Xалқаро муносабатлар тарихи

1-саволнинг баѐни: 
IV асрнинг охиридан бошлаб, Рим империясининг чегарасидан ўтган герман қабилалари 
бирин – кетин вилоятларни босиб олар эди. Бу даврга келиб империя ички инқирозга юз тутган 
эди. Ғарбий империя вилоятларини бирма – бир қўлдан бой берар эди. Нисбатан кучли бўлган 
Шарқий империя жуда катта қийнчиликлар эвазига варварлар ҳамласини тўсиб турар эди. 
V асрнинг бошларида вестготлар Шарқий Рим империясининг Болқон вилотларини барбод 
қилдилар, Италия ва Римни мағлубиятга учратдилар. Испанияда ва жанубий - ғарбий Галлияда 
вестготлар ўз қироллигини таъсис этдилар. Ваналлар, свевлар, бургундлар, ва франклар бирин – 
кетин империянинг вилоятларига эгалик қила бошладилар. 

---

18 
Хитойнинг шимолий сархадларидан бошлаб узоқ йўлни босиб ўтган кўчманчи – хуннлар IV-V 
асрларда Волгадан то Рейнгача бўлган жуда катта ерларни босиб олиб, буюк давлатни барпо 
этдилар. 
Шарқий ва Ғарбий Империя варварлар билан нафақат жанглар олиб борар эдилар, балки улар 
билан мураккаб сиѐсий алоқаларни ҳам ўрнатар эдилар. Барпо этилган варвар қиролликлари 
ўртасидаги чегаралар белгиланган ва аниқ эмас эди. Низолар, нафақат қурол ѐрдамида, балки 
музокаралар ѐрдамида ҳам ҳал қилинар эди. Варвар қиролликлари барпо этилиши билан бир 
қаторда уларнинг дипломатияси ҳам пайдо бўлди. Варвар қиролликлари учун Шарқий Рим 
(Византия) империясининг дипломатик хизмати андоза ролини ўйнади. Эски Рим анъаналарини 
сақлаб қолиб, Византия дипломатияси бутун ўрта асрлар дипломатиясига жуда катта таъсир 
кўрсатди. Византия дипломатиясининг тамойиллари, ҳам ташқи амаллари император Юстиниан I 
фаолияти даврида ѐрқин намоѐн бўлди ва унинг подшолиги даврида Шарқий Рим империяси 
ўзининг энг юксак чўққисига кўтарилди. 
Юстинианнинг махоратли дипломатик ўйини, унинг империясини узоқ ғарбга кенгайтирган 
ҳарбий зарбалари билан уйғунлаштирди. 
Византия дипломатиясининг асосий мақсади - варварларни таҳдиди ўрнига империяга хизмат 
қилдиришдан иборат эди. Константинополда варварлар қабилалари ичидаги зиддиятларни қаттиқ 
назорат қилишар эдилар. Муҳими, уларни кучайишига йўл қўймасдан, бирини – иккинчисига гиж 
– гижлатиб уларни заифлаштириш эди. 
Шахмат доналарини бошқаргандай, ҳамсоялар билан муносабатда бўлишлик Юстиниан 
дипломатиясининг хусусиятлари эди. Ўзаро гиж – гижлатишни у тизимга айлантирди. 
Ундан ташқари, ўзга давлатларнинг ички ишларига ҳарбий аралашув Юстиниан сиѐсатининг 
воситаларидан бирига айланди. Ушбу сиѐсат, айниқса, вандаллар ва остготлар билан бўлган 
урушларда ѐрқин намоѐн бўлди. 
Дипломатия тижоратга хизмат қилди унинг ривожланиши эса ўз навбатида Византия учун 
дипломатиянинг энг кучли қуроли сифатида фойдаланилди. 
Христианликни (насронийликни) тарқалиши ҳам Византия императорларининг энг муҳим 
дипломатик қуролиги айланди. Масалан, Христианликни Русга тарқалиши, Византиянинг катта 
дипломатик ғалабаси ҳисобланади. 
Христианлик қабул қилинтирилган мамлакатларда Византия таъсири устунлик қилар эди. 
Византияга қарам бўлган руҳонийлар саводхонликни ягона тарқатувчиси сифатида варварлар 
давлатларида жуда катта роль ўйнар эдилар. 
Биринчи вазир (Magister officiorum «логофет дрома») бошқарувидаги ташқи ишлар идораси 
жуда катта штатга, барча тиллар бўйича таржимонларга эга бўлиб, элчиларни қабул қилиш 
борасида мукаммал қоидаларни ишлаб чиқди. 
Константинополь саройида элчилик иши бўйича маълум қоидалар ишлаб чиқилди. Элчи давлат 
бошлиғи вакили ҳисобланиб, фақат унга берилган ваколатлар доирасида музокаралар олиб 
боришга ҳақли эди. Ушбу қоидани бузганлиги учун элчига оғир жазо кўзда тутилган эди. Одатда, 
элчи этиб жуда юқори мартабали одамлар тайинланарди. Византияда, кўп холатларда агар улар 
юқори мартабага эга бўлмасалар, бундай мартабалар махсус берилар эди. 
Византия элчиларига ўзга мамлакталарда юриш – туриш билан боғлиқ белгиланган қоидалар 
тавсия этиларди. Элчи хуш табиатли, очиқ қўл бўлиб, ўзга саройда кўрганларини шундай 
мақтасинки, бу холат византия қоидаларига зид келмаслиги лозим. 
Расмиятчилик томондан давлатнинг ички ишига аралашмаслик талаб қилинарди, амалда эса бу 
холат ҳар галда ҳам бажарилмас эди. Элчилар томонидан имзоланган шартнома фақат император 
томонидан ратификация қилинганидан кейингина ҳақиқий деб ҳисобланарди. 
Элчиларнинг даҳлсизлик тамойили варварлар томонидан олдиндан ўзлаштириб олинган эди. 
Лекин, шуни таъкидлаш керак – ки, варвар қироллари элчихоналарида византия одатларига зид 
хусусиятлар ҳам намоѐн бўларди. Варвар амалдорлари ичида музокараларнинг ѐзма қисмини 
мустақил олиб борувчи саводли одамлар камчил эди. Шунинг учун қирол элчихоналарида, 
одатда, рухонийлар иштирок этардилар–ки, бундай хол византияликларда деярли учрамас эди.