat ko‘rsatmoqda. Ta’kidlash joizki, «Lloyd»ning butun
dunyo bo‘ylab 1000 dan ortiq agentlari bor va ular, asosan, joylar-
da sug‘urta hodisalari ro‘y bergan taqdirda avariya komissarlarini
tayinlaydi va sug‘urta operatsiyalari yuzasidan e’tirozlarni tartib-
ga solishda ishtirok etadi.
«Lloyd» korporatsiyasining o‘ziga xosligi hisobga olinib, uning
faoliyatini tartibga solish «Lloyd» kengashiga yuklatilgan. Kengash
16 ta shtatdagi va 8 ta shtatda bo‘lmagan a’zodan iborat bo‘lib,
ular Kengash Raisi va uning 2 o‘rinbosarini tayinlaydi. Kengash
«Lloyd» sug‘urta korporatsiyasini boshqarish va nazorat qilish kabi
muhim funksiyalarni bajaradi. Shuningdek, Kengash
sindikatlarning to‘lov qobiliyatini ham nazorat qilib boradi.
«Lloyd»da o‘zini o‘zi tartibga solish mexanizmi ishlab chiqilgan
va bu quyidagi yo‘nalishlarda nazorat qilishni o‘z ichiga oladi:
— korporatsiyaga a’zo bo‘lib kirayotganlarga nisbatan qo‘yi-
ladigan talablar;
— ayrim sindikatlarning to‘lov qobiliyati murakkablashgan
taqdirda, uning sug‘urtalanuvchilar oldidagi majburiyatlarini
bajarish;
— «Lloyd»ga a’zo sug‘urta brokerlarining faoliyatini nazorat
qilish.
Yuqorida qayd etilgan birinchi talabning ma’nosi shuki,
«Lloyd»ga a’zo bo‘lib kirmoqchi bo‘lgan har bir da’vogar shaxs,
«Lloyd»da amalda a’zo bo‘lib turgan kamida 5 ta kishidan yozma
tavsiyanoma olishi va u kerakli miqdorda moliyaviy resurslarga
ega bo‘lishi zarur. 1990-yildan e’tiboran, «Lloyd»ga a’zo bo‘lib
kirmoqchi bo‘lgan da’vogarlar kamida 100000 funt sterlingdan
to 250000 funt sterlinggacha kapitalga ega bo‘lishi lozim.
Sug‘urta hodisasi ro‘y bergan taqdirda sug‘urta qoplamasini
operativ to‘lash maqsadida, «Lloyd» korporatsiyasi vaqtincha bo‘sh
mablag‘larini qat’iy foizlar to‘lanadigan aktivlarga investitsiya
qiladi.
Shuni alohida ta’kidlash zarurki, «Lloyd»ning har bir a’zosi
har yili amalga oshirgan sug‘urta operatsiyalari, sug‘urta
majburiyatlari to‘g‘risida korporatsiya auditoriga hisobot taqdim
qiladi. Auditor, hisobotni tekshirish natijasida kamchiliklarni

1 8 5
aniqlasa, uni darhol anderrayterga xabar qiladi va bu, o‘z
navbatida, anderrayterni ehtimol tutilgan moliyaviy tanglikka
tushib qolishdan saqlaydi. «Lloyd»ga a’zo bo‘lgan sindikatning
to‘lov qobiliyati yomonlashganda, uning sug‘urtalanuvchilar
oldidagi majburiyati, korporatsiyada tashkil etilgan maxsus zaxira
fondi hisobidan bajariladi. Bu zaxira fondi sindikatlar ajratgan
mablag‘lar hisobiga shakllanadi.
Buyuk Britaniyada sug‘urta operatsiyalari-
ning 60 foizga yaqini sug‘urta brokerlari
yordamida amalga oshiriladi. Bu xususiyat
ushbu mamlakat sug‘urta tizimini boshqa
mamlakatlar sug‘urta tizimidan tubdan farq
qiladi. Shuni aytish joizki, ayrim rivojlangan davlatlarda, xususan,
Yaponiyada sug‘urta brokerlari instituti umuman yo‘q.
Buyuk Britaniyada potensial sug‘urtalanuvchilar, asosan,
sug‘urta brokerlari yordamida sug‘urta shartnomalarini tuzadi-
lar. Mijozlar u yoki bu kompaniyalar bilan sug‘urta shartnomasini
tuzishga xohish bildirsa, brokerlar ularga kovernota hujjatini
topshiradi. Kovernota — o‘ziga xos hujjat bo‘lib, potensial
sug‘urtalanuvchining ma’lum bir sug‘urta kompaniyasi bilan
sug‘urta shartnomasini tuzishga ahd qilganligini bildiradi va bunda
hech qanday sug‘urta javobgarligi ko‘zda tutilmaydi. Sug‘urta
brokerlari kompaniyalarning manfaatidan ko‘ra, ko‘proq sug‘ur-
talanuvchilarning manfaatini himoya qiladi. Odatda, sug‘urta bro-
kerlari o‘nlab sug‘urta kompaniyalarining sug‘urta shartnomala-
ri, moliyaviy holati va sug‘urta badali stavkalari haqidagi
ma’lumotlarga ega bo‘ladi. 2004-yil holatiga ko‘ra, Buyuk
Britaniyada 1000 dan ortiq sug‘urta brokerlari ro‘yxatga olingan.
Brokerlar nisbatan, aviatsiya, dengiz va avtomobil sug‘urtalarida
faol ishtirok etadilar. Ularning asosiy vazifasi sug‘urta kompaniyasi
va sug‘urtalanuvchi o‘rtasida vositachilik qilish va bu xizmati
uchun sug‘urtalovchilardan komissiya haqini olishdir. 2000-yil
boshlarida, Buyuk Britaniyada sug‘urta brokerlari asosiy faoliyat
yuzasidan 8,0 mlrd dollardan ortiq komissiya haqi olishgan. Bu
raqam ham sug‘urta brokerlarining nufuzi nihoyatda baland
ekanligidan dalolat beradi. Hozirgi paytda faoliyat ko‘rsatayot-
gan eng yirik brokerlar qatoriga «Seyjvik grup», «Villis Faber» va
«Aleksandr Xauden grup»lar kiradi.
Buyuk Britaniya
bozorida sug‘urta
brokerlarining asosiy
vazifasi

1 8 6
Buyuk Britaniya sug‘urta tizimida brokerlar muhim ahamiyat
kasb etishini hisobga olib, 1977-yilda mamlakat parlamenti
«Sug‘urta brokerlarini ro‘yxatga olish to‘g‘risida» Qonun qabul
qilgan. Ushbu qonunga muvofiq, sug‘urta operatsiyalarini amalga
oshirishda vositachi hisoblangan barcha sug‘urta brokerlari
majburiy tartibda davlat ro‘yxatidan o‘tishi shart. Ularni ro‘yxatga
olishni hukumat tomonidan tayinlanadigan 12 ta broker va 5 ta
a’zodan iborat Kengash amalga oshiradi. Kengashning asosiy
vazifasi sug‘urta bozorida qatnashayotgan barcha sug‘urta bro-
kerlarining faoliyatini nazorat qilishdan iborat. Bu nazoratning
maqsadi sug‘urta bozorida faqat sohani yaxshi tushunadigan
yuksak malakali mutaxassislar ishlashiga qaratilgan.
Mamlakatda faoliyat ko‘rsatayotgan barcha sug‘urta brokerla-
ri o‘zlarining professional uyushmalariga birlashgan. Sug‘urta
brokerlari uyushmasiga a’zo bo‘lgan brokerlar jami brokerlik
operatsiyalarining 95 foizini amalga oshirmoqda. Uyushma o‘z
a’zolarining manfaatlarini hukumat va sug‘urta kompaniyalari
oldida himoya qiladi.
Nazorat va muhokama uchun savollar:
1. Buyuk Britaniyada sug‘urta tizimi rivojlanishining asosiy sabablari
nimada?
2. Nima uchun Buyuk Britaniya sug‘urta kompaniyalarini «moliyaviy
vositachilar» deb atashadi?
3. Hayotni sug‘urta qilish va umumiy sug‘urta turlarini qaysi jihatlariga
ko‘ra farqlash mumkin?
4. Buyuk Britaniya sug‘urta bozorida nechta chet el kompaniyasi mavjud?
5. Buyuk Britaniya sug‘urta kompaniyalarining xalqaro bozorlardagi mavqei
qanday va unga ta’sir etuvchi omillarni ko‘rsating?
6. Sug‘urta kompaniyalarining investitsiya faoliyati haqida nimalarni bilasiz?
7. Buyuk Britaniya sug‘urta kompaniyalari qaysi sug‘urta operatsiyalarini
amalga oshiradi?
8. Sug‘urta operatsiyalarini turkumlash mezonlari.
9. Buyuk Britaniyada sug‘urta kompaniyalarini davlat tomonidan nazorat
qilishning o‘ziga xos xususiyatlari nimada?
10. Buyuk Britaniya savdo-sanoat Departamentining asosiy funksiyasi nima?
11. Buyuk Britaniyada sug‘urta kompaniyalarini litsenziyalash tartibi?
12. «Lloyd» sug‘urta korporatsiyasining Buyuk Britaniya sug‘urta bozorida
tutgan o‘rni va ahamiyatini yoritib bering.

1 8 7
24-mavzu. Amerika Qo‘shma Shtatlarida
sug‘urtaning rivojlanishi
Xalqaro sug‘urta bozorida Amerika Qo‘shma Shtatlarining tutgan
o‘rni.
Amerika Qo‘shma Shtatlarida sug‘urta faoliyatini davlat tomonidan
tartibga solish.
Amerika Qo‘shma Shtatlaridagi yirik sug‘urta kompaniyalariga
umumiy tavsifnoma.
Iqtisodi rivojlangan mamlakatlarning
moliya-kredit tizimida sug‘urta kompaniya-
lari eng muhim bo‘g‘inlardan biri
hisoblanadi. Ayrim ma’lumotlarga ko‘ra,
2004-yilda jahon miqyosida sug‘urta kompaniyalari tomonidan yig‘ib
olingan jami sug‘urta mukofotlari miqdori, taxminan, 3,2 trl dollardan
oshib ketdi. Buning asosiy sababi shundaki, ishlab chiqarishning
gurkirab rivojlanishi, barqaror iqtisodiy o‘sish, pirovardida bu
mamlakatlarda oddiy aholi turmush darajasining farovonligi sug‘urta
ishining taraqqiy etishi uchun zamin yaratdi. Buni biz birgina bugungi
kunda jahonning eng rivojlangan mamlakatlaridan biri bo‘lgan
Amerika Qo‘shma Shtatlari misolida ko‘rishimiz mumkin.
2004-yil statistik ma’lumotlariga ko‘ra, Amerika Qo‘shma
Shtatlarida hosil qilingan yalpi ichki mahsulotning 9,4 foizini
sug‘urta mukofotlari tashkil etgan. Bu ko‘rsatkich Fransiya,
Kanada, Italiya kabi taraqqiy etgan mamlakatlarning tegishli
ko‘rsatkichidan sezilarli darajada yuqoridir. Amerika diyorida
sug‘urta ishining nechog‘li rivojlanganligini nafaqat yuqorida qayd
etilgan makroiqtisodiy ko‘rsatkich orqali, balki boshqa ko‘rsatkich
orqali ham bilib olishimiz mumkin. Jumladan, 2004-yilda yig‘ib
olingan sug‘urta mukofotlarini aholi jon boshiga taqsimlaganda,
bir AQSH fuqarosi o‘zini va o‘ziga qarashli mol-mulklarni
sug‘urtalashga bir yilda 3790,2 dollar sarflagan. Yuqorida
ko‘rsatilgan mablag‘ning 2072,1 dollari umumiy sug‘urta, 1718,1
dollari esa hayot sug‘urtasiga to‘g‘ri keladi.
XX asrning so‘nggi o‘n yili mobaynida sug‘urta faoliyati
Yaponiya, Janubiy Koreya, Singapur va Germaniya kabi davlat-
larda jadal rivojlanib borishiga qaramasdan, Amerika sug‘urta
kompaniyalari jahonda o‘zining yetakchilik mavqeyini yo‘qotgan
Xalqaro sug‘urta
bozorida Amerika
Qo‘shma Shtatlarining
tutgan o‘rni

1 8 8
emas. 2004-yilda Amerika Qo‘shma Shtatlari Kanada bilan
birgalikda yer sharida yig‘ib olinadigan sug‘urta mukofotlarining
qariyb 36,2 foizini to‘pladilar. Ko‘rinib turibdiki, bu juda yuqori
ko‘rsatkich va bu mamlakatlarda sug‘urta ishi kundalik hayotning
ajralmas elementi ekanligidan darak beradi.
2004-yil ma’lumotlariga murojaat qiladigan bo‘lsak, Amerikada
6000 ga yaqin sug‘urta kompaniyalari mavjud bo‘lib, ularda 2,6
mln ga yaqin xodimlar ishlayapti. 2000-yillar boshida amerikalik
fuqarolar umumiy summasi 6,6 trl dollardan ortiq bo‘lgan 450
mln sug‘urta polisiga ega bo‘lishgan.
AQSHda sug‘urta biznesi rivojlanishining eng muhim
yo‘nalishlaridan biri, uning yanada baynalmilallashuvidir.
Amerikalik ekspertlar xulosasiga ko‘ra, bu jarayon kelgusi 10 yil-
likda yanada kuchayadi. Buni biz O‘zbekiston misolida ham
ko‘rishimiz mumkin. 1991-yilda O‘zbekiston o‘z mustaqilligini
qo‘lga kiritishi va bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich
o‘tishi munosabati bilan, O‘zbekistonga rivojlangan davlatlarning,
shu jumladan, Amerika Qo‘shma Shtatlarining qiziqishi oshdi.
1994-yilda mamlakatimizda Amerikaning eng yirik sug‘urta
kompaniyasi bo‘lmish — «Ameriken Interneyshnl Grupp» sug‘urta
korporatsiyasi Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki bilan
hamkorlikda «UzAIG» o‘zbek-amerika sug‘urta kompaniyasini
tashkil etdi. Bu qo‘shma sug‘urta kompaniyasining Ustav
kapitalida Amerika kompaniyasining ulushi 51 foizni, ya’ni 1,1
mln dollarni tashkil etadi. Ammo xalqaro bozorlarda Amerika
sug‘urta kompaniyalari jiddiy raqobatga duch kelishmoqda.
Amerika sug‘urta kompaniyalarining xalqaro bozorlarda faol
faoliyat ko‘rsatishining asosiy sabablaridan biri shundaki, Amerika
savdo-sanoat monopoliyalari, transnatsional korporatsiyalari
tobora jahon bozorini ishg‘ol qilmoqda. Tabiiyki, bu monopo-
liya va korporatsiyalar chet mamlakatlar iqtisodiyotidagi o‘z
ishtiroklarini tarkibiy tuzilmalardan biri bo‘lgan sug‘urta
kompaniyalarisiz amalga oshirishmaydi.
Barcha davlatlarda bo‘lgani kabi Amerika
Qo‘shma Shtatlarida ham sug‘urta
kompaniyalari faoliyati ustidan davlat
nazorati mavjud. Bu bejiz emas, albatta.
Negaki, qaysi davlatda iqtisodiy taraqqiyot
Amerika Qo‘shma
Shtatlarida sug‘urta
faoliyatini davlat
tomonidan tartibga
solish

1 8 9
qay darajada rivojlanmasin, baribir, sug‘urta kompaniyalari milli-
onlab mijozlari oldida olgan majburiyatlarini halol va vijdonan ba-
jarishlari uchun mas’uliyatga egadirlar.
Shunisi diqqatga sazovorki, AQSHda sug‘urta kompaniyalari
faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish markazlashgan shaklda
yagona Federal boshqaruv organi tomonidan nazorat qilinmasdan,
balki shtat darajasida nazorat qilinadi. Har bir shtatda sug‘urta
operatsiyalarini nazorat qilish bo‘yicha maxsus bo‘limlar mavjud
bo‘lib, ular superintendant yoki komissarlar tomonidan
boshqariladi. Bu shaxslar shtat gubernatorlari tomonidan
tayinlanadi, va odatda, rahbarlik muddati gubernatorlar saylov
muddatiga teng. Ayrim shtatlarda sug‘urta operatsiyalari hajmining
nihoyatda kattaligi maxsus bo‘limda yetarli miqdorda xodimlar
ishlashini talab etadi. Ammo, shunday bo‘lishiga qaramasdan,
bu nazorat bo‘limlari doimo malakali mutaxassislar va zarur
darajadagi mablag‘lar yetishmasligidan aziyat chekishadi. Shunisi
ajablanarliki, har bir shtatda sug‘urta kompaniyalarini nazorat
qilish va ro‘yxatdan o‘tkazish tartibi bir-biridan farq qiladi.
Sug‘urta operatsiyalarini nazorat qilish bo‘limining asosiy
funksiyasi mazkur shtatda ro‘yxatdan o‘tgan barcha sug‘urta
kompaniyalarining to‘lov qobiliyati va amalga oshirilgan sug‘urta
operatsiyalari ustidan muntazam nazorat o‘rnatishdan iborat. Faqat
bugina emas. Sug‘urta operatsiyalarini nazorat qilish maxsus bo‘limi,
amalda har bir sug‘urtalovchining moliyaviy ahvolini kuzatib boradi
va yillik hisobotlarni tahlil etadi. AQSHdagi har bir shtat o‘z hudu-
dida faoliyat ko‘rsatayotgan hamma sug‘urta kompaniyalari uchun
muayyan talablar va cheklovlar qo‘yishda mutlaqo erkindir.
Har bir shtatda sug‘urta faoliyatini tartibga solish yuzasidan
alohida qonun-qoidalarning mavjudligi bu yo‘nalishda ma’lum
bir qiyinchiliklarni keltirib chiqarmoqda. Xususan, Arkanzas
shtatida ro‘yxatdan o‘tgan sug‘urta kompaniyasi o‘z polisini Texas
shtatida sotsa, demak, u mazkur shtatning sug‘urta faoliyatini
amalga oshirishga doir qonun hujjatlari talablariga javob berishi
zarur. Bu esa, o‘z-o‘zidan ortiqcha rasmiyatchilikni va hujjatlarni
to‘ldirishni vujudga keltiradi. Mana shunga o‘xshash masalalarni
hal etish va sug‘urta sohasini Federal darajada o‘zaro muvofiqlash-
tirib borish maqsadida, barcha shtatlarning sug‘urta operatsiya-
larini nazorat qilish maxsus bo‘limlari bo‘lim boshliqlarining
ko‘ngilli Milliy assotsiatsiyasiga birlashdilar. Assotsiatsiyaning

1 9 0
majlislari bir yilda 2—4 marta bo‘lib o‘tsa-da, afsuski, uning qabul
qilgan qarorlari shtatdagi qonun chiqaruvchi organlar uchun
tavsiyaviy xarakterga ega.
Ajablanarli tomoni shundaki, sug‘urta kompaniyalarining o‘zi emas,
balki ular faoliyatining ayrim tomonlari Federal hukumat tomonidan
nazorat qilinadi. Masalan, sug‘urta kompaniyalarining qimmatli
qog‘ozlar oldi-sotdisi bilan bog‘liq operatsiyalari qimmatli qog‘ozlar
savdosi bo‘yicha Komissiya o‘rnatgan talablarga javob berishi zarur.
Birinchi navbatda, sug‘urtalanuvchining manfaatini himoya
qiladi. Yevropada amalda bo‘lgan tartibdan farqli o‘laroq, Amerika
Qo‘shma Shtatlarida sug‘urta kompaniyasi rahbarlari uchun
ularning malakasi, ish tajribasiga talablar qo‘yilmaydi. Aksincha,
amalga oshirilgan sug‘urta operatsiyalari bo‘yicha qat’iy hisobot
talab etiladi.
Har bir shtatda depozit va kafolat fondlari mavjudki, bu fondlar
sug‘urta kompaniyalari bankrot deb e’lon qilingan taqdirda,
olingan majburiyatlarni bajarish uchun ishlatiladi. Kafolat fondiga
ajratilayotgan mablag‘lar miqdori sug‘urta kompaniyasining
aktiviga nisbatan 2—5 foizni tashkil etadi. Mabodo, sug‘urta
kompaniyasi bankrot deb e’lon qilinsa, bu holda sug‘urta nazorati
qanday chora-tadbirlarni amalga oshiradi degan o‘rinli savol
tug‘ilishi mumkin.
Dastlab, shtatdagi sug‘urta operatsiyalarini nazorat qiluvchi
maxsus bo‘lim, bankrot deb e’lon qilingan kompaniyaning jami
qarzlarini baholaydi. Shundan so‘ng, bankrot bo‘lgan
kompaniyaning mijozlarini qabul qilib olgan boshqa kompaniya
kafolat fondidan tegishli mablag‘lar oladi. Ayrim shtatlarda,
sug‘urta kompaniyalarining shtat budjetiga to‘laydigan ajratmalar
miqdori kafolat fondidan olinadigan mablag‘lar summasiga
kamayishi ham mumkin.
Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, Amerika Qo‘shma
Shtatlarida sug‘urta faoliyatini davlat tomonidan nazorat etish
o‘ziga xos xarakterga ega. Har bir shtatda sug‘urta faoliyatini
nazorat qilishga qaratilgan qonunchilik hujjatlari aytarli bir-biridan
farq qiladi. Ammo, har qanday sharoitda sug‘urta operatsiyalarini
nazorat qiluvchi maxsus bo‘limlarning asosiy vazifasi
sug‘urtalanuvchilarning to‘la manfaatini himoya qilishga qaratil-
gan. Eng asosiy gap ham mana shundadir.

1 9 1
Amerika Qo‘shma Shtatlarida faoliyat
ko‘rsatayotgan sug‘urta kompaniyalarini
uchta yirik guruhga bo‘lish mumkin:
— hayotni sug‘urta qilishga ixtisos-
lashgan kompaniyalar;
— umumiy sug‘urta operatsiyalarini (hayotni sug‘urta qilish-
dan tashqari) amalga oshiruvchi kompaniyalar;
— o‘zaro sug‘urtalash jamiyatlari.
Hayotni sug‘urtalashga ixtisoslashgan Amerikaning eng yirik
kompaniyalarining o‘ziga xos xususiyati shundaki, ular bugungi
kunda ko‘p ming sonli Pensiya fondlariga tegishli yuz milliardlab
mablag‘larni boshqaradilar. Ayrim kompaniyalar aktivining 30—
40 foizini, aynan Pensiya fondlariga tegishli mablag‘lar tashkil
etadi. Bunda sug‘urta monopoliyalarining asosiy vazifasi Pensiya
fondlari tomonidan ishonchli boshqaruvga topshirilgan
mablag‘larni oqilona investitsion siyosat yuritish orqali ko‘pay-
tirishdan va ishonchli saqlashdan iborat. Sug‘urta kompaniyalari
bunday xizmatlari uchun Pensiya fondlaridan tegishli vositachi-
lik haqini oladilar. Bu xizmat haqi sug‘urta kompaniyalariga
millionlab daromad keltiradi. Ammo, bu asosiysi emas. Gap
shundaki, sug‘urta kompaniyalari ixtiyoridagi katta miqdordagi
investitsion resurslar, ularning sanoat korxonalari ustidan nazorat
o‘rnatishlari uchun imkoniyat yaratadi. Statistik ma’lumotlarga
qaraganda, Amerikaning eng yirik 100 ta sanoat korporat-
siyalaridan 27 tasida sug‘urta kompaniyalarining vakillari
Direktorlar kengashini boshqargan. Bu ko‘rsatkich bo‘yicha
sug‘urta kompaniyalari faqat tijorat banklari va investitsiya
kompaniyalaridan keyingi o‘rinda turadi.
Umumiy sug‘urta operatsiyalarini amalga oshiruvchi kompa-
niyalar, aytarli barcha ko‘rsatkichlar bo‘yicha hayotni sug‘urta-
lashga ixtisoslashgan kompaniyalardan keyin turadi. Ammo yig‘ib
olinadigan sug‘urta mukofotlari miqdori va aktivining o‘sishi
bo‘yicha umumiy sug‘urta operatsiyalarini amalga oshiruvchi
kompaniyalar biroz ilgari harakat qilishmoqda. Buning asosiy
sababi shundaki, keyingi yillarda bu sug‘urta turlariga bo‘lgan
talab sezilarli ravishda kuchaydi.
Mazkur toifaga mansub sug‘urtalovchilar mijozlar sonini
oshirish maqsadida muntazam yangi sug‘urta xizmatlarini taklif
etmoqdalar. Jumladan, advokatlarning, shifokorlarning va
Amerika Qo‘shma
Shtatlaridagi yirik
sug‘urta kompaniyala-
riga umumiy
tavsifnoma

1 9 2
me’morlarning uchinchi shaxsga zarar keltirish bo‘yicha kasbiy
javobgarligini sug‘urta qilish yuqoridagi fikrimizning yaqqol
isbotidir. Hozirgi paytda, birgina «San Paul kompani» sug‘urta
kompaniyasida 65 mingdan ortiq shifokor o‘z javobgarligini
sug‘urta qilishgan. Ushbu sug‘urta turi bo‘yicha to‘plangan
sug‘urta mukofotlari miqdori yalpi tushumlarning 15 foiziga
yaqinini tashkil etmoqda.
Amerika Qo‘shma Shtatlarining sug‘urta tizimida «M’yuchuels»
deb ataluvchi o‘zaro sug‘urtalash jamiyatlari o‘ziga xos o‘rinni
egallaydi. Agar aksiyadorlik sug‘urta kompaniyasining egalari
aksiyadorlar bo‘lsa, «M’yuchuels» tipidagi o‘zaro sug‘urtalash
jamiyatining egalari — bu shu jamiyatda o‘z hayoti yoki mol-
mulkini yoxud javobgarligini sug‘urta qilgan jismoniy va yuridik
shaxslardir. Bunday sug‘urta jamiyatlarining butun pul mablag‘lari
sug‘urta mukofotlari va foydadan ajratmalar hisobidan shakllanadi.
Shuning uchun sug‘urta mukofoti bir vaqtning o‘zida sug‘urtala-
nuvchining jamiyatga kirish hissasi bo‘lib ham xizmat qiladi.
Sug‘urtalanuvchi o‘zaro sug‘urtalash jamiyatidan sug‘urta polisi-
ni sotib olar ekan, u nafaqat sug‘urta qoplamasini olishga
da’vogarlik qiladi, balki sug‘urtalovchi faoliyatining natijalari
bo‘yicha olingan foydaning bir qismini olishga ham haqlidir.
Dastlabki, «M’yuchuels» tipidagi sug‘urta jamiyatlari aksiya-
dorlik sug‘urta kompaniyalariga qarama-qarshi ravishda tashkil
etildiki, bunda sug‘urtalovchi nafaqat sug‘urtani daromad olishning
bir manbayi sifatida qarashi, balki o‘zining hissadorlarini eng qulay
sharoitlarda sug‘urtalashi zarur edi.
Mavjud ma’lumotlarga ko‘ra, AQSHda 2000 dan ortiq o‘zaro
sug‘urta qilish jamiyatlari faoliyat ko‘rsatishmoqdaki, bu
ko‘rsatkich Buyuk Britaniya, Fransiya va Daniyada 100 tadan
ortiqni tashkil etadi. Bu shakldagi sug‘urta jamiyatlarining umumiy
daromadi AQSHda 482,1 mlrd dollarni tashkil etadi. Bu boshqa
davlatlarning ko‘rsatkichlaridan juda ko‘pdir. Shu yerda ta’kidlash
zarurki, Yaponiyada bor-yo‘g‘i 20 ta o‘zaro sug‘urtalash jamiyati
mavjud bo‘lishiga qaramasdan, ular tomonidan to‘plangan sug‘urta
mukofotlari 278,3 mlrd dollarni tashkil etgan.
Amerika sug‘urta tizimida sug‘urta brokerlari o‘z mavqelariga
ko‘ra muhim ahamiyatga ega. Ko‘p sug‘urta shartnomalari amalda
sug‘urtalovchi bilan sug‘urtalanuvchi o‘rtasida bevosita
tuzilmasdan, balki brokerlar vositasida tuziladi. Jumladan,

1 9 3
Amerikaning eng yirik kompaniyalaridan biri — «Prudenshial»
22 mingga yaqin agentlarning xizmatidan foydalanadi.
Yuqorida qayd etganimizdek, Amerika Qo‘shma Shtatlarida
sug‘urta biznesi rivojlanishining asosiy yo‘nalishlaridan biri, uning
yanada baynalmilallashuvidir. Chet eldagi bo‘lim va vakolatxonalar
soni bo‘yicha AQSH bugungi kunda dunyoda ikkinchi o‘rinni
egallab turibdi. Amerika sug‘urta kompaniyalarining xalqaro
miqyosda faol ishtirok etishlarining asosiy sababi shundaki,
Amerika transnatsional korporatsiyalari jahon bozorida tobora
kuchli pozitsiyalarni egallashmoqda. Bu korporatsiyalarga qarashli
mol-mulklar va boshqa manfaatlarni sug‘urtaviy himoya qilish
shubhasiz, uning tarkibiga kiruvchi sug‘urta kompaniyalari to-
monidan amalga oshiriladi. Amerikaning mashhur «ITT» kon-
serni, o‘z sug‘urta operatsiyalarini jahonning 80 mamlakatida
amalga oshirayotgan 25 sug‘urta kompaniyalarini nazorat qiladi.
Amerika Qo‘shma Shtatlari sug‘urta tarmog‘idagi eng yirik
kompaniyalardan biri — bu «SIGNA» sug‘urta korporatsiyasidir.
Bu korporatsiya 1982-yilda «Konnektiut djeneral korp» va «INA
korp» kompaniyalari negizida tashkil etilgan bo‘lib, uning shtab-
kvartirasi Filadelfiyada joylashgan. U amalga oshiradigan asosiy
sug‘urta operatsiyalari mol-mulkni va javobgarlikni sug‘urtalashdir.
«SIGNA» sug‘urta korporatsiyasining vakolatxonalari jahonning
160 dan ortiq mamlakatida faoliyat ko‘rsatyapti. Uning chet el-
dagi filiallari, asosan, shaxsiy sug‘urta va mol-mulk sug‘urtasi
bilan shug‘ullanadi. 1995-yilda korporatsiya bo‘yicha kelib tushgan
sug‘urta mukofotlarining sal kam 10,0 foizi chet eldagi filiallar
hisobiga to‘g‘ri kelgan.
Qo‘shma Shtatlarning eng yetakchi kompaniyalari haqida
to‘xtalar ekanmiz, «Amerikan International Group (AIG)»
sug‘urta guruhining ichki va tashqi bozordagi faoliyati alohida
tahsinga sazovordir. Guruh asosan savdo va sanoat tarmoqlari
tavakkalchiliklarini sug‘urtalashga ixtisoslashgan. «AIG» o‘zining
dastlabki operatsiyalarini 1919-yilda Shanxayda boshlagan bo‘lib,
keyinchalik shtab-kvartirasi Nyu-Yorkka ko‘chirilgan. Bugungi
kunda guruhning vakolatxonalari va filiallari yer yuzining 140
mamlakatida mavjud. «AIG»ning bir yillik sug‘urta operatsiyalari
hajmi qariyb 10,0 mlrd dollardan ortiq.
Shuni alohida ta’kidlash zarurki, 1990-yil boshida sohada
raqobatning keskinlashuvi 1993-yilga kelib hayotni sug‘urta
13 — Sug‘urta ishi

1 9 4
qilishga ixtisoslashgan 105 ta va umumiy sug‘urta operatsiyalarini
amalga oshiruvchi 74 kompaniyaning bankrot bo‘lishiga olib keldi.
Sug‘urta faoliyatini nazorat qiluvchi hukumat organlari buning
oldini olish maqsadida sug‘urta kompaniyalarining mavjud
kapitallariga bo‘lgan eng kam talabni yanada kuchaytirdi. 1993-
yildan boshlab, bu talab 2—3 mln dollar atrofida belgilandi.