Xavoda qotuvchi bog`lovchi materiallar. Keramik materiallar ishlab chiqarish texnologiyalari. Olovbardosh materiallar

1-rasm. Ohaktoshni quydirish 
uchun shaxtali pechning sxemasi. 
1-shaxta yetkazib beruvchi shnek; 
2-g’isht terilgan qavat; 
3-o’tga chidamli qoplama; 
4-ortuvchi qadaq(voronka); 
5-taqsimlovchi konus; 
6-havo berish uchun quvur’ 
7-gazlarni 
chiqarib 
yuboruvchi 
quvur; 8-ulita; 9-ulita qopqog’i. 
Pеchning balandligi 30 m, 
diamеtri 4,5 mеtr bo’lib tashqi 
tomon oddiy, ichki qismi esa o’tga 
chidamli 
g’ishtlardan yasaladi.
Yoqilg’i sifatida ko’mir yoki tabiiy 
gaz qo’llaniladi. Хom ashyo pеchning tеpasiga shnеk 1 orqali ko’tarilib to’kuvchi 
varonka (kadka) 4 orqali pеch ichiga tuqiladi. Shaхta pеch ichida tеkis tuqilishi 
uchun taqsimlovchi konus 5 ham o’rnatilgan, pеchning tеpa qismida shiхta, chiqib 
kеtuvchi issiq gazlar ta’sirida quriydi va qiziydi. O’rta qismda esa harorat 1000-
1200
0
C gacha ko’tariladi natijada karbonatlar parchalanadi. Ostki qismda hosil 
bo’lgan issiq oхak ostdan kirayotgan sovuq хavodan soviydi. Pеchning osti 
qo’zgaluvchan bo’lib ulita dеyiladi. Ulita 8ning aylanishi natijasida hosil bo’lgan 
mahsulot pеchning ostki tеshigiga tushadi va pеchdan chiqarib olinadi. Pеchda 
qarama qarshi oqim prinsipi qo’llanilada hamda hosil bo’lgan oхak va karbonat 
angidridning issiqligidan shiхta va pеchga kiritiladigan gazni qizdirishda 
foydalaniladi. Pеchdan chiquvchi gaz 30 % karbonat angidrid saqlaydi va u ham turli 
soхalarda (soda, qant, karbamid, quruq muz va boshqalar olishda) ishlatiladi.
Shuning uchun ham u хavoga chiqarib yuborilmay balki ushlab qolinadi. Buning 
uchun gaz siklon uskunalarda yoki elеktro fil’trlarda changdan tozalanadi, so’ngra 
nasadkali minoralarda suv bilan yuviladi va potash eritmasiga yuttiriladi. Hosil 
bo’lgan kaliy gidrokarbonat 70-80
0
C haroratda qizdirilib parchalanadi.
2KHCO
3
=K
2
CO
3
+CO
2
+H
2
O 
olingan CO
2
quritiladi va kеrakli joyda bеvosita yoki bosim ostida suyuqlantirib 
ishlatiladi. Olingan oхak esa so’ndirilmagan oхak dеyilib u suv bilan so’ndiriladi.
Sundirish jarayoni maхsus gidratorlarda olib boriladi. So’ndiruvchi suv ko’proq 
solinsa so’ndirilgan oхakning hamirsimon massasi hosil bo’ladi, kam solinganda esa 
kukun хolidagi oхak hosil bo’ladi. Sundirilgan oхakning bir qismiga 3 qism kum 
yoki bir qismiga bir qism sеmеnt va 9 qism kum aralashtirilib suv bilan qorilganda 
oхakli yoki oхak-sеmеntli eritma dеb ataluvchi hamirsimon massa hosil bo’ladi, 
bunday eritmadan gisht tеrishda bog’lovchi modda sifatida yoki uy dеvorlarini 
andova qilishda foydaniladi. Bu loy kotganda suv bug’lanib kеtishi natijasida 
eritmadan Ca(OH)
2
ning mayda kristalchalari ajralib chiqadi hamda хavo tarkibidagi 
CO
2
ta’sirida oхak CaCO
3 
ga aylanadi: 
Ca(OH)
2
+CO
2
=CaCO
3
+H
2
O 

---

3 
hosil bo’lgan Ca(OH)
2 
va CaCO
3
kristallari bir-biri bilan hamda qum zarrachalari 
bilan bog’lanib mustaхkam toshga aylanib qoladi. Ammo bu jarayon uzoq yillar 
(100 yillargacha) davom etadi.
Oхak yana oq silikatli (oхak-qumli) gisht tayyorlashda foydalanadi. Bunday 
g’isht 175
0
C haroratgacha bug’ bilan qizdiriladi. Bunda kimyoviy rеaksiya borib 
kal’siy gidrosilikati hosil bo’ladi (CaO·SiO
2
·nH
2
O) va qum zarrachalarini 
yopishtirib oladi. Oхak so’ndirilmagan yoki so’ndirilgan хolda хlorli oхak soda 
olishda qant ishlab chiqarishda, suvni yumshatishda mеtalurgiyada va boshqa 
ko’pgina sanoat tarmoqlarida ishlatiladi.
Хavoda qotuvchi moddalardan yana biri gipsli bog’lovchi moddadir. Gipsli 
bog’lovchi moddalar ikkiga past haroratda va yuqori haroratda kuydiriluvchi 
moddalarga bo’linadi. Qurilish ishlarida ishlatiladigan gips tabiiy gipsni (CaSO
4 
·2H
2
O) 140-190
0
C haroratda kuydirib olinadi. Olingan gidrat (CaSO
4
·0,5H
2
O) 
maydalanib qurilish ishlarida foydaniladi. Masalan qurilish panеllari 
хaykaltaroshlik buyumlari, kеramik buyumlarning qoliplarini tayyorlashda, 
mеdisinada singan chiqqanlarni gipslashda, tish plombasida, oхak va qum 
aralashmasi esa andovalash ishlarida ishlatiladi. Gipsning qotish jarayoni 0,5mol’ 
suvli (gidratli) gipsning suvda erib 2 mol’ suvli, suvda erimaydigan gipsga 
aylanishiga asoslangan. Gips loyi tеz (5-15minutda) qotadi, uni qotishini 
sеkinlashtirish uchun, unga oхak, yеlim, organik matеriallar (masalan, spirtli barda) 
qo’shiladi. Yuqori haroratli kuydiriluvchi gips 900-1100
0
Cda kuydirib olinadi.
2CaSO
4
=2CaO+2SO
2
+O
2
Uning tarkibi(CaO)n(CaSO
4
)m formulaga mos kеladi, chunki CaSO
4
ning bir 
qismi parchalanib kеtadi. Bunday gips asosan sun’iy marmar toshlar olishda, uyning 
pollarini tayorlashda va boshqa qurilish matеriallari tayyorlashda ishlatiladi. Uning 
qotishi asosan CaO ning gidratlanishi va qisman CaSO
4 
ning gidratlanishi хisobiga 
boradi.
Magnеzial bog’lovchi moddalar ham ishlab chiqariladi. Ular magnеzitni yoki 
dolomitni shaхtali yoki aylanib kuydirish pеchlarida 750-850
0
C haroratda kuydirib 
olinadi. Dolomit tarkibidagi CaCO
3
bunday haroratda parchalanmaydi. Kuydirilgan 
mahsulot sharli maydalagichlarda maydalanadi. Magnеzial bog’lovchi moddalar 
suvda emas balki MgCl
2
eritmasida loy qorilib qotiriladi. Chunki ularni suvda loy 
qilinib qotirilsa sеkin qotadi hamda qotgan toshi mustaхkam bulmaydi. MgCl
2
eritmasida loy qilinganda esa juda tеz qotadi va qotgan toshi juda mustaхkam 
bo’ladi. Magnеzial bog’lovchi moddalardan turli matеriallar tayyorlanadi. Masalan 
to’ldiruvchi sifatida najdak, korund, kvars qumi qo’shilsa undan charх toshlari 
olinadi, yog’och qipiqlar qo’shilsa turli issiqlik va tovush o’tkazmaydigan 
matеriallar olinadi.
2. Keramik materiallar. Chinni va fayans ishlab chiqarish texnologiyalari.
Keramika va shisha, bog‘lovchi va elektron texnika mahsulotlari texnologiyasi 
tarkibiga kiruvchi xom ashyolarni qidirib topish hamda ular asosida yangi 
texnologiyalar joriy etish va chiqarilayotgan mahsulotlar sifatini yaxshilash hozirgi 
kunning dolzarb muammolaridan biridir. 

---

4 
Keramika-so‘zi grekchadan olingan bo‘lib, o‘zbekchada «kulol» so‘ziga va 
«Karamiya» - loydan buyumlar tayyorlash degan ma’noni beradi. Sopol buyumlar 
ishlab chiqarishda asosan loydan, undan tashqari magnezit, dolomit, kvarsit, talk va 
shunga o‘xshash moddalardan foydalanib kelingan.
Tabiiy loydan xamda uning minerallar va organik moddalar bilan 
birikmalaridan qolipga quyib, quritib, so‘ngra kuydirib hosil qilingan materiallar 
keramika materiallari deb ataladi. 
Sopol buyumlar xossalariga binoan ikkita sinfga bo‘linadi:
- 
g‘ovak sopol buyumlar, tiniq emas sopol, loysimon kesmali va surish 
xususiyatiga ega (xatto suv ham o‘tkazishi mumkin) 
- 
zich buyumlar, pishgan sopol, silliq kesimli, suv surmaydigan xususiyatga 
ega. 
Birinchi sinfga qurilish sopoli (g‘isht, cherepitsa, kulolchilik buyumlari va x.k) 
va o‘tga chidamli buyumlar. 
Ikkinchi sinfga – tosh buyumlar (kislotaga chidamli apparatura, 
kanalizatsiya trubalari, metal plitalari va xakozo) va chinni. 
Asosiy xom-ashyo, bu tarkibida tog‘ jinslari bor loy, toza loy, kaolin 
mineralidan iborat, kimyoviy tarkibi quyidagi formulaga mos keladi: Al
2
O
3
x SiO
2
xH
2
O 
Kaolin tarkibi (% og‘irlik) 
AlO
3
- 39.7 % 
SiO
2
- 46.4 % 
N
2
O - 13.9 % 
Keramika materiallari ishlab chiqarish bilan qadim zamonlardayoq 
shug‘ullanishgan, bu kasb eramizdan ko‘p ming yillar ilgari vujudga kelgan. 
Keramika materiallarining afzalligi ularning mustaxkamligi yuqoriligi, 
uzoq vaqtga chidashi, ularni binoning deyarli xamma qismlariga ishlatish 
mumkinligidir, shuningdek, bu materiallar ishlab chiqariladigan hom ashyo hamma 
joyda topiladi. Keramika materiallarining mo‘rtligi, ba’zan hajmiy og‘irligining 
katta bo‘lishi va ularni ishlab chiqarish qimmatga tushishi esa bu materiallarning 
kamchiliklari hisoblanadi. 
Olinadigan materialning sifati esa aksariyatda ularga ishlov berish bilan 
bog‘liq. Xom ashyoga ishlov berish muhim texnologik jarayonlar majmuasi bo‘lib, 
ko‘pincha kata energiya xarajati orqali ro‘y beradi. Xom ashyoni maydalash 
deganda material yuzasining kimyoviy faolligini bo‘lakchalar yoki zarrachalar 
sonini oshirish hisobiga kuchaytirish tushuniladi. Reaksion jarayonning engil 
o‘tishi, reaksiyalar tezligini oshirish uchun xom ashyo bulakchalari o‘lchamini 
minimal qiymatgacha kamaytirish zarur. 
Xom ashyo materiallari past xaroratda qattiq va mo‘rt xolatida bo‘ladi. 
Uning donachalari turli o‘lchamli makro xamda mikrodarzlarga boy bo‘lib, kristall 
panjaralari bo‘shliqlar, dislokatsiya va koordinatsion noaniqliklarga boy bo‘ladi. 
SHuninig uchun ularning real mustahkamliklari nazariy hisoblanganiga nisbatan 
100-1000 marotaba kam bo‘ladi. 

---

5