Xashimova n. A., Buranova m. A., Saidova g. A. Boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish

9.5-rasm. Mehnat unumdorligining moddiy rag‘batlantirishga bog‘liqligi xarakteri

Bu usullarning asosini ehtimollik nazariyasi, Markov jarayoni nazariyasi hamda ommaviy xizmat ko‘rsatish nazariyasi tashkil etadi.

Statistik usullar. Ushbu usullar bir qator tashkilotlarning muayyan bir faoliyat turidagi muvaffaqiyatli tajribasiga oid axborotlarning boshqa kompaniyalar tomonidan BQni ishlab chiqish va amalga oshirish jarayonida qo‘llanilishiga asoslangan. Mazkur usullar aniq harakatlar orqali qo‘lga kiritilgan, shuningdek EHMda statistik modellashtirish yo‘li bilan sun’iy ravishda yuzaga keltirilgan statistik ma’lumotlarni yig‘ish, ishlov berish va tahlil qilish orqali amalga oshiriladi. Bu usullarga izchil tahlil va statistik sinov usuli kiradi.

Statistik usullarni BQni ishlab chiqish bosqichida bo‘lganidek, qarorlarni tanlash bosqichida ham qo‘llash mumkin (9.6-rasm).

A)

B)

Kompaniya


Kompaniya

Dastlabki				Filtir
qaror				(muhokama)
yaratish				Real BQ va
				mumkin
				bo’lgan nat.
	Amaliy qarorlar va
	mumkun bo’lgan

Ohirigi qarorni qabul qilish

Ohirigi

qarorni

tanlash

9.6-rasm. Statistik usullarni ishlatish variantlari

140

A). BQ ni ishlab chiqish bosqichida, B). Yakuniy BQ ni tanlash bosqichida.

Dastlabki qaror yuzaga kelgandan so‘ng BQni ishlab chiqish bosqichida u jamoaning o‘zida yoki ularning ijobiy tajribasini hisobga olgan holda (qarorni o‘ziga filtrdan o‘tkazish ma’nosida) turdosh korxona jamoasi orasida muhokama qilinadi.So‘ngra yakuniy qaror qabul qilinadi. Misol uchun, turli tashkilotlarning hisobchilari soliq inspeksiyasiga topshiriladigan hisobot uchun topshiriladigan hujjatlar to‘plamini uzil kesil rasmiylashtirishdan oldin ko‘pincha bir birlari bilan o‘zaro maslahatlashadilar; aksariyat kompaniyalarning rahbarlari vaqti vaqti bilan ko‘rishib, ish tajribalarini muhokama qiladilar.

Yakuniy boshqaruv qarorini tanlash bosqichiga kelib, korxona ishchilarida (EHMda yoki turli kartotekalar ko‘rinishida) doimiy ravishda to‘ldirilib boriladigan BQ to‘plami yig‘ilib qolgan bo‘ladi. Qarorlarni ishlab chiqishning ilk bosqichida xodimlar boshqa tashkilotlarning bu boradagi ijobiy tajribasidan foydalanadilar va unga ko‘ra yakuniy BQni qabul qiladilar. Keyinroq bu yangi qaror o‘z natijalari bilan birga yana mavjud BQ to‘plamini to‘ldiradi.

Matematik dasturlash usuli. Bu usul BQ harakat dasturining muvofiqlik mezonlari (masalan, kam vaqt sarflab, yuqori sifatga erishish va boshqalar)

bo‘yicha qarorning eng yaxshi variantini tanlashga imkoniyat yaratadi (9.7 - rasm).

						Ko’rsatkichlar
Maqsad		Holat		Alternativ qarorlar
				to’plami		Matematik
						dasturlash usuli

Qaror

9.7-rasm. Matematik dasturlash usulini tatbiq etish sxemasi

141

Qarorni ishlab chiqish bilan shug‘ullanayotgan xodim maqsadga, shuningdek mezonlarga mos tarzda o‘zgartirilishi kerak bo‘lgan vaziyatlar to‘plamini kompyuterga kiritadi. Kompyuter matematik nisbatlar asosida yoki yangi qaror ishlab chiqadi, yo muqobil qarorlar ichidan mos keladiganini tanlaydi. Ushbu usul faqat aniq ifodalangan maqsad bo‘lgandagina yaxshi samara beradi.


Matritsa usuli. Manfaatdor taraflar tomonidan murosasozlik asosida o‘zaro kelishilgan mezonlarga tayangan holda, qarorlarning muqobil to‘plami orasidan eng yaxshi qarorni tanlaydi. Bu o‘rinda murosasozlik bitimi ikki, uch va undan ortiq manfaatdor tomonlar orasida tuzilishi, shuning uchun ham belgilar matritsasi ikki o‘lchamli, uch o‘lchamli va h.z. bo‘lishi mumkin (9.8-rasm).
Ta’minotchilarning mezonlari

Buyurmachilar mezonlari Ekologlarning mezonlari

Muqobil echimlar

to'plami

Kelishilgan qaror
9.8-ram. Matritsa usulining chizmasi. (uch o‘lchamli matritsa)
Matritsa usuli BQ ishlab chiqish usullarining ob’ektiv turiga mansub. U takroriy yoki o‘xshash vaziyatlar yuzaga kelganda qo‘llaniladi. Bunda ma’lumotlar bazasida muqobil qarorlar va turli mezonlar to‘plami mavjud bo‘lishi lozim. Rahbarning vazifasi mezonlarning muhim jihatlarini kelishish va ularning ustuvorlarini belgilashdan iborat.
9.3. Faollashtiruvchi usullar

Bu usullar amalga oshirishning bir necha variantlariga ega. Ularga psixologik faollashtirish usullari va yangi intellektual manbalarni kiritish usullari

142

kiradi.Psixologik faollashtirish usullariga g‘oyalar konferensiyasi, akliy xujum

usullari, savol va javob usullari kiradi. Yangi intellektual manbalarni kiritish

usullariga yuqori malakali mutaxassis yoki sun’iy intellekt nazorati ostida insonning

jamoatchilik fikriga qo‘shilishiga asoslanadi. Bu nazariy o‘yin usuli, ibrat, namuna

usuli, maslahatchilar bilan ishlash kabilardir.

Psixologik faollashtirish usullari. G‘oyalar konferensiyasi, akliy xujum,

savol va javob usullari hammaga ma’lum. G‘oyalar konferensiyasi usuli fikrlash

jarayonini ongli ravishda rag‘batlantirishga asoslangan. Ushbu usuldan

foydalanishning asosiy qoidalari quyidagilardan iborat:

• 
  har qanday tanqid, shu jumladan, ijobiy ma’nodagi tanqid ta’qiqlanadi;
  

• 
  qatnashchilar soni 4-12 atrofida bo‘ladi;
  

• 
  bir-biriga bog‘liq bo‘lgan 1 -2ta vazifa shakllantiriladi;
  

• 
  muhokama vaqtida 30-50 daqiqa bilan chegaralanadi;
  

• 
  hamma takliflar, hatto bema’ni bo‘lgan takliflar ham yozib boriladi.
  

G‘arb mamlakatlarida va AQShda ong osti tasavvur darajasida fikrlashni

rag‘batlantirishga asoslangan akliy xujum usuli keng tarqalgan. Tasavvur inson

ruhining tuganmas manbai, ichki hissiyot uchun asos va beixtiyor ajoyib

g‘oyalarning paydo bo‘lishi uchun manba hisoblanadi.

Savol va javob usuli avvaldan javoblari kun tartibidagi muammoni hal etishga

yangicha yondashuvni shakllantirish mumkin bo‘lgan savollar to‘plamini tuzib

olishga asoslangan.

Ushbu usulni harakatga keltiruvchi savollar to‘plamini keltiramiz:

• 
  Ushbu mahsulotdan foydalanmay turib o‘sha natijani olish mumkinmi?
  

• 
  Bu ishni umuman qilmay turib o‘sha natijalarga erishish mumkinmi?
  

• 
  Mahsulotni yoki ishni yengillashtirish mumkinmi?
  

• 
  Jarayonni tezlashtirish uchun biror narsa qilish mumkinmi?
  

• 
  Buni nisbatan yoqimliroq qilish mumkinmi?
  

• 
  Mahsulotni buzilib qolmaydigan, nisbatan mustahkamroq shaklda ishlab chiqarsa bo‘ladimi?
  

• 
  Buni nisbatan xavfsiz qilish mumkinmi?
  

• 
  Buni yanada foydaliroq qilish mumkinmi?
  

• 
  Buni yanada qulayroq qilish mumkinmi?
  

143

• 
  Buni yanada tozaroq va tartibliroq qilish mumkinmi?
  

• 
  Buni ishonchliroq qilish mumkinmi?