X seytkamalov, U. Jaksimova

Esseniń dúzilisi: 
1. Kirisiw. Bunda tema haqqında túsinik, temanıń aktuallıǵın ańlatıwshı pikir 
beriledi. Tezis (tiykarǵı ideya, jeke kózqaras) jazıladı hám keltirilgen teziske táriyp 
(2-3 gáp) beriledi. Temaǵa tiyisli eki keri pikir keltiredi. Mısalı: (Birpara adamlar 
uyali telefondı kerek nárse dep esaplaydı, geyparaları bolsa uyalı telefonsız turmıs 
psixikalıq tosqınlıqlarsiz bolar edi dep esaplaydı.) 
Pikirdi ulıwmalastıratuǵın gáp (Bul aktual másele bolǵanlıqtan, hár tárepleme 
analizlew kerek... Meniń pikirimshe, bul másele tartıslı esaplanadı... Bul másele 
tartıslı bolǵanlıqtan, izertlew talap etiledi... Bul qızıqlı másele, sebebi... hám t.b. ) 
Kirisiw temanı logikalıq hám stilistikalıq tárepten baylanıstırıp aydınlastıradı. 
Bul basqıshta temanı sáwlelendiriw ushın sorawdı durıs qoyıw zárúr. Mısalı, bul 
orında esse jazıwshı "Kirisiw bóliminde bul temaǵa sıpatlama beriw kerekpe? Men 
tańlaǵan temanıń aktuallıǵı qay dárejede? Men esse jazıw dawamında óz pikirimdi 
dálillew ushın qanday dereklerge tayanaman? Men tayanısh sózden kelip shıqqan 
halda tezis jaza alamanba? sıyaqlı sorawlardı óz aldına qoyıwı hám sonıń 
sheńberinde pikir júrgizgeni maqul. 

---

Esseniń kirisiw bólimi keminde eki abzactan ibarat bolıwı hám hár bir abzacta 
eki-úsh gáp ańlatılıwı múmkin. Studentti qızıqtırıw, onıń itibarın tartıw 
maqsetinde esseniń kirisiw bólimi janlı hám anıq jazılıwı kerek. Bunda shaqırıq, 
úndew, jeke tájiriybege belgi, ritorikalıq soraw sıyaqlılardan paydalanıw orınlı. 
Kirisiw bóliminde student esse temasına túsinik beredi, sol arqalı onıń esse 
temasın qanday túsingenligi anıqlanadı jáne bul tema ne ushın aktual ekenligi ashıp 
beriledi. Tema jáne onıń aktuallıǵı kórsetilgennen keyin tezis jazıladı. Tezisten 
keyin tiykarǵı bólimge baylanıstırıwshı gáp jazıladı. Eger tezis anıq hám ayqın 
berilse, baylanıstırıwshı gáp jazılmawı da múmkin. 
Tezis jazıw esseniń eń zárúrli shártlerinen biri. Tezis - esseniń gilti. Gilti 
tabılmasa, esseniń tiykarǵı maqsetin túsiniw qıyın. Tezis - avtordıń jeke kózqarasın 
bildirip, ol tiykarǵı bólimde tastıyıqlanatuǵın pikirdi baǵdarlawshı ideya 
esaplanadı. Tezis esseniń kirisiw bóliminde jazıladı. 
Tiykarǵı bólimniń kirisiw gápi (Men bul waqıya -hádiysege óz kózqarasımdı 
sonday bildirgim keledi,... Men sol másele boyınsha óz pikirimdi aytqım keledi.) 
Kóterilgen máselege, pikirge baylanıslı mashqalalı soraw qoyadı. Mashqalalı 
sorawdı talqılaydı, óz kózqarasın tastıyıqlaytuǵın 2-3 dálil keltiredi, onı mısallar 
menen tastıyıqlaydı. 
Mashqalalı sorawǵa baylanıslı jeke kózqarasın bildiredi. (Joqarıda aytılǵanday, 
men... ... qollayman, sebebi buǵan bir qatar sebepler bar:... Sol tárepin qollawdıń 
kóplegen ózgeshelikleri bar. Olar... Eń jaqsısı... ) Óz kózqarasların tastıyıqlaw 
ushın 2-3 dálil (fakt) keltiredi, onı mısallar menen ashıp beredi. Birinshiden, /eń 
aldı menen... Birinshi náwbette... ... baslaw / eń basınan, Ekinshiden, úshinshiden, 
sózimniń aqırında, eń aqırǵısı, biraq tiykarǵısı…
Mashqalalı sorawǵa baylanıslı keri pikir (1-2 gáp) keltiredi. (Geypara 
adamlar... ... dep esaplaydı, biraq olar... ... túsinbeydi/olar... ... itibar bermeydi. 
Geypara adamlar... .... .. dep aytadı. Men bunday pikirge qarsıman, sebebi...,. .. 
degen pikirdi házir kópshilik maqullaydı. Soǵan qaramastan, men... ...dep 
oylayman. Joqarıdaǵı pikirden basqa... men... ... dep esaplayman.) Óziniń sol 
pikirge qarsı narazılıǵın bildirip, sebebin túsindiredi. (biraq, joqarıdaǵı dáliller 
qaytarılmawı kerek.) 
Dáliller - student tárepinen aytılǵan pikirdi tastıyıqlaw ushın keltiriletuǵın 
kóshirme (naqıl, citata, hikmetli sóz, ráwiyat, qosıq qatarları hám t.b.)
Tiykarǵı bólimdi sáwlelendiriw ushın kerekli maǵlıwmatlardı keltiriw 
procesinde qoyılıp atırǵan máselege studenttiń jeke kózqarasın bildiriwshi, sonday-

---

aq, menimshe, meniń pikirimshe, birinshiden, ekinshiden, sol sıyaqlı, sonday eken, 
biraq, onday bolsa sıyaqlı kirisiw sózlerden paydalanıw orınlı boladı. 
Juwmaq - tema boyınsha shıǵarılatuǵın juwmaqlawshı gápler bolıp, onda jańa 
kózqaraslar bildirilmeydi, bálkim dálillerge súyengen halda juwmaq shıǵarılıp, onı 
sheshiw jolları kórsetiledi. Esseniń juwmaqlawshı bóliminde tiykarǵı bólimde 
berilgen mashqalanıń sheshimi tastıyıqlanadı hám mazmunnıń mánisi ashıladı, 
yaǵnıy «Esseniń basında kóterilgen másele boyınsha ne aytıw múmkin?» degen 
sorawǵa anıq hám túsinikli juwap tárizinde jazılıwı kerek. 
Juwmaq bóliminde tómendegi kirisiw sózlerden paydalanıladı: men sonday 
juwmaqqa keldim.., qısqası, tiykarǵı pikirim mınaday.., juwmaqlap aytqanda... 
hám basqalar. 
Esse jazıw procesinde tómendegilerge itibar beriw kerek: 
1.Kirisiw hám juwmaqlawshı bólimdegi pikir tiykarǵı máselege tıǵız 
baylanıslı boladı. Mısalı, kirisiw bóliminde “Men... haqqında sonı aytajaqpan” dep 
baslansa, juwmaqlawshı bólimde “Men...juwmaqqa keldim.” sıyaqlı tamamlanadı. 
2. Esse jazıwda emocional, tásirsheń hám kórkem súwretlew qurallarınan 
paydalanıladı. 
3. Esse kólemine itibar beriw. (Studentler ushın: 250-300 sózden ibarat boladı. 
Kirisiw - 50-60 sóz, tiykarǵı bólim -160 -170 sóz, juwmaq - 50-60 sóz) 
Essede tek ǵana bir tema átirapında pikir júritiledi. Onda bir ǵana pikir ortaǵa 
taslanadı hám rawajlandırıladı. Onıń bir neshe teması hám bir qansha ideyası 
bolıwı maqsetke muwapıq emes. Esse erkin kompoziciya tiykarında jazıladı. Jaqsı 
esseni temanı jaqsı túsingen, onı hár tárepleme qabıl ete alǵan, óz ideyaları menen 
studentti oylanıwǵa májbúr ete alatuǵın adam ǵana jaza aladı. 
Esse jazıwda bir qáliptegi sózlerden paydalanıw, sózlerdi kemeytiw, júzeki 
juwmaq shıǵarıwdan erkin bolıw kerek. Esse tili salmaqlılıqtı talap etedi. Bunda 
esse temasın ashıp beriw, kólemin hám maqsetti anıq belgilep alıw zárúrli bolıp 
tabıladı. Essede kórkem toqıma hám fantaziya bolmaydı. Onda kórkem ádebiyatqa 
baylanıslı til usıllarınan durıs hám orınlı paydalanıladı. 
Esse ıqsham, kólemli bolǵanı sebepli, pikir bildiriwde tolıq aytıp beriwden 
shekleniw, keltirilgen maǵlıwmattı bastan aqırına shekem bayan etiwden saqlanıw, 
bir aytılǵan pikirdi taǵı qayta tákirarlawǵa jol qoymaw kerek. Uzınnan uzaq, aralas 
túrdegi qospa gápler ornına qısqa hám ıqsham ańlatpa usılın qollaǵan maqul. 

---

Esse abzaclarǵa durıs ajratılıwı kerek. Esseni jazıp bolǵannan soń, onı
qayta-qayta oqıp shıǵıw usınıs etiledi. Enciklopediya hám túrli dereklerden alınǵan 
maǵlıwmatlar óz ornında qollanılıwı kerek. Keri jaǵdayda, esseniń kórkemligi hám 
tásirliligine zıyan keledi.