Xalq pedagogikasi vositasida o’quvchilarda axloqiy tarbiyani shakllantirish. Mundarija Kirish i-bob. Xalq pedagogikasi vositasida o’quvchilarda axloqiy tarbiyani shakllantirishning nazariy asoslari

1.3. XALQ PEDAGOGIKASINING DIDAKTIK IMKONIYATLARINI O‘QUV-TARBIYAVIY JARAYONGA TADBIQ ETISH
Bugungi kunda talaba-yoshlarda milliy tarbiyani umumbashariy qadriyatlar bilan shakllantirishni dunyo miqyosida amalga oshirilayotgan umumbashariy yutuqlar va zamonaviy fan asoslarisiz tasavvur qilib bo`lmadi. Shuning uchun oliy ta`limda yoshlarda faqt pedagogik malaka va ko`nikmalarni tarkib toptirmasdan, umumbashariy bilimlarni o`zlashtirishga ham alohida ahamiyat berish zarur. Milliy qadriyatlar asosida shakllantiriladigan tafakkur va dunyoqarash yoshlarning umuminsoniy va zamonaviy yutuqlarni to`liq egallashlari uchun zamin yaratadi, zamonaviy bilimlar va ko`nikmalarni egallash esa chuqur va mustahkam bilim olish uchun poydevor vujudga keltiradi.
Shu sababli yoshlarda milliy tafakkurni va zamonaviy bilim ko`nikmalarni o`zaro aloqada shakllantirish va olgan bilimlarni umumlashtirishga, ish jarayoniga xalq pedagogikasini olib kirishga o`rgatish barkamol insonni shakllantirishda muhim omil sanaladi. Yoshlarni ma’naviy qarashlarini shakllantirishda, ularni ma’naviy qadriyatlarimizni buyuk mutafakkirlar ilimiy merosini, falsafiy qarashlarini, muhim jihatlarini o`rganish, bugungi kun zavonaviy ilm- fan va tehnika taraqqiyotiga erishilayotgan bilimlarni o`zlashtirishga yo`naltirish bilan bog‘liq tar’lim-tarbiyaviy faoliyatga kuchli e’tibor qilinayotganligi bejiz emas.
Etnopedagogika mutaxasislaridan biri G.N.Volkovning quyidagi ta'rifi xalq pedagogikasi manbalari haqida yorqin tasavvur uyg'onishiga yordam beradi: «Xalq pedagogikasi - xalq og‘zaki ijodida, urf-odatlarida, marosimlarda, bolalar o‘yinlari va o'yinchoqlarida va hokazolarda saqlanib qolgan pedagogik m a’lumotlar va tarbiya tajribasining majmuasidir»⁵
O’zbek xalq pedagogikasi tarbiya borasidagi tajribalarini quyidagi manbaarda aks etadi.

Xalq og’zaki ijodi		ETNOPEDAGOGIKA		Xalq amaliy san`ati
Milliy urf-odatlar, an`analar				Xalq hunarmandchiligi
Xalq raqs san`ati		XALQ PEDAGOGIKASI		Milliy musiqa san`ati
Diniy ta`limotlar				Xalq o’yinlari va o’yinchoqlar
Tasviriy san`at		MILLIY ME`MORCHILIK		Mutafakkirlar ijodi

Yoshlarning intellektual salohiyatini qo`lga kir- 9л68 8ллл—о6бю.itishlarida ta’lim jarayonida ularni mustaqil fikr eritishga o`rgatish, dastlabki manbalarnio`zlashtirishning aniq usullarini egallash, olingan bilimlarga ongli ravishda yondashishga o`rgatish muhim rol o`ynaydi. Bunda asosiy e’tiborni dars jarayoniga qaratib, ilm-fan sohasida erishilgan yutuqlar va zavonaviy bilim hamda ko`nikmalar ustidagi ishlarni qo`shib olib borish zarur. SHunga ham ko`ra, barcha fanlar tizimiga milliy va umumbashariy qadriyatlarning ilmiy asoslarini kiritish darkor. Bundan ko`zlangan maqsad umuminsoniy qadriyatlarni e’tirof etadigan shaxs sifatida tarbiyalashdan iboratdir.

1.O’zbek xalq og’zaki ijodi: Xalqimiz o 'z tarixiy ijtimoiy taraqqiyoti mobaynida boy og'zaki ijodiy meros yaratgan. Xalq og‘zaki ijodi qadim zamonlardan buyon xalq pedagogikasining tarbiya vositalaridan biri bo`lib xizmat qilib kelmoqda.O ‘zbek xalq og'zaki ijodining barcha janrlari, jumladan, afsonalar, asotirlar, rivoyatlar, ertaklar, naqllar, latifalar, loflar, xilmaxil qo‘shiqlar, allalar, termalar, maqollar. matallar, topishmoqlar, dostonlar, askiyalar, aytishuvlar, tez aytishlarning tarbiyaviy imkoniyatlari cheksizdir. Barkamol shaxsni shakllantirishning hamma tarkibiy qismlari, ya’ni aqliy, axloqiy, jismoniy, mehnat, nafosat tarbiyasiga oid ajoyib ma’lumotlar o'zbek xalq og'zaki ijodining barcha janrlarida o 'z ifodasini topgan.
2. Milliy urf-odatlar, an’analar va marosimlar Milliy urf-odatlar, an’analar, marosimlar zamirida katta tarbiyaviy imkoniyatlar mavjud. zero, ulaming barchasi ajdodlarimizdan qolgan madaniy meros sanaladi. Milliy to‘ylar, ommaviy bayram - sayllar, sharqona va turkona an’analarda xalqimizning o'ziga xosligi yorqin aks etadi. Har bir milliy marosimning o`tkazilish zamirida birdamlik, mehrubonlik, bir-biriga yordamberish kabi xislatlarni shakllantirish turadi.
3. Xalq o‘yinlari va o’yinchoqlari O 'zbek xalq o'yinlari o'zlarining serharakatligi, chidamlilikka o ‘rgatishi, chiniqtiruvchi harakatlardan iboratliligi bilan ajralib turadi. Xalq o‘yinchoqlarida xalqning turmushi, uning qadriyatlari va orzu istaklari ustalik bilan tasvirlangan.
4. Diniy ta’limotlar Islom dinining muqaddas manbalari bo'lgan «Q ur'oni Karim», hadis va boshqa diniy ta’limotlarda odob-axloqqa, insoniylikka oid qimmatli pedagogik g ‘oyalar ilgari surilgan.
5. Xalq amaliy san’ati va hunarmandchiligi Xalq amaliy san’ati va hunarmandchiligining sohalari xalq moddiy hayotining ko‘zgusi va ijtimoiy hayotining aksi bo‘lib, o'quvchilarda nafosat his-tuyg‘ularini shakllantiradi.
6.Milliy musiqa va qo'shiqchilik san’ati : M usiqa ma’lum darajada hayotni va davrni aks ettiradi. Jumladan, o'zbek musiqa va qo‘shiqchilik san'ati xalqimizning turmushini, uning orzu-istaklarini o ‘zida mujassamlashtirgan.Qo`shiqlarda asosan xalq dardi, orzu istaklari, quvonchi, his-tuyg`ulari aks ettirilgan.
7. Tasviriv san’at: Tasviriy san’at obrazlari xalqona etidlaming, badiiy-estetik didning shakllanishi va kamoliga xizmat qiladi.
8. Tarixiy vodgorliklar va milliy me’morchilik Har bir tarixiy yodgorlik zamirida xalqning ma’lum davrdagi tarixiy taraqqiyoti va ijtimoiy hayoti yotadi. Har bir tarixiy obidalar yoshlarda vatanparvarlik hissini, bunday betakror obidalarni yaratgan ajdodlar bilan faxrlanish tuyg'usini uyg'otadi. Bejizga buyuk sarkarda Amir Temur “Agar bizning qudratimizga shubha qilsang, biz qurdirgan imoratlarga boq” degan emaslar
9. Xalq raqs san’ati o’ziga xos ma’noni anglatuvchi chiroyli, mutanosib harakatlar nafosat tarbiyasining muhim vositalaridan biri bo'lib kelgan.
10. O‘rta Osiyo va o‘zbek xalqi mutafakkirlarining asarlari Buyuk allomalarning asarlarida ilg‘or pedagogik fikrlar, qarashlar va g ‘oyalar ifodalangan bo‘lib, ularni o'zbek xalqi tarbiya madaniyatining tarkibiga kiritish juda o‘rinlidir.
Talabalarga tarbiyaviy ishlarda «Xalq pedagogika»ni o`zaro bog‘lovchi to`rtta elementni ko`rsatib o`tish mumkin.
-Xalq madaniyati tarixi, tili, dini, urf-odatlari haqida bilimlar majmuasi. Bu bilimlar majmuasini o`zlashtirish orqali bo`lajak mutaxassislarning milliy ongi shakllanadi, amaliy tajribaga to`g‘ri metodologik yo`nalish beradi.
-Anglash, mehnat qilish va shu kabi vazifalarning asosi bo`lib hisoblanadigan umumiy intellektual hamda amaliy malakalarning tizimi. Bu tizim orqali bo`lajak mutaxassislarning milliy madaniyatini saqlab, yosh avlodga etkazishni ta’minlaydi.
-Bo`lajak mutaxassislarning xalq tajribasini bugungi sharoitda tarbiya jarayonida foydalanish va uni yanada rivojlantirish.
-Atrof-muhit orqali olingan bilim, malaka hamda unga nisbatan tajribasi bo`lajak mutaxassislarda ishonch, qimmatli hislatlarning o`z ta’sirini ko`rsatadi.
Xalq pedagogikasini ta’lim-tarbiya jarayoniga tadbiq etishdan maqsad, tarbiya texnologiyasining ahamiyati, tarbiyaviy ishlarda «Xalq pedagogikasi»ning xususiyatini to`liq tushuntirish, tajribalarini foydalanishga tayyorgarligini shakllantirish, tarbiyaviy ishlarning uslublari, shakllari, jihozlaridan o`rinli tartibda foydalana olishga o`rgatish. Olingan nazariy bilimlarni, malaka va ko`nikmaga aylantirish, amaliy jihatdan qo`llash.
Xulosa qilib aytganda shu vaqtga qadar ta’lim-tarbiya ishlarida xalqning boy pedagogik merosidan, hadislar va she’riy matnlarda oldinga surilgan g‘oyalardan to`la foydalana olganimiz yo`q. Aslida bular inson ma’naviy kamolotining hamma davrlari uchun ham ahamiyatli bo`lib qoladigan zaminlardir.
Xalqimizning asrlar davomida shakllangan madaniy merosidan, axloq, odob, tarbiya borasidagi an’analaridan qanchalik samarali foydalansak, milliy mustaqilligimizning chinakam fidoiysi bo`lgan yoshlarni tarbiyalash borasida shunchalik sezilarli yutuqlarga erishamiz.
Jamiyat taraqqiyoti uchun aholining soni emas, balki sifati muhimdir. Sifatning bosh mezoni yuksak ma’naviyatdir.
Xalq pedagogikasinnig manbalari ma’lum tarbiyaviy imkoniyatlarga ega bo‘lib, ular eng avvalo maktabning (yoki oilaning) oldida turgan maqsad va vazifalaridan, so‘ngra esa aniq pedagogik jarayonda hal etiladigan masalalaridan kelib chiqadi. Xususan, o‘quv jarayonida yoki sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarda xalq pedagogikasining tarbiyaviy imkoniyatlariga murojaat etish mumkin. Masalan, boshlang‘ich sinflarda, o‘zbek xalq maqollari, ertak va rivoyatlari o‘rganiladi. Dars jarayonida xalq pedagogikasidan foydalanish uchun xalq pedagogikasining tarbiyaviy imkoniyatlari aniqlanadi. O‘qituvchi xalq tarbiya an’analari imkoniyatlarini aniqlashda darsning maqsadlariga e’tibor beradi.
Masalan: "O‘zbek xalq maqollari" mavzusidagi darsning quyidagi maqsad va vazifalarini ajratib ko‘rsatish mumkin:
-xalq og‘zaki ijodi namunalari bilan tanishtirish,
-maqollarni o‘rgatish va ular haqida tasavvur hosil qilish;
-maqollarning mazmunidan foydalanib,
-o‘quvchilarni mehnatsevarlikka, kamtar va odobli bo‘lishga, o‘zidan kattalarni hurmat qilishga undash,
- xalq og‘zaki ijodi namunalarini to‘plash va ularni asrashga chaqirish.
Keltirilgan maqsad va vazifalarni hal etishga imkon beruvchi o‘zbek xalq maqollari tanlab olinadi va bular xalq pedagogikasining tarbiyaviy imkoniyatlarini tashqil etadi.
“Xalq pedagogikasining tarbiyaviy imkoniyatlari” tushunchasini qo`llashning o`zida xalq tarbiya an`analarini zamonaviy maktab va oila tajribasida qo`llash doirasi ma`lum darajada chegaralanganligini namoyon qiladi.
Xalq pedagogikasining tarbiyaviy imkoniyatlari zamonaviy maktab oldida turgan vazifalar, uning ehtiyojlaridan kelib chiqadi. O‘quv-tarbiya jarayoni samarasini oshirishga to‘la imkon bergan taqdirdagina xalq tarbiya tajribasiga murojaat qilish mumkin. Keyingi vaqtlarda O‘zbekiston pedagogik davriy nashrlarida xalq pedagogikasiga keng o‘rin berilganligini mamnunlik bilan qayd etgan holda, uning mavjud imkoniyatlarini haddan tashqari bo‘rttirib ko‘rsatish, milliy qadriyatlarni umuminsoniy qadriyatlardan ustun qo‘yish, ilmiy pedagogikaga bir yoqlama, ya’ni faqat tanqidiy ko‘z bilan qarash ko‘zatilayotganligini ta’kidlash lozim.
Bizningcha, xalq pedagogikasini maktab amaliyotiga tatbiq etishda uning tarbiyaviy imkoniyatlarini hozirgi kun talab va ehtiyojlaridan kelib chiqib, to‘g‘ri baholash zarur. Xalq pedagogikasi faqatgina ilmiy pedagogika bilan hamkorlikdagina chuqur o‘tganiladi. Tarbiya va o‘qitishning nazariyasi va uslubiyoti (metodikasi) xalq pedagogikasidan o‘quv-tarbiya jarayonida ilmiy asosda foydalanish imkonini beradi. Milliy maktab yaratishda an’anaviylikni zamonaviylik bilan to‘g‘ri bog‘lay olish evazigagina har tomonlama etuk shaxsni shakllantirish vazifalarini mumkin qadar to‘laroq hal qiluvchi talim-tarbiya sistemasini ishlab chiqarish mumkin. Yoki, so‘z xalq pedagogikasini ilmiy pedagogika va zamonaviy maktab ta’lim-tarbiya tajribasi bilan asosli ravishda bog‘lash haqida bormoqda. Bu o‘rinda biz xalq pedagogikasining tarbiyaviy imkoniyatlarini aniqlash va ulardan milliy maktab o‘quv-tarbiya jarayonida foydalanishning «tarbiya madaniyatida an’anaviylik va zamonaviylikning o‘zaro tasiri» prinsipini ilgari surdik. Bu prinsipning mohiyati quyidagicha.
Milliy ta’lim-tarbiya uchun tarbiyada an’anaviylik va zamonaviylikning o‘zaro ta’siri muammosi xosdir. Ya’ni, xalqning etuk inson haqidagi ideallari, uni tarbiyalashga bo‘lgan qarashlarini shaxsni shakllantirishga qo‘yiladigan zamonaviy talablar bilan taqqoslash va ular orasidagi munosabitni aniqlash lozim.
Xalq pedagogikasining didaktik imkoniyatlari deganda xalq ommasining yoshlarga bilimlar va amaliy ko‘nikmalar berish, ularni ijodiy ishlash uslublari bilan qurollantirish, dunyoqarashlarini o‘stirish va axloqiy nafosat g‘oyalarini egallashlarida qo‘llab kelgan empirik pedagogik tajribasini zamonaviy milliy maktab o‘qitish jarayonida qo‘llash uchun qulayligi tushuniladi. Masalan, milliy amaliy san’atga o‘rgatishning xalq orasida tarkib topgan uslubiyotini xalq pedagogikasining didaktik imkoniyatlari doirasiga kiritish mumkin. Xususan, ganch va yog‘och o‘ymakorligi, zardo‘zlik, musiqa asboblari yasash, kulolchilik va boshqa ko‘plab amaliy can’at turlarini egallashning xalq ustalari va chevarlari tomonidan tajribada yaratilgan o‘z usullari, uslub va vositalari mavjud. Ulardan milliy maktabdagi mehnat ta’limi darslarlda yoki to‘garak mashg‘ulotlarida o‘quvchilarga bilimlar va amaliy ko‘nikmalar berishda foydalanish mumkin.
Xalq ta’limni tizimli va o‘zluksiz olish lozimligini allaqachon anglab etgan. Uning didaktik qarashlarida o‘qish – oqimga qarshi so‘zishga o‘xshatiladi. Chunki, oqimga qarshi so‘zishda to‘xtagan kishi orqaga ketganidek, o‘qishda to‘xtash ham ilm egallashni orqaga suradi.
Ta’limning ko‘rsatmaliligi ham xalq e’tiboridan chetda qolmaydi. “O‘n marta eshitgandan bir bor ko‘rgan yaxshi” maqoli bu fikrni yorqinroq ifodalaydi.
Ta’limning muhim elementi – bilimlarning mustahkamligi tamoyili. Yoshlikda samarali amalga oshishini: “Yoshlikda o‘rgangan ilm toshga o‘yilgan naqsh kabidir” maqolida bayon qilinadi.
Shuningdek, xalq pedagogikasi manbalarida ilmning qiymati uning amalda qo‘llanilishi bilan o‘lchanishi alohida ta’kidlanadi. Hayot uchun foydasiz ilmni egallash qoralanadi. Amalda qo‘llanmaydigan bilim – yomg‘irsiz bo‘lutga, o‘z bilimini boshkalarga o‘rgatmagan kishilar ko‘zaga solib qo‘yilgan yorug‘likka o‘xshatiladi.
Tillarni o‘rganishga xalq olamni bilish imkonini kengaytiruvchi vosita deb qaraydi. O‘zbeklar shuning uchun: “Tilni bilish- dilni bilishga yo‘l ochadi”, “Yuzta tilni bilgan kishi yuzta aqlning egasidir,-” deyishadi.
Ona tilini bilish, uni asrash – avaylash, ta’limni ona tilida olish aqliy tarbiyada muhim ahamiyat kasb etishi xalq pedagogikasi manbalarida alohida ta’kidlangan. Ona tili – xalqning bebaho boyligi, u “ona” so‘zini aytish, o‘z ismini bilish bilan bola qalbiga kiradi. Shu til vositasida bola olamni bila boshlaydi, ilk allalar bola qalbiga xalq san’ati ruhini olib kiradi va uni umrbod sehrlab qo‘yadi.
Xalq pedagogikasida ilmni yoshlarga amaliy hayotda zarur bo‘lgan tabiiy bilimlar bilan bog‘lab tushuntirishga alohida e’tibor beriladi. Jumladan, qadimgi turkiguy xalqlarda oylar, yil hisobi evropaliklar tavqimidan farq qilgan. Ularda oylar: “hamal” (mart) - 19 martdan, “savr” (aprel) – 19 apreldan, “javzo” – 20 maydan, “saraton” – 21 iyundan ... boshlangan. Har bir oyning, yil fasllarining boshlanishi va tugashi quyosh va boshqa sayyoralar harakati bilan bog‘lanib, bu vaqtda qanday ishlar qilinishi ta’kidlangan. Jumladan: “Hamal – ekinlarga kirar amal”, “Asad – ekiningni yasat”, “Savr kirdi – ekinlarga davr kirdi”, “Saratonda suv quy, asadda tek qo‘y”, “Er haydasang ko‘z hayda ...” singari.
Shuningdek, miflar, afsonalar, dostonlardagi ijobiy qahramonlar ham ilm va ustozlarini hurmat qiluvchi, bilimdon, topqir, kasb – hunarli, matonatli, hayot qiyinchiliklarini o‘zi egallagan ilm va hunar vositasida bartaraf etuvchi kishilar sifatida ko‘rsatilgan. Dushmanga qarshi kurashdagi mahorat ham harbiy ilm sifatida tasvirlangan.
Laylakning kelishi bahordan, qaldirg‘och va yovvoyi kabutar – yozdan, qarg‘aning qag‘illashi – qordan, sovuqdan darak beradi deb tushunilib, shunga mos yumushlar (hosil yig‘ish, ekish ...) bajarilgan.
Bolalarga sigirning 9 oyda, tuyaning 12 oyda, quylarning 5 oyda bolalashi, mollarning yoshini ularning tishlariga qarab aniqlash o‘rgatilgan. “Baliq”, “sigir” yillari serhosil, “ilon”, “ot”, “sichqon” yillari qurg‘oqchil bo‘ladi deb tushuntirishgan.
Demak, xalq pedagogikasi manbalarida komil insonni shakllantirish uchun ularga ilm, kasb-hunar o‘rgatish; tarbiyaning ijtimoiy turmush uchun zarur yo‘nalishlarini mustahkam singdirish lozim ekanligi targ‘ib etiladi. Mazkur g‘oyalar hozirgi milliy istiqlol davrida ham muxim ahamiyat kasb etmoqda. Xulosa tariqasida o‘quv muassasalarida xalq pedagogikasidan foydalanish uchun uning tarbiyaviy va didaktik imkoniyatlarini bilish zarurligini aytish mumkin