Xamdamov Bexzod Habibovich Buxoro davlat tibboyot instituti, Buxoro shahar, O’zbekiston [phone] Annotatsiya

ZAHIRIDDIN MUHAMMAD BOBURNING AXLOQIY VA DINIY QARASHLARIGA OID AYRIM SAVOLLAR
Xamdamov Bexzod Habibovich
Buxoro davlat tibboyot instituti, Buxoro shahar, O’zbekiston
[phone]
Annotatsiya. Ushbu maqolada Boburning diniy qarashlari, uning dinga munosabati haqidagi ayrim masalalar muhokama qilinadi. Muallif o‘z asarlarining diniy mohiyatini yuzaki tahlil qiladi.
Kalit so'zlar: majburiyat, dunyoqarash, mifologik xarakter, diniy bag'rikenglik, din
НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ, КАСАЮЩИЕСЯ НРАВСТВЕННЫХ И РЕЛИГИОЗНЫХ ВЗГЛЯДОВ ЗАХИРИДДИНА МУХАММАДА БАБУРА
Аннотация. В данной статье расматриваются некоторые вопросы религозного взгляда Бабура, его отношение к религии. Автором поверхностно дан анализ религиозного характера его произведений.
Ключевые слова: приверженность, мировоззрение, мифологический характер, веротерпимость, вероисповедание
SOME QUESTIONS REGARDING THE MORAL AND RELIGIOUS VIEWS OF ZAHIRIDDIN MUHAMMAD BABUR
Annotation. This article discusses some issues of Babur's religious view, his attitude to religion. The author gives a superficial analysis of the religious nature of his works.
Key words: commitment, worldview, mythological character, religious tolerance, religion
Hindistonda Mugʻullar imperiyasining asoschisi Zahiriddin Muhammad Bobur (1483—1530) nafaqat davlat hukmdori va sarkardasi, balki yozuvchi va shoir ham boʻlgan. Mutaxassislarning fikricha, uning asosiy asari – “Boburnoma” boyligi va materiali, tili va uslubi rang-barangligi jihatidan o‘sha davr saroy solnomachilari tuzgan har qanday tarixiy yilnomadan yuqoriroq joylashishi mumkin. Oʻrta asrlarda Oʻrta Osiyo, Eron, Afgʻoniston va Hindistonda yaratilgan asarlar orasida bu asarning oʻxshashi yoʻq. Boburning so‘nggi kitobida bayon etilgan ma’lumotlarning haqiqatini “o‘sha davr tarixchilari Xondamir, Muhammad Haydar, Muhammad Solih, Bennay va boshqalar tasdiqlaydi”¹.
Boburning o‘zi shunday yozadi: “...bu yerda yozilganlarning hammasi rost, bu so‘zlardan maqsad o‘zingni maqtash emas, haqiqatda hammasi men yozgandek bo‘ldi. Ushbu yilnomada men yozgan har bir so'zim to'g'ri bo'lishini va har bir ishim qanday bo'lsa, shunday bo'lishini o'z burchim deb bildim. ” ²
Binobarin, “Bobur-noma” butunlay adibning tinimsiz mehnati samarasidir. Bobur kitob uchun material to‘plashni aynan qachon boshlaganligi masalasi ham ochiqligicha qolmoqda. Shu bilan birga, “Bobur-noma”dagi ayrim voqea-hodisalar, ta’riflar o‘ta aniq bir davr – 1494-yilga ishora qiladi. Shuning uchun Bobur kitobni yozishga qariyb 36 yil vaqt sarfladi! Bobur kitob uchun material to‘plash jarayonini, qolaversa, qog‘ozdagi taqdimotini ham begonalardan yashirishga harakat qilgan. Hatto uning atrofidagilar ham uning aniq nimani nazarda tutganini bilishmas edi. Bobur Hindistonda bo‘lganida o‘z yozuvlarini tartibga sola boshlagan va ehtimol, aynan shu davrda Boburning zimmasiga kitob yozish g‘oyasi kelgan. Boburning qizi Gulbadanbegimning maʼlumotlariga koʻra, Bobur Sikri shahrida (Hindiston) bogʻda ot polosi oʻynash uchun maxsus maydon ajratgan. Shu minbarning yuqori qismida qurilgan, yopilgan ayvon ko‘rinishidagi xonada Bobur kitob yozardi. Bobur kitob nima haqida ekanini hech kimga aytmagan, hatto farzandlariga ham. Bu haqda so'rashganda, u: «O'z vaqtida hamma narsani bilib olasiz», deb javob berdi. Bobur ishni oxiriga yetkazmay vafot etdi. Uning o'g'illari va nabiralari kitobning qo'lyozmasi bilan xayrlashmagan. Ular kitobga qo'rquv, chuqur sevgi va hurmat bilan munosabatda bo'lishdi. Bu ular uchun otasi va bobosi xotirasida qolgan eng qimmatli narsa edi. Boburning nabirasi Akbarshoh (1556–1605) davrida bu kitob turkiy tildan fors tiliga uch marta tarjima qilingan. Keyin bu asar “Vakiyat-i Boburiy” – “Bobur eslatmalari” deb atalgan. “Bobur-noma”ning eng yaxshi tarjimasi Aburahmonxon tomonidan qilingan tarjima hisoblangan. Ushbu tarjima yuqori professional darajada amalga oshirildi, bugungi kunda ham ilmiy ahamiyatini yo'qotmagan holda tezda katta shuhrat qozondi. Shaxsning ma’naviy-diniy qarashlari ularning dunyoqarashi zamirida o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Agar mifologik dunyoqarash ularning boshqa dunyoviy kuchlarini tan olish bilan bog'liq, keyin diniy qarashlar Xudoning kuchiga ishonish bilan bog'liq. Bu qarashlarning shakli quyidagi hissiy va ruhiydir inson ruhining holati; iymonning amalda aks etishi.
Har bir tarixiy davrda odamlarning diniy qarashlari muhim rol o'ynagan ularning hayoti. Shuni ta'kidlash kerakki, diniy dunyoqarash yagona yo'l emas odamlar va insonning tashqi dunyo bilan munosabati. Hozirgi vaqtda dinning hayotiy qarama-qarshiliklarni hal qilish bilan bog'liq tartibga solish faoliyati muhim rol o'ynaydi. Barkamol avlodni tarbiyalashda dinning alohida ahamiyati. Bugungi kunda u tobora ko'payib bormoqda. Har qanday asarning ma’naviy asosini inson taqdiridan, jumladan, o‘z e’tiqodi, pozitsiyasi, qarashlaridan yaratilgan axloqiy-diniy o‘zak tashkil etadi. Ishda tavsiflash, taqqoslash va taqqoslash kabi tahlil usullaridan foydalanilgan. “Boburnoma”ni mutolaa qilar ekanmiz, biz beixtiyor uning ijodiga hamdard bo‘lamiz, tarixiy shaxslar – adib zamondoshlarining voqea va qahramonlariga, muayyan e’tiqodlariga faol baho beramiz. Zahiriddin Muhammad Boburning axloqiy diniy minbari Islomdir. Bobur asarlarining ma’naviy salohiyati Allohni bilish, adolatga erishish, “qadimdan turkiylarga tegishli bo‘lgan yerlarni” qaytarib olish istagi bilan belgilanadi³.
Bobur diniy aqidaparastlikdan butunlay xoli bo'lgan va o'z davri uchun kamdan-kam bag'rikenglik bilan hatto butparast hindularga ham munosabatda bo'lgan. Hokimiyat uni zolimga ham, mayda zolimga ham, rohat-farog‘atga berilib ketgan ixtiyoriy ham qilmadi. Pul va boylik bergan hamma narsadan foydalanib, u doimo oqilona mo''tadillikni kuzatdi va hashamatga ishtiyoqi yo'q edi. Hatto hindistonlik Raja tomonidan sovg‘a qilingan mashhur Ko‘hinur olmosi ham o‘sha kuniyoq o‘g‘liga sovg‘a qildi va bu haqda boshqa o‘ylamadi.
Bobur ijodiy merosi tadqiqotchilarining aksariyati uning yoshlarni ham umuminsoniy, ham an’anaviy Sharq ma’naviy qadriyatlari bilan yanada samarali tanishtirish jarayonida muhim ahamiyat kasb etishini ta’kidlab kelgan va hozir ham qayd etib kelmoqda. Asosan, bu islom diniga e'tiqod qiluvchi xalqlarga tegishli. Islom ilohiyotshunoslarining ko'plab asarlari mavjud bo'lishiga qaramay, u diniydir
Zahiriddin Bobur qarashlari tarixchi va adabiyotshunoslar tomonidan eng kam o‘rganilgani bo‘ldi. Tadqiqotchi A.A. Aliyev Boburning “Muboyan” asari musulmon huquqshunosligiga oid oʻziga xos risola boʻlib, juda oʻz vaqtida paydo boʻlgan va davlat soliq tizimini sezilarli darajada barqarorlashtirishga xizmat qilishi kerakligini taʼkidlaydi. Taniqli olim S.G‘aniyevaning ta’kidlashicha, e’tiqod va din mavzusiga murojaat qilish an’anasi Bobur avlodlari – Humoyun Mirzo, Akbarshoh, Doro Shukuh ijodida davom ettirildi. Tadqiqotchi S.Namozovning Bobur shaxsni tavsiflashda eng avvalo uning e’tiqodining samimiyligiga e’tibor bergani diqqatni tortadi. Xoja Ubaydalloh Ahrorning “Ota-ona risolasi” tarjimoni, “Boburnoma”, “Muboyan” nomli ajoyib asarlar muallifi Zahiriddin Muhammad Bobur nafaqat “yeriy” ilmlarda, balki asos va ilmlarni bilishda ham kamolotga erishgan. Islomning nozik jihatlari. Uning merosi haqida gap ketganda, avvalo, shoir, “Boburnoma”, “Muboyan” buyuk asarlar muallifi, Xoja Ubaydallohning “Ota-ona risolasi” tarjimoni, uning ham teran tafakkur egasi ekanligini unutmaymiz.
Uning asari uzoq vaqt davomida o'quvchiga taqdim etilmadi. Unga nisbatan juda ko'p tanqidlar bo'ldi. Uning vafotidan keyin o'tgan vaqt davomida, ayniqsa sovet davrida uning ijodiy faoliyatining diniy jihatlariga e'tibor berishga kam odam jur'at etdi.
Bobur qarashlarini o‘rganish uning diniy-falsafiy dunyoqarashining shakllanishini islom va so‘fiylik ta’limotlarining sintezi sifatida yanada aniqroq ko‘rsatish imkonini beradi. Bobur diniy-falsafiy ijodining asosi “Boburnomf”, “Muboyan” va Xoja Ahrorning “Ota-ona risolasi” tarjimasida qo‘yilgan. Bu asarlarning muhim jihatlaridan biri mazmunining diniyligidir. Bu yerda shoirlik maqomidan kelib chiqib, o‘zini so‘fiy allomasining shogirdi deb biladi. Uning xotiralarini o‘qib, Boburning o‘z harakatlarini qanchalik erta tahlil qila boshlaganini, hayot mazmuni haqida qanchalik erta o‘ylay boshlaganini, mangu hayot haqida qay darajada o‘ylaganini bemalol ko‘rish mumkin.
Inson mavjudligi va inson jamiyatining xususiyatlari haqida. Sharqshunos V.Bartold xotiralar muallifiga yuksak baho berdi: “Bobur XVI asrdayoq haqli ravishda e’tirof etilgan avtobiografik yozuvlarni qoldirgan. turk nasrining klassik asari. Islom va fors madaniyati bilan chuqur tanishish Boburning turkchani sodda va ravshan yozishiga to‘sqinlik qilolmagan, nutqidagi sifatlarning o‘zi o‘quvchilar tomonidan qadrlanishi sog‘lom adabiy diddan dalolat beradi”.
Ma’lumki, Bobur haqiqiy musulmon, g‘oziy unvonini olgan adolatli hukmdor edi. Shuning uchun u bir qator xurofiy e'tiqod va soxta marosimlarga ishonmaydi, shafqatsizlarcha ularning fosh qiladi.
Xulosa o‘rnida shuni aytishimiz mumkinki, Bobur fiqh olimi va qomusiy ilmlar sohibi sifatida o‘z ijodida diniy ilmlardan foydalangan, Qur’oni karim va buyuk mutafakkirlarning ilmiy asarlariga tayangan. Buning yorqin dalili uning “Boburnoma” kitobidir.