Xi bob. ÒUrli muhitlarda elektr toki

Elektroliz. Òashqi elektr maydon bo‘lmaganda eritmani tashkil

qiluvchi qarama-qarshi ishorali ionlar va molekulalar betartib harakat

holatida bo‘ladi. Agar eritmaga elektr maydon ta’sir etsa, ionlar-

ning harakati tartibga tushadi. Elektrolitda elektr tokini sim orqali

tok  manbayiga  ulangan  elektrodlarni  tushirish  bilan  hosil  qilish

mumkin (128- rasm).

Elektr maydoni ta’sirida kationlar manfiy elektrod — katodga (K)

qarab, anionlar esa musbat elektrod — anodga (A) qarab harakat-

lana  boshlaydi.  Shuni  ta’kidlash  lozimki,  ionlarning  tezligi  juda

128- rasm.

G

kichik  (masalan,  E = 10

2

  V/m  bo‘l-

ganda  vodorod  ionlarining  tezligi

v » 3,3 · 10

–5

m/s) bo‘ladi. Natijada elek-

trolitlarda  zaryadlangan  zarralarning

batartib harakati, ya’ni elektr toki vu-

judga keladi. Òok kuchi elektrolitning

ma’lum kesimidan o‘tuvchi zaryadning

(har ikkala ishoraligi ham) vaqtga nis-

batiga teng. Elektr tokining zichligi esa

Om qonuniga muvofiq aniqlanadi:

.

E

J

r

=

            

(71.2)

268

Bu yerda r — elektrolitning  solishtirma qarshiligi. Metallardagidan

farqli  ravishda,  elektrolitning  solishtirma  qarshiligi  temperatura

ko‘tarilganda kamayadi, solishtirma o‘tkazuvchanligi ortadi.

Elektrolitdan tok o‘tganda elektroliz hodisasi ro‘y beradi.

Elektrolitdan tok o‘tganda tarkibiga kiruvchi moddalarning elek-

trodlarda  ajralib  chiqishiga    elektroliz    hodisasi  deyiladi.

Elektrolitlarda  tok  o‘tishi  moddaning  ko‘chishi  bilan  bog‘liq

bo‘lganligi  sababli  ular  ikkinchi  tur  o‘tkazgichlar  deyiladi.

Sinov  savollari

1. Elektrolitlar deb nimalarga aytiladi? 2. Elektrolitlarda zaryad ta-

shuvchi  zarralar nima? 3. Elektrolitlarda ionlar qanday vujudga keladi?

4. Elektrolitlarda elektr  toki deb nimaga aytiladi?  5. Elektrolitik dissot-

siatsiya deb nimaga aytiladi? 6. Kationlar va anionlar nimalar?  Ular nega

shunday nomlangan? 7. Dissotsiatsiya jarayoni qanday yoziladi? 8. Yozuv-

dagi strelkalar nimani ko‘rsatadi?  9. Dissotsiatsiyalanish darajasi tushun-

chasi nima uchun kiritilgan? 10. Dissotsiatsiyalanish darajasi deb nimaga

aytiladi? 11. Dissotsiatsiyalanish darajasining qiymatiga qarab, elektrolit-

lar qanday turlarga bo‘linadi? Misollar keltiring. 12. Dissotsiatsiyalanish

darajasi nimalarga bog‘liq? 13. Òashqi elektr maydoni ionlarga qanday

ta’sir ko‘rsatadi? 14. Ionlarning elektrolitdagi tezliklari qancha? 15. Elek-

trolitdagi  tok  kuchi  qanday  aniqlanadi?  16.  Elektr  tokining  zichligi?

17.  Elektrolitning  solishtirma  qarshiligi  temperaturaga  bog‘liqmi?

18. Elektrolit solishtirma qarshiligining  temperatura ortishi bilan kama-

yishini qanday tushuntirasiz? 19. Elektroliz deb qanday jarayonga aytiladi?

20. Elektrod deb nimaga aytiladi?

72-  §.  Elektroliz  uchun  Faradey  qonunlari

M a z m u n i :  Faradeyning birinchi qonuni; birinchi qonuni-

ning fizik ma’nosi; Faradeyning ikkinchi qonuni; elektrokimyoviy

ekvivalent.

Faradeyning birinchi qonuni. 1833- yilda M. Faradey elektroliz

qonunlarini yaratdi. Faradeyning birinchi qonuni: elektrodda ajralib

chiqadigan moddaning massasi m elektrolitdan o‘tgan zaryad miq-

dori  Q ga  proporsional:

m = kQ                                     

(72.1)

yoki

m = kIt,                        

(72.2)

269

bu yerda  =

Q

t

I

 — elektrolitdan t vaqtda oqib o‘tgan o‘zgarmas tok

kuchi.

Birinchi  qonunning  fizik  ma’nosi.  Birinchi  qonunning  fizik

ma’nosini tushunish uchun elektroliz va ionli o‘tkazish mexaniz-

mini batafsilroq o‘rganamiz. Elektrolitdan qancha ko‘p zaryad miqdori

o‘tsa,  shuncha  ionlar  elektrodlarga  yetib  keladi.  Musbat  ionlar

katodga yetib kelib o‘ziga yetmagan elektronlarni oladi va neytral

atomga aylanib katodga yopishib qoladi. Manfiy ionlar esa anodga

tegishi bilan ortiqcha elektronlarini berib, u ham anodga yopishib

qoladi. Elektrodlarga yopishadigan har bir ion o‘zi bilan qanchadir

elektr zaryadini olib keladi. Demak, barcha ionlar tashiydigan to‘la

zaryad elektrodlarga yopishib qoladigan ionlar soniga, ya’ni ajra-

ladigan modda massasiga proporsionaldir.

Elektrokimyoviy  ekvivalent.  (72.1)  ifodadagi  proporsionallik

koeffitsiyenti k moddaning elektrokimyoviy ekvivalenti deyiladi. U

elektrolizda elektrodda ajralib chiqqan modda massasining elektrolit

orqali o‘tgan zaryad miqdoriga nisbatiga tengdir.

8

- jadval

Ba’zi  moddalarning  elektrokimyoviy  ekvivalenti

Modda

k, 10

–6

 kg/C

             Kumush

             Vodorod

             Mis

             Rux

1,118

0,01045

0,3294

0,0388

Faradeyning ikkinchi qonuni. Moddaning elektrokimyoviy ek-

vivalenti  uning  atom  (molekular)  massasi  A  ning  valentlik  n  ga

nisbatiga to‘g‘ri proporsional:

=

1

.

A

F n

k

                                     

(72.3)

Atom    (molekular)  massaning  valentlikka  nisbatiga  kimyoviy

ekvivalent deyiladi.

(72.3)  ifodadagi  F  Faradey  doimiysi  deyiladi.  Uning  fizik

ma’nosini aniqlash uchun (72.3) ni (72.1) ifodaga qo‘yamiz:

=

1

.

A

F n

m

Q                                  

(72.4)

(72.4) Faradeyning elektroliz uchun umumlashgan qonuni de-

yiladi.

270

Faradey  doimiysi  elektrolizda  elektrodda  ajralib  chiqadigan

moddaning massasi moddaning kimyoviy ekvivalentiga teng bo‘lishi

uchun elektrolitdan o‘tishi kerak bo‘lgan zaryad miqdorini ko‘rsatadi.

Faradey sonining qiymati tajribada aniqlangan va F = 9,648½

½10

4

 C/mol.

Sinov  savollari

1. Faradeyning birinchi qonuni. 2. Birinchi qonunning fizik ma’nosi.

3. Musbat ionlar qaysi elektrodga qarab harakatlanadi va nima uchun?

4.  Manfiy  ionlar-chi?  5.  Elektrodlarda  qanday  jarayon  ro‘y  beradi?

6. Elektrokimyoviy ekvivalent nimani ko‘rsatadi? 7. Nima uchun turli

moddalarning elektrokimyoviy ekvivalentlari  turlicha?  8. Faradeyning

ikkinchi qonuni. 9. Faradeyning elektroliz uchun umumlashgan qonuni.

10. Faradey doimiysi qanday fizik ma’noga ega? 11. Faradey doimiysi

nimaga teng?

73-  §.  Elektrolizning  texnikada  qo‘llanilishi

M a z m u n i :  sof moddalarni ajratish; galvanotexnika.

Sof moddalarni ajratish. Elektroliz hodisasi texnikada va sano-

atda keng qo‘llaniladi. Bu usul bilan toza moddalar: temir, marga-

nes, xrom, mis, rux, xlor, ftor va boshqa moddalar ajratib olinadi.

Masalan,  toza  misni  mis  sulfat  eritmasidan  (mis  kuporosidan)

ajratib olishdan oldin dissotsiatsiya ro‘y beradi:

CuSO

4

     Cu 

++

+ SO

4

 

– –

So‘ngra esa mis kationlari elektr maydoni ta’sirida katodga to-

mon harakat qiladi va unda neytrallashib mis atomini hosil qiladi:

Cu

++

  +2e  ®  Cu

Galvanotexnika. Metalldan yasalgan detallar va asboblarni zang-

lamaydigan qoplama bilan qoplash usuli — galvanotexnika ham sa-

noatda keng qo‘llaniladi. Òez oksidlanadigan metallardan yasalgan

narsalarning sirti qiyin oksidlanadigan: nikel, kumush, rux va bo-

shqalar bilan qoplanadi. Nikellangan buyumlar: samovar, choynak,

pichoq,  qoshiq,  sanchqilar  shu  usul  bilan  hosil  qilinadi.

Narsalarning  sirtini  oksidlanmaydigan  metallar  bilan  qoplash

galvanostegiya deyiladi. Bu usul eng arzon, qulay va tez bajarila-

digan usuldir.

Masalan, nikel bilan qoplash kerak bo‘lgan buyumni yaxshilab

tozalab, so‘ngra elektrolitik vannaga tushiriladi. Vannaga nikelning

®

¬

271

ikkilamchi tuzining ammiakdagi eritmasi solinadi. Anod sifatida ni-

kel parchasi olinsa, buyum katod vazifasini o‘taydi. Ma’lum vaqt

tok o‘tkazilib, nikel qatlamining kerakli qalinligi hosil qilinadi.

Buyumlarni kumush yoki oltin bilan qoplashda kumush va oltin

tuzlarining eritmalaridan foydalaniladi.

Biror shaklni hosil qilish uchun buyum sirtiga metallni elektro-

litik cho‘ktirish usuli galvanoplastika deyiladi. Galvanoplastika 1836-

yilda  rus  fizigi  B.Yakobi  tomonidan  kashf  etilgan  bo‘lib,  tezda

sanoatda keng qo‘llanila boshladi.

U turli barelyeflar (naqsh), haykalchalar nusxasini tayyorlash-

da,  kredit  kartochkalari  va  boshqa  qog‘ozlarni  chiqarish  uchun

klishe tayyorlashda foydalaniladi.

Sinov  savollari

1. Elektroliz hodisasining qo‘llanilishi. 2. Òoza misni qanday ajratib

olish mumkin? 3. Galvanotexnika deb nimaga aytiladi?  4. Galvanotex-

nikaning qo‘llanilishiga misollar keltiring. 5. Galvanostegiya deb nimaga

aytiladi? 6. Galvanostegiya usulining mohiyati.  7. Galvanostegiyada buyum

nima uchun katod sifatida olinadi?  8. Buyumlarni kumush yoki oltin

bilan qoplash qanday amalga oshiriladi? 9. Galvanoplastika deb nimaga

aytiladi va uni kim kashf etgan?  10. Galvanoplastikaning qo‘llanilishi.

74-  §.  Yarimo‘tkazgichlarning  tuzilishi

M a z m u n i :  atomning  tuzilishi; yarimo‘tkazgichlarning  tu-

zilishi.

Atomning tuzilishi. Elektr o‘tkazuvchanlik qobiliyatiga qarab,

qattiq jismlar o‘tkazuvchilarga, yarimo‘tkazuvchilarga va izolatorlarga

bo‘linadi. Ular bir-biridan farq qilishiga sabab atom elektron qo-

biqlarining turlichaligidir.

Ma’lumki,  istalgan  elementning  atomi  musbat  zaryadlangan

yadro va yadro atrofida harakatlanadigan elektronlardan tashkil top-

gan. Yadro musbat zaryadlangan proton va elektroneytral neytron-

lardan iborat. Yadro zaryadi Z undagi protonlar soni bilan aniq-

lanadi va shu elementning Mendeleyev davriy sistemasidagi tartib

nomeri  bilan  mos  keladi.  Atom  yadrosi  atrofida  yopiq  orbitalar

bo‘ylab harakatlanadigan elektronlar soni ham Z ga teng va shu-

ning uchun ham atom elektroneytral. Atomdagi elektronlar ma’lum

n =1,  n =2,  n =3  orbitalar  (qobiqlar)  bo‘ylab  joylashadi.  Har

272

bir orbitada 2n

2

 ta elektron joy-

lashishi  mumkin  va  ularning

energiyalari ham bir xil. Har bir

qobiqdagi elektronlarning energi-

yalari  mos  ravishda  E

1

,  E

2

,  E

3

,

...deb belgilanadi.

Orbitalar orasida man qilingan

energetik sath DE mavjud bo‘lib,

uning kengligi elektron orbitalarda

ega  bo‘lishi  mumkin  bo‘lgan

energiyalar farqi bilan aniqlanadi:

129- rasm.

Yadro

DE = E

2

— E

1

.

Yarimo‘tkazgichlarning tuzilishi. Misol uchun yarimo‘tkazgich-

ning tiðik vakili bo‘lgan germaniyni qaraylik. Uning tartib nomeri

32 va to‘rtta elektron qobig‘i mavjud: 1- qobiqda 2 ta; 2- qobiqda

8ta, 3-qobiqda 18 ta, 4- qobiqda esa 4 ta elektron joylashgan (129-

rasm). Uchta ichki qobiqdagi elektronlar turg‘un bo‘lib, kimyoviy

reaksiyalarda ishtirok etmaydi. Oxirgi to‘rtinchi qobiqdagi elektron-

lar esa atom yadrosi bilan juda kuchsiz bog‘langan.

Aynan shu elektronlar elementning boshqa atomlarining nech-

tasi  bilan  kimyoviy  bog‘lanishga  kira  olish  qobiliyatini  ko‘rsatib,

mazkur  elementning  valentligini  aniqlaydi.  Shuning  uchun  ham

oxirgi qobiqdagi elektronlarga tashqi yoki valentli elektronlar deyiladi.

Òashqi  qobig‘ida  to‘rtta  elektroni  mavjud  bo‘lgan  germaniyning

valentligi to‘rtga teng. Mazkur atomga boshqa atomlar yaqinlashganida

valent elektronlar boshqa atomning valent elektronlari bilan oson

ta’sirlashadi va kimyoviy bog‘lanish hosil qiladi.

Atom  qobig‘iga ma’lum energiya berilganda atomnig ionlashu-

vi  ro‘y berishi mumkin. Aynan so‘nggi qobiqdagi elektronni ozod

qilish uchun eng kam energiya taqozo qilinadi.

Germaniy, kremniy va yarimo‘tkazgichlarning boshqa bir qan-

cha vakillari kristall moddalar hisoblanadi. Ularning atomlari ma’-

lum qonuniyatlarga muvofiq joylashgan bo‘ladi.

Sinov  savollari

1. O‘tkazgichlar, yarimo‘tkazgichlar va  izolatorlarning  bir-biridan

farq qilinishiga sabab nima? 2. Atom qanday tuzilgan? 3. Atom yadrosi-

chi? 4. Yadrodagi protonlar soni nimani ko‘rsatadi? 5. Atomdagi elek-

273

tronlar  soni-chi?  6.  Atomdagi  elektronlar  orbitalar  bo‘ylab  qanday

taqsimlangan? 7. Har bir qobiqdagi elektronlarning energiyalari qanday

bo‘ladi? 8. Man qilingan energetik sath nimani ko‘rsatadi? 9. Yarim-

o‘tkazgichlar qanday tuzilgan? 10. Elementning valentligi qanday  aniq-

lanadi?

75- §. Yarimo‘tkazgichlarning o‘tkazuvchanligi  va

uning  temperaturaga,  yoritilganlikka

bog‘liqligi

M a z m u n i : xususiy o‘tkazuvchanlik; n- va p- tið o‘tkazuv-

chanliklar; aralashmali o‘tkazuvchanlik; donor aralashma; akseptor

aralashma; yarimo‘tkazgichlar o‘tkazuvchanligining temperaturaga

va yoritilganlikka bog‘liqligi.

Xususiy o‘tkazuvchanlik. Yuqorida qayd etilganidek, yarimo‘t-

kazuvchilarning elektr o‘tkazuvchanligi metallarning elektr o‘tka-

zuvchanligidan yomon, dielektriklarnikidan esa yaxshiroqdir. Òabiat-

da yarimo‘tkazgich elementlar va yarimo‘tkazgich kimyoviy birik-

malar mavjuddir. Shuning uchun ham ularni xususiy va aralashmali

yarimo‘tkazgichlarga ajratishadi. Kimyoviy toza yarimo‘tkazgichlarga

xususiy yarimo‘tkazgichlar, o‘tkazuvchanligiga esa xususiy o‘tkazuv-

chanlik deyiladi. Ularga germaniy —Ge, selen —Se  va ba’zi kimyoviy

birikmalar kiradi.

0  K  da  boshqa  tashqi  sabablar  bo‘lmaganda  xususiy  yarim-

o‘tkazgichlar o‘zlarini dielektriklardek tutishadi.

n- tið o‘tkazuvchanlik. Òemperatura ortishi bilan valent zona-

sining yuqori sathidagi elektronlar o‘tkazish zonasining quyi sath-

lariga sakrab o‘tadi (130- rasm). Kristallga elektr maydoni qo‘yil-

ganda esa ular maydonga qarshi harakatga kelib elektr toki hosil

130- rasm.

Man qilingan zona

Valent zonasi

O‘tkazish zonasi

qildi.  Xususiy  yarimo‘tkazgichlarning

elektron  bilan  bog‘liq  o‘tkazuvchanligi

elektron o‘tkazuvchanlik yoki (yunoncha

negateve — manfiy so‘ziga asosan) n- tið

o‘tkazuvchanlik deyiladi.

p- tið  o‘tkazuvchanlik.  Elektronlar

sakrab o‘tkazish zonasiga o‘tib ketgandan

so‘ng, valent zonada bo‘sh o‘rinlari qolib,

ularga  teshiklar  deyiladi.  Òashqi  elektr

maydoni  ta’sirida  elektronning  bo‘sh

o‘rni — teshikni qo‘shni sathdagi boshqa

elektron egallashi mumkin. Bunda teshik

ham ko‘chgan elektronning o‘rniga o‘tadi.

18  Fizika,  I  qism

274

Bu jarayon davom etsa go‘yoki teshik elektronlar harakati yo‘na-

lishiga teskari yo‘nalishda ko‘chib yurgandek bo‘ladi. Ya’ni go‘yoki

zaryadi elektron zaryadiga teng, ishorasi musbat bo‘lgan zaryadning

ko‘chishi ro‘y beradi. Xususiy yarimo‘tkazgichlarning kvazizarralar —

teshiklar  harakati  bilan  bog‘liq  o‘tkazuvchanligi — teshikli  o‘t-

kazuvchanlik yoki (yunoncha positive — musbat so‘ziga  asosan) p-

tið o‘tkazuvchanlik deyiladi.

Kimyoviy toza yarimo‘tkazgichlarda o‘tkazish zonasiga o‘tgan

elektronlar soni valent zonasida hosil bo‘lgan teshiklar soniga teng

bo‘ladi va ularning har ikkalasi ham elektr toki hosil qilishda ishti-

rok etadi. Shu bilan birga elektronlarning harakatchanligi teshiklar-

nikiga nisbatan katta bo‘lganligi uchun teshikli tok umumiy tokning

yarmiga teng bo‘lolmaydi. Shunday bo‘lsa-da, yarimo‘tkazgichlar-

ning  solishtirma  o‘tkazuvchanligi  elektronli  va  teshikli  o‘tkazuv-

chanliklarning  yig‘indisidan  iborat  bo‘ladi.  Zaryad  tashuvchilar,

ya’ni elektronlar va teshiklar xususiy zaryad tashuvchilar bo‘lgan-

ligi uchun ham ular vujudga keltiradigan o‘tkazuvchanlikka xususiy

o‘tkazuvchanlik deyiladi.

Aralashmali o‘tkazuvchanlik. Yuqorida ta’kidlanganidek, yarim-

o‘tkazgichlarning o‘tkazuvchanligi elektronlarning va teshiklarning

konsentratsiyasi va ularning harakatchanligiga bog‘liq. Shuning

uchun ham turli usullar bilan yarimo‘tkazgichlardagi zaryad tashuv-

chilar sonini ko‘paytirishga harakat qilinadi. Bunday usullardan biri

aralashmalar kiritishdir. Yarimo‘tkazgichlarning ko‘pchiligiga ara-

lashmalar  kiritilib,  ularning  elektr  o‘tkazuvchanligi  yaxshilanadi.

Aralashmalar ikki xil: donor va akseptor bo‘lishi mumkin.

Donor aralashma. Agar to‘rt valentli germaniyning kristall pan-

jarasiga beshta valent elektronli mishyak, surma va shunga o‘xshash

moddalarning atomlari aralashma sifatida kiritilsa, yarimo‘tkazgich-

dagi elektronlarning konsentratsiyasi keskin ortadi. Bunga sabab,

ara-lashma  atom  elektronlarining  to‘rttasi  germaniy  atomi  bilan

kimyoviy bog‘lanish hosil qilishda qatnashib, beshinchisining bo‘sh

qolishidir. Natijada uning o‘z atomi bilan bog‘lanishi juda kuchsiz

bo‘lib, uni osongina tark etishi va «erkin» elektronga aylanishi mumkin

(131-rasm).  Shunday qilib, bu holda aralashma atomlar o‘z elek-

tronlarini beradi, ya’ni elektronlar donori bo‘ladi va shuning uchun

ham  donor  aralashma  deyiladi.  Donor  aralashmada  elektr  o‘ka-

zuvchanlik erkin elektronlar harakatining natijasi bo‘lganligi sababli

unga elektronli yoki n- tið o‘tkazuvchanlik deyiladi.

Akseptor aralashma. Agar germaniyning kristall panjarasiga uchta

valent  elektronli  indiy,  galliy  va  shunga  o‘xshash  moddalarning

275

atomlari aralashma sifatida kiritilsa, yarimo‘tkazgich o‘tkazuvchan-

ligining xarakteri o‘zgaradi. Bunga sabab, germaniyning atomi bilan

juft elektron bog‘lanish hosil qilish uchun indiy atomida bitta elek-

tron yetishmaydi. Boshqacha aytganda, bu ikki atom orasida to‘l-

dirilmagan valent bog‘lanish, ya’ni teshik vujudga keladi va shuning

uchun ham aralashmaga akseptor aralashma deyiladi (132- rasm).

Kristalldagi teshiklar soni aralashma atomlar soniga teng bo‘ladi.

Akseptor aralashmada elektr o‘tkazuvchanlik teshiklar harakatining

natijasi bo‘lganligi sababli unga teshikli yoki p- tið o‘tkazuvchanlik

deyiladi.

Yarimo‘tkazgichlar o‘tkazuvchanligining temperaturaga bog‘liq-

ligi. Bizga ma’lumki, temperatura ortishi bilan metallarning elektr

o‘tkazuvchanligi yomonlashadi va bunga sabab molekulalar bilan

ko‘proq to‘qnashishi natijasida elektronlar harakatchanligining yomon-

lashishidir.

Garchi  yarimo‘tkazgichlarda  ham  temperatura  ortishi  bilan

xuddi metallardagidek sabablarga ko‘ra, elektronlarning va teshiklar-

ning harakatchanligi yomonlashsa-da, u muhim rol o‘ynolmaydi.

Chunki yarimo‘tkazgichlar qizishi bilan valent elektronlarning ki-

netik  energiyasi  ortadi  va  ular  man  qilingan  zonadan  o‘ta  olish

xususiyatiga ega bo‘lib qolishadi. Natijada erkin elektronlarning so-

ni ortib, yarim o‘tkazgichning elektr o‘tkazuvchanligi yaxshilanadi.

Shu  bilan  birga  past  temperaturalarda  metallar  va  yarimo‘t-

kazgichlar orasidagi farq ortadi, chunki yarimo‘tkazgichlarning o‘t-

kazuvchanligi yomonlashadi. Demak, past temperaturalarda yarim-

o‘tkazgichlar dielektriklarga o‘xshab ketib, ular orasidagi farq ka-

mayadi.

Yarimo‘tkazgichlar o‘tkazuvchanligining yoritilganlikka bog‘-

liqligi. Yarimo‘tkazgichlar yoritilganda elektr o‘tkazuvchanligi yax-

shilanadi. Bunga sabab, yorug‘lik ta’sirida qo‘shimcha zaryad ta-

131- rasm.

132- rasm.

Mishyak

atomi

Elektron

Germaniy  atomi

Valent bog‘lanish

Germaniy  atomi

Teshik

Indiy

atomi

276

shuvchilarning paydo bo‘lishidir. Ular quyidagi jarayonlar natija-

sida vujudga kelishi mumkin:

1) yetarli darajada katta energiyaga ega bo‘lgan yorug‘lik valent

zonadagi elektronni o‘tkazish zonasiga o‘tkazib qo‘yadi. Natijada

erkin elektronlar va teshiklar soni ortadi, ya’ni yarimo‘tkazgichning

xususiy o‘tkazuvchanligi yaxshilanadi;

2) yorug‘lik donor aralashmaga tushib, undagi elektronni o‘tka-

zish zonasiga o‘tkazadi va erkin elektronlar soni ortadi;

3) yorug‘lik valent zonadagi elektronni akseptor aralashmaga

chiqaradi va valent zonada qo‘shimcha teshiklar paydo bo‘ladi.

Sinov  savollari

1. Xususiy yarimo‘tkazgichlar deb qanday yarimo‘tkazgichlarga ay-

tiladi? Misollar keltiring. 2. Xususiy o‘tkazuvchanlik deb qanday o‘tka-

zuvchanlikka  aytiladi?  3.  0 K  da  xususiy  yarimo‘tkazgichlar  o‘zlarini

qanday tutadilar? 4.  n- tið o‘tkazuvchanlik  deb qanday o‘tkazuvchanlikka

aytiladi? 5. n- tið o‘tkazuvchanlik qanday vujudga  keladi? 6. p- tið o‘t-

kazuvchanlik deb qanday o‘tkazuvchanlikka aytiladi? 7. p- tið o‘tkazuvchan-

lik  qanday  vujudga  keladi?  8.  Xususiy  o‘tkazuvchanlik  deb  qanday

o‘tkazuvchanlikka  aytiladi? 9. Aralashmalar yarim o‘tkazgichga nima

maqsadda  kiritiladi?  10.  Aralashmalar  necha  xil  bo‘lishi  mumkin?

11.  Donor  aralashma  deb  qanday  aralashmaga  aytiladi?  12.  Donor

aralashma qanday o‘tkazuvchanlikni vujudga keltiradi? 13. Akseptor ara-

lashma deb qanday aralashmaga aytiladi? 14. Akseptor aralashma  qanday

o‘tkazuvchanlikni vujudga keltiradi? 15. Òemperatura ortishi bilan yarim-

o‘tkazgichning o‘tkazuvchanligi qanday o‘zgaradi? 16. Òemperatura ortishi

bilan  yarimo‘tkazgich  o‘tkazuvchanligining  yaxshilanish  mexanizmini

tushuntirib bering. 17. Òemperatura pasayishi bilan o‘tkazuvchanlikning

yomonlashuvini tushuntiring. 18. Yarimo‘tkazgichlarning o‘tkazuvchanligi

yorug‘lik ta’sirida o‘zgaradimi? 19. Yorug‘lik xususiy yarimo‘tkazgichlarga

qanday ta’sir ko‘rsatadi? 20. Yorug‘lik aralashmali yarimo‘tkazgichlarga

qanday  ta’sir  ko‘rsatadi?