Xi-xv asrlarda Xitoy Reja

(Manchjuriya- hoz. Xitoy Xalq Respublikasining shimoli-sharqiy qismi bо‘lib, u Dunbey deb ataladi).
Mahalliy dinastiya dastavval soliqlarni teng taqsim qilish maqsadida soliq rо‘yxatlarini qaytadan kо‘rib chiqildi. Mо‘g‘ul zodagonlarini yerlari musodara qilinisi natijasida dehqonlarning soni kо‘paydi. XIV asr oxiri-XV asr I yarmida irrigatsiya sohasida qizg‘in ishlar olib borildi. Shaharlardagi hunarmandchilikni rivojlanishi uchun mamlakat hukumati hunarmandlar tо‘laydigan soliqlar kamaytirildi, soliq zulmi susaydi.
Chju Yuan-chjan hokimiyatni qо‘lga olishga yordam bergan lashkarboshilarga va yangi dinastiya tarafdorlariga yer-mulklar berdi. Dinastiya udel (merosiy yerlar) yerlar sifatida ekinzorlar va yaylov yerlarini maydonini qо‘lga kiritib, bu yerlardan imperator saroyi va shahzodalar saroyi uchun daromadlar olinardi.
Chju Yuan-chjanning 20 dan ortiq о‘g‘li bо‘lib, ularning hammasi yuqori lavozimlarda ishlar va eng yirik yer egalari edilar.
Imperator xonadoniga mansub bо‘lmagan yer-mulklarga oliy ma’muriy shaxslar ya’ni feodalllar ega edi.
Xitoyda XIV asr oxiri va XV asr boshlarida qishloq xо‘jaligining rivojlanishi, ekin maydonlarini kengayishi va aholi sonini о‘sishi rо‘y berdi.
Janubiy Xitoy viloyatlarining aholisi 1380-yilga kelib, shimoldagiga qaraganda 2,5 baravar kо‘p edi. Xitoyning janubida 38 mln, shimolda esa 15 mln kishi yashagan. Bunday nomutanosiblikning sababi mamlakatning janubida sholidan 2-3 marta hosil olish imkoniyatining mavjudligi edi. Sholining tez pishar navlari Xitoyga XI asrda Tailanddan keltirilgan. Xitoyning shimolida aholining о‘sishi XVI asrda bu yerda makkajо‘xorining keng tarqalishi bilan bog‘liq.
XIV-XVI asrlarda Xitoy sanoati rivojlandi, shoyi va ip gazlamalarga pardoz berish , qog‘oz, shisha, chinni, lak tayyorlash, oltin, kumush, mis, temir rudasi, tuz qazib chiqarish keng tarqaldi. Pekin, Nankin kabi shaharlarda saroylar, ibodatxonalar, bezakli minoralar kо‘priklar, arklar qurildi. Minlar davrida sanoat asosan hunarmandlikdan iborat bо‘lib qoldi. Shuningdek kо‘pgina shaharlarda manifaktura tipidagi ustaxonalar (ya’ni chinni ishlab chiqaruvchi) manifakturalar mavjud edi. Kon-ruda qazib chiqarish sanoatida majburiy mehnat tamomila hukmron edi.
Bu dinastiya ichki siyosatda mamlakat iqtisodiyotini kо‘tarishga katta e’tibor berdi. Avvalo soliq tizimi tartibga solingan, soliqlar miqdori kamaytirilgan. Mо‘g‘ullar egallab olgan barcha yerlar musodara qilinib, yerlar davlat yerlariga aylantiriib, dehqonlarga chek yer qilib bо‘lib berilgan. Dehqonlarning qarzlari kechib yuborilgan. Qullar ozod etilgan.
Ipak yetishtirishga katta e’tibor berildi, chunki ipakdan kiyim-kechak tikilgan, yelkanlar yasalgan, musiqa asboblari uchun torlar tayyorlangan.
Xitoyda XIII asrda miltiq, XIV asrda esa tosh va о‘q solib otiladigan metall zambaraklar ixtiro qilingan.
Min sulolasi Markaziy Osiyodagi Amir Temur davlati bilan munosabatlari dastavval yaxshi bо‘lgan.
Xitoy va Amir Temur davlati о‘rtasida aloqalar yaxshilangan. Amir Temurning 1387-yilda Xitoy hoqoni Tayszuga yozgan maktubida:”karvonsaroylararo yо‘llar ochildi, yо‘llardagi qaroqchilar yо‘q qilindi, uzoq yurtlarga boruvchilar о‘zlarini xotirjam his qiladigan bо‘ldi” degan edi. Amir Temur Min davlatining poytaxti Pekin (Xonbaliq) shahriga 8 marta elchilar yuborib Xitoy bilan diplomatik va savdo aloqalarini rivojlantirgan. Chunonchi, 1387 va 1389 yillari kuzda Mavlono Hofiziy, 1388 yilda Toj ad-Din, 1391 yilda Shoxalil, 1392 yilda Nig‘mat ad-Din, 1394-1395 yillarda Darvish, 1396 yilda Alomat ad-Din boshchiligidagi elchilar Pekinga Amir Temur davlati nomidan borgan.
Pekindan ham Temur davlatining poytaxti Samarqandga 1395 yilda Bo An boshchiligida 1500 kishidan iborat elchi va savdogarlar guruhi, 1397 yilda Chen Deven boshchiligida Xitoy elchilari va savdogarlari kelgan.
Shu davrda Samarqanddan Pekinga 6 oyda yetib borilgan.
Ma’lumki, Xitoy hukmdorlari “xuandi” (imperator) deb atalib, u Tangrining yerdagi о‘g‘loni “tyanzi” hisoblangan.
Xitoy tarixchilarining asarlarida qayd etilishicha, Min sulolasining xonidan ranjigan Amir Temur (ranjishining sababi Turkistonlik savdogarlarga Xitoyda erkin savdo qilishga yо‘l qо‘yilmaganligi edi), ularga qarshi harbiy yurishlar qilmoqchi bо‘lgan, bundan xabar topgan Min sulolasi tashvishga tushib, urushga tayyorgarlik kо‘ra boshlaydi.
Amir Temur 1404 yil kuzida nabirasi Ulug‘bekni tо‘yini о‘tkazish bahonasida о‘z qо‘li ostidagilarni Samarqandga taklif qilib qurultoy chaqiradi. Unda Xitoyga bо‘ladigan urush masalasi muhokama qilinadi. Qurultoyda Xitoyga qarshi qilinadigan urush islom dinini tarqatish bayrog‘i ostida olib borilishi hisobga olinib, bu urush muqaddas deb e’lon qilindi.
Sohibqiron ulug‘ tug‘i