Xill tenglamasi uchun teskari masalalar va ularning tatbiqlari
Download 1.14 Mb. Pdf ko'rish
|
xill tenglamasi uchun teskari ma
q(x) − q(0)] cos kx + o
µ e |τ |x k ¶ ,(|k| → ∞), x Z 0 q(t) cos k(2t − x)dt = 1 2k [q(x) + q(0)] sin kx + o µ e |τ |x k ¶ ,(|k| → ∞) 33 asimptotikalarni topamiz. Bu asimptotikalarni (1.1.8) ga qo‘ysak, (1.1.11)- (1.1.14) asimptotikalar kelib chiqadi. Teorema 1.1.3. Agar q(x) ∈ C 1 [0, π], √ λ ≡ k = σ + iτ bo‘lsa, u holda quyidagi c(x, λ) = cos kx + 1 2k a(x) sin kx + 1 4k 2 · q(x) − q(0) − 1 2 a 2 (x) ¸ cos kx− − 1 4k 2 x Z 0 q 0 (t) cos k(2t − x)dt + O µ e |τ |x k 3 ¶ ,(|k| → ∞), s(x, λ) = 1 k sin kx − 1 2k 2 a(x) cos kx + 1 4k 3 · q(x) + q(0) − 1 2 a 2 (x) ¸ sin kx− − 1 4k 3 x Z 0 q 0 (t) sin k(2t − x)dt + O µ e |τ |x k 4 ¶ ,(|k| → ∞), c 0 (x, λ) = −k sin kx + 1 2 a(x) cos kx + 1 4k · q(x) + q(0) + 1 2 a 2 (x) ¸ sin kx− − 1 4k x Z 0 q 0 (t) sin k(2t − x)dt + O µ e |τ |x k 2 ¶ ,(|k| → ∞), s 0 (x, λ) = cos kx + 1 2k a(x) sin kx − 1 4k 2 · q(x) − q(0) + 1 2 a 2 (x) ¸ cos kx+ + 1 4k 2 x Z 0 q 0 (t) cos k(2t − x)dt + O µ e |τ |x k 3 ¶ ,(|k| → ∞), asimptotikalar o‘rinli bo‘ladi. Bu yerda a(x) = x Z 0 q(t)dt. Isbot. Quyidagi c(x, λ) = cos kx + 1 2k a(x) sin kx + 1 k 2 A 1 (x, λ), s(x, λ) = 1 k sin kx − 1 2k 2 a(x) cos kx + 1 k 3 B 1 (x, λ), |A 1 (x, λ)| ≤ Ce |τ |x , |B 1 (x, λ)| ≤ Ce |τ |x 34 ifodalarni (1.1.2), (1.1.3) tengliklarning o‘ng tomoniga qo‘ysak, teoremada keltir- ilgan asimptotikalar kelib chiqadi. Natija 1.1.1. Agar (1.1.1) Xill tenglamasining q(x) ∈ C 1 [0, π] potensiali ushbu a(π) = π Z 0 q(t)dt = 0 shartni qanoatlantirsa, u holda c(π, λ), s(π, λ), c 0 (π, λ), s 0 (π, λ) funksiyalar quyidagi asimptotikalarni qanoatlantiradi: c(π, λ) = cos kπ + O µ e |τ |π k 2 ¶ ,(|k| → ∞), s(π, λ) = 1 k sin kx + 1 2k 2 q(0) sin kx + O µ e |τ |π k 3 ¶ ,(|k| → ∞), c 0 (π, λ) = −k sin kπ + 1 2k q(0) sin kπ + O µ e |τ |π k ¶ ,(|k| → ∞), s 0 (π, λ) = cos kx + O µ e |τ |π k 2 ¶ ,(|k| → ∞). Natija 1.1.2. Agar (1.1.1) Xill tenglamasining q(x) ∈ C 1 [0, π] potensiali ushbu a(π) = π Z 0 q(t)dt = 0 shartni qanoatlantirsa, u holda c(π, λ), s(π, λ), c 0 (π, λ), s 0 (π, λ) funksiyalar uchun quyidagi asimptotikalar o‘rinli: c(π, λ) = cos kπ − 1 4k 2 π Z 0 q 0 (t) cos k(2t − π)dt + O µ e |τ |π k 3 ¶ ,(|k| → ∞), s(π, λ) = 1 k sin kπ+ 1 2k 3 q(0) sin kπ− 1 4k 3 π Z 0 q 0 (t) cos k(2t − π)dt+O µ e |τ |π k 4 ¶ ,(|k| → ∞), c 0 (π, λ) = −k sin kπ+ 1 2k q(0) sin kπ− 1 4k π Z 0 q 0 (t) sin k(2t − π)dt+O µ e |τ |π k 2 ¶ ,(|k| → ∞), s 0 (π, λ) = cos kπ + 1 4k 2 π Z 0 q 0 (t) cos k(2t − π)dt + O µ e |τ |π k 3 ¶ ,(|k| → ∞). 35 2-§. Davriy va yarimdavriy chegaraviy masalalar Quyidagi −y 00 + q(x)y = λy, x ∈ R (1.2.1) Xill tenglamasini qaraylik. Bu yerda q(x) koeffitsiyent π davrli haqiqiy uzluksiz funksiya, λ ∈ C - kompleks parametr. (1.2.1) differensial tenglamaning c(0, λ) = 1, c 0 (0, λ) = 0 va s(0, λ) = 0, s 0 (0, λ) = 1 (1.2.2) boshlang‘ich shartlarni qanoatlantiruvchi yechimlarini mos ravishda c(x, λ) va s(x, λ) orqali belgilaymiz. q(x) funksiyaning davriyligidan foydalanib quyidagi tasdiqni isbotlash mumkin. Lemma 1.2.1. Quyidagi tengliklar o‘rinli: c(x + π, λ) = c(π, λ)c(x, λ) + c 0 (π, λ)s(x, λ), s(x + π, λ) = s(π, λ)c(x, λ) + s 0 (π, λ)s(x, λ). Isbot. Berilgan q(x) potensial π davrli funksiya bo‘lgani uchun c(x + π, λ) va s(x + π, λ) ham (1.2.1) tenglamaning yechimlari bo‘ladi. Shuning uchun c(x + π, λ) = A 0 c(x, λ) + A 1 s(x, λ), s(x + π, λ) = B 0 c(x, λ) + B 1 s(x, λ) bo‘ladi. (1.2.2) boshlang‘ich shartlardan A 0 = c(π, λ), A 1 = c 0 (π, λ), B 0 = s(π, λ), B 1 = s 0 (π, λ) kelib chiqadi. Ta’rif 1.2.1. Agar (1.2.1) differensial tenglama ushbu y(0) = y(π), y 0 (0) = y 0 (π) (1.2.3) chegaraviy shart bilan birga qaralsa, unga davriy chegaraviy masala deyiladi. Agar (1.2.1) differensial tenglama ushbu y(0) = −y(π), y 0 (0) = −y 0 (π) (1.2.4) chegaraviy shart bilan birga qaralsa, unga yarimdavriy chegaraviy masala deyi- ladi. Teorema 1.2.1. (1.2.1)+(1.2.3) davriy ((1.2.1)+(1.2.4) yarimdavriy) chegar- aviy masalaning xos qiymatlari haqiqiy bo‘lib, ular ushbu ∆(λ) − 2 = 0, (∆(λ) + 2 = 0) (1.2.5) 36 tenglamaning ildizlari bilan ustma-ust tushadi. Bu yerda ∆(λ) = c(π, λ) + s 0 (π, λ). (1.2.6) Bunga Lyapunov funksiyasi yoki Xill diskriminanti deyiladi. Isbot. Dastlab (1.2.1)+(1.2.3) davriy chegaraviy masala xos qiymatlarin- ing haqiqiyligini ko‘rsatamiz. Agar (1.2.1)+(1.2.3) davriy chegaraviy masalaning λ xos qiymatiga mos keluvchi xos funksiya y(x) bo‘lsa, u holda y(x) ham xos funksiya bo‘lib, unga ¯ λ xos qiymat mos keladi. Quyidagi (λ − ¯ λ) π Z 0 |y(x)| 2 dx =(λ − ¯ λ) π Z 0 y(x)¯ y(x)dx = π Z 0 [(λy)¯ y − y(¯ λ¯ y)]dx = = π Z 0 [¯ y(−y 00 + q(x)y) − y(−¯ y 00 + q(x)¯ y)]dx = π Z 0 [¯ y 00 (x)y(x) − y 00 (x)¯ y(x)]dx = = π Z 0 (¯ y 0 y − y 0 ¯ y) 0 dx = (¯ y 0 y − y 0 ¯ y)| x=π x=0 = 0 tenglikdan ¯ λ = λ, ya’ni λ haqiqiy son ekanligi kelib chiqadi. Endi, (1.2.1)+(1.2.3) davriy chegaraviy masalaning xos qiymatlari ∆(λ) − 2 = 0 tenglamaning ildizlaridan iborat bo‘lishini ko‘rsatamiz. Buning uchun (1.2.1)+(1.2.3) chegaraviy masalaning λ xos qiymatiga mos keluvchi xos funksiyani y(x) orqali belgilaymiz. O‘z navbatida y(x) funksiya (1.2.1) tenglamaning yechimi bo‘lgani uchun y(x) = c 1 c(x, λ) + c 2 s(x, λ) (1.2.7) o‘rinli. Bu yerda c j = const, j = 1, 2. (1.2.7) ifodani (1.2.3) chegaraviy shartlarga qo‘yib, ushbu ½ c 1 [c(π, λ) − 1] + c 2 s(π, λ) = 0, c 1 c 0 (π, λ) + c 2 [s 0 (π, λ) − 1] = 0 (1.2.8) tenglamalar sistemasini hosil qilamiz. Bu sistema noldan farqli yechimga ega bo‘lishi uchun quyidagi ¯ ¯ ¯ ¯ c(π, λ) − 1 s(π, λ) c 0 (π, λ) s 0 (π, λ) − 1 ¯ ¯ ¯ ¯ = 0 (1.2.9) shartning bajarilishi zarur va yetarlidir. Bundan c(π, λ)s 0 (π, λ) − c(π, λ) − s 0 (π, λ) + 1 − c 0 (π, λ)s(π, λ) = 0, ya’ni ∆(λ) − 2 = 0 kelib chiqadi. 37 (1.2.1)+(1.2.4) yarimdavriy chegaraviy masala xos qiymatlarining haqiqiyli- gi va ular ∆(λ) + 2 = 0 tenglamanig ildizlari bilan ustma-ust tushishi xuddi yuqoridagiday ko‘rsatiladi. Natija 1.2.1. ∆(λ) ± 2 = 0 tenglamaning ildizlari haqiqiy. Misol 1. (1.2.1) tenglamada q(x) ≡ 0 bo‘lsa, u holda c(x, λ) = cos √ λx, s(x, λ) = sin √ λx √ λ bo‘ladi. Bundan ∆(λ) = 2 cos √ λπ kelib chiqadi. Endi ∆(λ) − 2 = 0 tenglamaning ildizlarini, ya’ni (1.2.1)+(1.2.3) davriy chegaraviy masalaning xos qiymatlarini topamiz: 2 cos √ λπ − 2 = 0, cos √ λπ = 1, λ = (2n) 2 , n = 0, 1, 2, ... . Qaralayotgan q(x) ≡ 0 holda (1.2.1)+(1.2.3) davriy chegaraviy masalaning birinchi λ 0 = 0 xos qiymati oddiy, qolgan barcha xos qiymatlari ikki karrali: λ 4n−1 = λ 4n = (2n) 2 , n = 1, 2, ... . Haqiqatan ham ˙ ∆(λ) = − π sin √ λπ √ λ , ˙ ∆(0) = −lim λ→0 π sin √ λπ √ λ = −π 2 6= 0, ˙ ∆((2n) 2 ) = − π sin 2πn 2n = 0. Bu xos qiymatlarga quyidagi y 0 (x) = 1 √ π , y 4n−1 (x) = r 2 π cos 2nx, y 4n (x) = r 2 π sin 2nx ortonormallangan xos funksiyalar mos keladi. Yarimdavriy chegaraviy masalaning xos qiymatlarini ∆(λ) + 2 = 0 tenglamadan topamiz: 2 cos √ λπ + 2 = 0, cos √ λπ = −1, λ = (2n + 1) 2 , n = 0, 1, 2, ... . Bu holda, ya’ni q(x) ≡ 0 bo‘lganda, (1.2.1)+(1.2.4) yarimdavriy chegaraviy masalaning barcha xos qiymatlari ikki karrali bo‘ladi: λ 4n+1 = λ 4n+2 = (2n + 1) 2 , n = 0, 1, 2, ... . Haqiqatan ham, ˙ ∆((2n + 1) 2 ) = lim λ→(2n+1) 2 ˙ ∆(λ) = lim λ→(2n+1) 2 −π sin √ λπ √ λ = −π sin(2n + 1)π 2n + 1 = 0. Bu holda ∆(λ) Lyapunov funksiyasining ushbu ∆(λ) = ½ 2 cos √ λπ , λ ≥ 0, 2ch p |λ|π , λ < 0 ko‘rinishidan foydalanib, uning grafigini chizish mumkin: 38 Rasm 1: A.B.Hasanov [328] kitobining I qismidagi 31-36 betlarida c(x, λ) va s(x , λ) yechimlarning x o‘zgaruvchining har bir tayinlangan qiymatida λ bo‘yicha butun funksiya bo‘lishi ko‘rsatilgan edi. Endi biz c(π, λ), s(π , λ) funksiyalarning va o‘z navbatida Lyapunovning ∆(λ) = c(π, λ)+s 0 (π, λ) funksiyasining 1 2 tartibli butun funksiya ekanligini ko‘rsatamiz. Lemma 1.2.2. Lyapunovning ∆(λ) funksiyasi 1 2 tartibli butun funksiya bo‘ladi, ya’ni shunday c 1 > 0 va c 2 > 0 o‘zgarmas sonlari topiladiki, bunda ¯ ¯ ¯∆(λ)e −c 1 √ λ ¯ ¯ ¯ funksiya chegaralangan va ¯ ¯ ¯∆(λ)e −c 2 √ λ ¯ ¯ ¯ → ∞, λ → −∞ bo‘ladi. Isbot. Quyidagi y 0 (x) = cos k x, y n (x) = x Z 0 sin k(x − t) k q(t)y n−1 (t)dt, n = 1, 2, ... tengliklar yordamida tuzilgan {y n (x)} ∞ n=0 funksiyalar ketma-ketligini qaraylik. Bu yerda 0 ≤ x ≤ π va k = √ λ. Ushbu |y 0 (x)| = |cos kx| ≤ ch|k|x ≤ e |k|x tengsizlik bajarilishi ravshan. Bundan foydalanib y 1 (x) ni baholaymiz: |y 1 (x)| = ¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯ x Z 0 sin k(x − t) k q(t)y 0 (t)dt ¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ≤ x Z 0 e |k|(x−t) |q(t)| |k| e |k|t dt ≤ e |k|x |k| x Z 0 |q(t)|dt. Matematik induksiya usulidan foydalanib, ushbu |y n (x)| ≤ e |k|x n!|k| n x Z 0 |q(t)|dt n , n = 1, 2, ... 39 tengsizliklar o‘rinli bo‘lishini ko‘rsatish mumkin. Bu baholashlardan y n (x) funksiyaning λ = k 2 o‘zgaruvchiga nisbatan 1 2 tartibdagi butun funksiya bo‘lishi kelib chiqadi. Ushbu y(x) = ∞ X n=0 y n (x) funksional qatorning tekis yaqinlashuvchiligidan y(x) ning ham λ o‘zgaruvchiga nisbatan butun funksiya bo‘lishi kelib chiqadi. y n (x) ketma-ketlikning aniqlan- ishiga ko‘ra y 0 (0) = 1, y 0 0 (0) = 0, y n (0) = y 0 n (0) = 0, n = 1, 2, ... bo‘lgani uchun y(x) funksiya ushbu y(0) = 1, y 0 (0) = 0 boshlang‘ich shartlarni va y 00 + k 2 y = ∞ X n=0 £ y 00 n (x) + k 2 y n (x) ¤ = ∞ X n=1 q(x)y n−1 (x) = q(x)y Xill tenglamasini qanoatlantiradi. Koshining yagonalik teoremasiga asosan y(x) = c(x, λ) bo‘ladi. Demak, c(x, λ) yechim uchun ushbu |c(x, λ)| ≤ e |k|x ∞ X n=0 1 n! 1 |k| x Z 0 |q(t)|dt n = exp |k|x + 1 |k| x Z 0 |q(t)|dt baholash o‘rinli. Bu tengsizlikda x = π deb olsak, |c(π, λ)| ≤ exp p |λ|π + 1 p |λ| π Z 0 |q(t)|dt hosil bo‘ladi. Oxirgi tengsizlikdan c(π, λ) ning tartibi 1 2 dan oshmaydigan butun funksiyaligi kelib chiqadi. Endi y 0 (x) = sin k x k deb olib, yuqoridagi mulohazani yurgizib, Xill tenglamasining s(x, λ) = ∞ X n=0 y n (x), s(0, λ) = 0, s 0 (0, λ) = 1 yechimiga ega bo‘lamiz. Bundan s 0 (π, λ) ning 1 2 tartibli butun funksiya ekanligi kelib chiqadi. Bu fikrning to‘g‘riligini ko‘rsatish uchun, avvalo ushbu s 0 (x, λ) = ∞ X n=0 y 0 n (x) 40 qatorning umumiy hadini baholaymiz: |y 0 0 (x)| ≤ |cos kx| ≤ e |k|x , |y 0 1 (x)| = ¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯ x Z 0 cos k(x − t)q(t)y 0 (t)dt ¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ≤ e |k|x |k| x Z 0 |q(t)|dt, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . |y 0 n (x)| ≤ e |k|x n!|k| n x Z 0 |q(t)|dt n , n = 1, 2, ... . Bu tengsizliklardan foydalanib, quyidagi baholashni topamiz: Download 1.14 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling