Xill tenglamasi uchun teskari masalalar va ularning tatbiqlari
Download 1.14 Mb. Pdf ko'rish
|
xill tenglamasi uchun teskari ma
ϕ
0 (π, λ, t 0 )| λ=ξ n (t 0 ) = θ(π, λ, t 0 )| λ=ξ n (t 0 ) (1.3.11) tenglik hosil bo‘ladi. Vronskiy ayniyatidan foydalanib, ushbu θ(π, λ, t 0 )ϕ 0 (π, λ, t 0 )| λ=ξ n (t 0 ) = 1 tenglikni olamiz. Shu yerda (1.3.11) ni inobatga olsak, θ(π, λ, t 0 )| λ=ξ n (t 0 ) = ±1 va ϕ 0 (π, λ, t 0 )| λ=ξ n (t 0 ) = ±1 tengliklar o‘rinli bo‘ladi. Demak, ∆(ξ n (t 0 )) = ±2 bo‘ladi, bunga muvofiq ξ n (t 0 ) = λ 2n−1 yoki ξ n (t 0 ) = λ 2n tenglik o‘rinli. Lemma 1.3.5. Agar [λ 2n−1 , λ 2n ] lakuna yopiq bo‘lmasa, ya’ni λ 2n−1 < λ 2n bo‘lsa, u holda ξ n (t) funksiyaning qiymatlar to‘plami [λ 2n−1 , λ 2n ] kesmadan iborat bo‘ladi. Isbot. 1) Agar ξ n (t) xos qiymat lakunaning chetida bo‘lmasa, ya’ni ξ n (t) ∈ (λ 2n−1 , λ 2n ) bo‘lsa, bu holda oldingi lemmaga muvofiq ˙ξ n (t) 6= 0 bo‘ladi. Demak, 61 ˙ξ n (t) 6= 0 bo‘lgani uchun ξ n (t) nuqta biror tomonga harakat qilib, lakuna chetiga keladi, lakuna chetiga kelmaguncha orqasiga qaytmaydi, chunki qaytish nuqtasida tezlik albatta nol bo‘ladi. 2) Agar ξ n (t 0 ) nuqta lakunaning chetida bo‘lsa, masalan ξ n (t 0 ) = λ 2n−1 bo‘lsa, bu holda ˙ξ n (t 0 ) = 0 bo‘ladi. Lemma 1.3.2 dagi (1.3.7) ayniyatdan t bo‘yicha hosila olib, (1.3.9) ayniyatdan foydalansak, ushbu ¨ ϕ(π, λ, t) = ˙ ϕ 0 (π, λ, t) − ˙θ(π, λ, t) = −2[λ − q(t)]ϕ(π, λ, t) − 2θ 0 (π, λ, t) tenglik kelib chiqadi. Bunga asosan ¨ ϕ(π, λ, t 0 )| λ=ξ n (t 0 ) = −2θ 0 (π, λ, t 0 )| λ=ξ n (t 0 ) . (1.3.12) Lakunaning bitta chetida ϕ(π, λ, t) va θ 0 (π, λ, t) birdaniga nolga aylana ol- maydi. Bu fikr ushbu ∆ 2 (λ) − 4 = [θ(π, λ, t) − ϕ 0 (π, λ, t)] 2 + 4θ 0 (π, λ, t)ϕ(π, λ, t) ayniyatdan kelib chiqadi. Demak, (1.3.12) ga binoan ¨ ϕ(π, λ, t 0 )| λ=ξ n (t 0 ) 6= 0 bo‘ladi. Bu esa, ξ n (t) xos qiymat lakunaning chetida turib qolmasligini, ya’ni lakunaning chetiga kelib shu zahotiyoq orqasiga qaytib ketishini bildiradi. Natija 1.3.1. Lakunalar uzunliklari uchun, ushbu λ 2n − λ 2n−1 = max t∈[0,π] ξ n (t) − min t∈[0,π] ξ n (t) tenglik bajariladi. 4-§. G. Borg teoremasi va uning umumlashmasi Quyidagi −y 00 + q(x)y = λy, x ∈ R (1.4.1) Xill tenglamasini qaraylik. Bu yerda q(x) koeffitsiyent π davrli, haqiqiy, uzluk- siz funksiya, λ ∈ C - kompleks parametr. (1.4.1) differensial tenglamaning c(0, λ) = 1, c 0 (0, λ) = 0 va s(0, λ) = 0, s 0 (0, λ) = 1 boshlang‘ich shartlarni qanoatlantiruvchi yechimlarini mos ravishda c(x, λ) va s(x, λ) orqali belgilaylik. U holda quyidagi −y 00 + q(x)y = λy, 0 ≤ x ≤ π, y(0) = y(π), y 0 (0) = y 0 (π) (1.4.2) davriy va −y 00 + q(x)y = λy, 0 ≤ x ≤ π, y(0) = −y(π), y 0 (0) = −y 0 (π) (1.4.3) 62 yarimdavriy chegaraviy masalalarning xos qiymatlari mos ravishda ∆(λ) − 2 = 0 va ∆(λ) + 2 = 0 tenglamalarning ildizlari bilan ustma-ust tushushi yuqorida ko‘rsatilgan edi. Bu yerda ∆(λ) = c(π, λ) + s 0 (π, λ). 1946-yilda shved matematigi G.Borg [37] tomonidan quyidagi ajoyib teorema isbot qilingan. 1977-yilda X.Xoxshtadt [344] bu teoremani sodda isbotini topishga muvaffaq bo‘ldi. Teorema 1.4.1. (G.Borg, [37]). π 2 soni Xill tenglamasi q(x) potensialining davri bo‘lishi uchun ∆(λ) + 2 = 0 tenglamaning barcha ildizlari, ya’ni (1.4.3) yarimdavriy chegaraviy masalaning barcha xos qiymatlari ikki karrali bo‘lishi zarur va yetarlidir. Isbot. (Zaruriyligi). Faraz qilaylik π 2 soni Xill tenglamasi q(x) potensialin- ing davri, ya’ni q(x + π 2 ) = q(x) bo‘lsin. Agar (1.4.1) tenglamaning y (x + π 2 ) = ρ · y(x) (1.4.4) shartni qanoatlantiruvchi nolmas yechimini izlasak, u holda ρ = ρ(λ) ga nisbatan ρ 2 − δ(λ)ρ + 1 = 0 (1.4.5) kvadrat tenglama hosil bo‘ladi. Bu yerda ushbu δ(λ) = c( π 2 , λ) + s 0 ( π 2 , λ) funksiya (1.4.1) tenglamaning π 2 davrga mos keluvchi Lyapunov funksiyasi. (1.4.4) shartdan foydalanib, ushbu y(x + π) = ρ 2 y(x) tenglikni topamiz. Bundan esa ρ 4 − ∆(λ)ρ 2 + 1 = 0 (1.4.6) kelib chiqadi. (1.4.5) va (1.4.6) tenglamalardan δ(λ) = ρ + 1 ρ , ∆(λ) = ρ 2 + 1 ρ 2 kelib chiqadi. Oxirgi ikki tenglikdan ushbu ∆(λ) + 2 = δ 2 (λ) bog‘lanish kelib chiqadi. Bu bog‘lanish ∆(λ)+2 = 0 tenglamaning barcha ildizlari ikki karrali ekanligini ko‘rsatadi. (Yetarliligi). Faraz qilaylik, ushbu ∆(λ) + 2 butun funksiyaning barcha nollari ikki karrali bo‘lsin. U holda F (x, λ) = s(x, λ) + s(x + π, λ) p ∆(λ) + 2 63 ham har bir tayinlangan x da λ o‘zgaruvchiga nisbatan butun funksiya bo‘lishini ko‘rsatamiz. Buning uchun s(x + π, λ) = s(π, λ)c(x, λ) + s 0 (π, λ)s(x, λ) tenglikdan foydalanib, F (x, λ) funksiyani quyidagi ko‘rinishda yozib olamiz: F (x, λ) = s(π, λ) p ∆(λ) + 2 c(x, λ) + s 0 (π, λ) + 1 p ∆(λ) + 2 s(x, λ). (1.4.7) Yuqoridagi teorema 1.2.3 dan ma’lumki, agar λ soni ∆(λ)+2 = 0 tenglaman- ing ikki karrali ildizi bo‘lsa, u holda s(π, λ) = 0 va s 0 (π, λ) + 1 = 0 tengliklar bajariladi. Demak, (1.4.7) tenglikdan har bir tayinlangan x da F (x, λ) ning λ o‘zgaruvchiga nisbatan butun funksiya ekanligi kelib chiqadi. Endi ushbu F (− π 2 , λ) = s ¡ π 2 , λ ¢ + s ¡ − π 2 , λ ¢ p ∆(λ) + 2 funksiyaning yetarli katta λ larda asimptotikasini o‘rganamiz. c(x, λ) va s(x, λ) yechimlarning (1.1.8) asimptotikalaridan foydalanib, quyidagi s ³π 2 , λ ´ + s ³ − π 2 , λ ´ = − 1 2k 2 π 2 Z 0 q(t)dt + − π 2 Z 0 q(t)dt cos kπ 2 + + 1 2k 2 π 2 Z 0 q(t) cos k(2t − π 2 )dt + 1 2k 2 − π 2 Z 0 q(t) cos k(2t + π 2 )dt + O µ e π 2 |Imk| k 3 ¶ , ∆(λ) = 2 cos kπ + 1 k π Z 0 q(t)dt sin kπ + O µ e π|Imk| k 2 ¶ baholarni topamiz. Hisoblashlarni soddalashtirish maqsadida π Z 0 q(t)dt = 0 deb olish mumkin. Bundan foydalanib, quyidagi − π 2 Z 0 q(t)dt = π 2 Z 0 q(t)dt, 64 s ³π 2 , λ ´ + s ³ − π 2 , λ ´ = − 1 k 2 π 2 Z 0 q(t)dt cos kπ 2 + o µ e π 2 |Imk| k 2 ¶ , ∆(λ) + 2 = 4 cos 2 kπ 2 + O µ e π|Imk| k 2 ¶ tengliklarni topamiz. Bu asimptotikalardan lim |λ|→∞ F (− π 2 , λ) = 0 ekanligi kelib chiqadi. Bundan F (− π 2 , λ) butun funksiyaning chegaralanganligi va Liuvill teoremasiga asosan F (− π 2 , λ) ≡ 0 ekanligi kelib chiqadi. Bu o‘z navbatida quyidagilarni keltirib chiqaradi: s ³π 2 , λ ´ + s ³ − π 2 , λ ´ ≡ 0, − 1 k 2 π 2 Z 0 q(t)dt cos kπ 2 + o µ e π 2 |Imk| k 2 ¶ ≡ 0. Oxirgi tenglikka muvofiq π 2 Z 0 q(t)dt ≡ 0. (1.4.8) Agar biz q(x) potensial o‘rniga q(x + τ ) potensialni olsak, u holda (1.4.8) tenglik π 2 Z 0 q(t + τ )dt = 0, ya’ni π 2 +τ Z τ q(t)dt = 0 ko‘rinishni oladi. Oxirgi ayniyatning ikkala tarafidan τ o‘zgaruvchi bo‘yicha hosila olsak, quyidagi q ³π 2 + τ ´ = q(τ ), τ ∈ R tenglikka ega bo‘lamiz. Bu esa π 2 soni q(x) potensialning davri ekanini ko‘rsatadi. 65 Izoh. Borg teoremasini lakunalar tilida ham bayon qilish mumkin: π 2 soni Xill tenglamasi q(x) potensialining davri bo‘lishi uchun Xill tenglamasi barcha toq nomerli lakunalarining yo‘qolishi (yopilishi) zarur va yetarlidir. Yuqorida bayon qilingan G.Borg teoremasi 1984-yilda X.Xoxshtadt [345] tomonidan umumlashtirildi. Teorema 1.4.2. (X.Xoxshtadt, [345]). π n soni Xill tenglamasi π davrli q(x) potensialining davri bo‘lishi uchun nomerlari n ga karrali bo‘lmagan barcha lakunalarning yopilishi zarur va yetarli. Bu yerda n ≥ 2 natural son. Isbot. (Zaruriyligi). Dastlab π n soni q(x) potensialning davri bo‘lsin deb faraz qilamiz, ya’ni q ³ x + π n ´ = q(x), x ∈ R. (1.4.9) U holda (1.4.1) tenglamaning y ³ x + π n ´ = ρ y(x), x ∈ R (1.4.10) shartni qanoatlantiruvchi y(x) yechimini topish bilan shug‘ullanamiz. Buning uchun (1.4.1) tenglamaning y(x) = a 1 c(x, λ) + a 2 s(x, λ) (1.4.11) umumiy yechimini (1.4.10) shartga qo‘yib, a 1 c ³ x + π n , λ ´ + a 2 s ³ x + π n , λ ´ = ρ[a 1 c(x, λ) + a 2 s(x, λ)] (1.4.12) topamiz. Bu tenglikda qatnashayotgan c ¡ x + π n , λ ¢ va s ¡ x + π n , λ ¢ funksiyalar ham (1.4.1) tenglamaning yechimlari bo‘ladi, chunki q ¡ x + π n ¢ = q(x). Shuning uchun c ¡ x + π n , λ ¢ = c ¡ π n , λ ¢ c(x, λ) + c 0 ¡ π n , λ ¢ s(x, λ), s ¡ x + π n , λ ¢ = s ¡ π n , λ ¢ c(x, λ) + s 0 ¡ π n , λ ¢ s(x, λ) (1.4.12) tengliklar o‘rinli. (1.4.13) tengliklarni (1.4.12) tenglamaning chap tamoniga qo‘yib a 1 £ c ¡ π n , λ ¢ c(x, λ) + c 0 ¡ π n , λ ¢ s(x, λ) ¤ + +a 2 £ s ¡ π n , λ ¢ c(x, λ) + s 0 ¡ π n , λ ¢ s(x, λ) ¤ = = ρ[a 1 c(x, λ) + a 2 s(x, λ)], £ a 1 c ¡ π n , λ ¢ + a 2 s ¡ π n , λ ¢ − ρ a 1 ¤ c(x, λ)+ + £ a 1 c 0 ¡ π n , λ ¢ + a 2 s 0 ¡ π n , λ ¢ − ρ a 2 ¤ s(x, λ) = 0 tenglikni hosil qilamiz. Oxirgi tenglikda c (x, λ) va s (x, λ) yechimlarning chiziqli erkliligini e’tiborga olsak, undan ½ a 1 £ c ¡ π n , λ ¢ − ρ ¤ + a 2 s ¡ π n , λ ¢ = 0 a 1 c 0 ¡ π n , λ ¢ + a 2 £ s 0 ¡ π n , λ ¢ − ρ ¤ = 0 (1.4.14) 66 tenglamalar sistemasi kelib chiqadi. Bu sistema a 1 , a 2 larga nisbatan nolmas yechimga ega bo‘lishi uchun ¯ ¯ ¯ ¯ c ¡ π n , λ ¢ − ρ s ¡ π n , λ ¢ c 0 ¡ π n , λ ¢ s 0 ¡ π n , λ ¢ − ρ ¯ ¯ ¯ ¯ = 0 bo‘lishi zarur va yetarli. Bundan ρ ga nisbatan ushbu ρ 2 − δ (λ) ρ + 1 = 0 (1.4.15) kvadrat tenglamani keltirib chiqaramiz. Bu yerda δ (λ) = c ³π n , λ ´ + s 0 ³π n , λ ´ (1.4.16) (1.4.1) tenglamaning π n , n ≥ 2 davrga mos keluvchi Lyapunov funksiyasi, ya’ni Xill diskriminanti. (1.4.15) kvadrat tenglamani yechib ρ 1,2 (λ) = 1 2 h δ (λ) ± p δ 2 (λ) − 4 i (1.4.17) ekanligini topamiz. Bu ildizlar ρ 1 (λ) ρ 2 (λ) = 1, ρ 1 (λ) + ρ 2 (λ) = δ (λ) , ρ 1 (λ) − ρ 2 (λ) = p δ 2 (λ) − 4 (1.4.18) tengliklarni qanoatlantiradi. Agar δ 2 (λ) − 4 6= 0 bo‘lsa, u holda (1.4.15) kvadrat tenglama har hil ρ 1 , ρ 2 nolmas ildazlarga ega bo‘ladi. Shuning uchun (1.4.1) tenglamaning ikkita nolmas chiziqli erkli yechimlari mavjud bo‘lib, ular y 1 ³ x + π n , λ ´ = ρ 1 y 1 (x, λ) , y 2 ³ x + π n , λ ´ = ρ 2 y 2 (x, λ) (1.4.19) shartlarni qanoatlantiradi. Endi (1.4.14) sistemada a 1 = 1 deb olib, a 2 = ρ − c ¡ π n , λ ¢ s ¡ π n , λ ¢ = s 0 ¡ π n , λ ¢ − c ¡ π n , λ ¢ ± p δ (λ) − 4 2s ¡ π n , λ ¢ bo‘lishini topamiz. a 1 va a 2 ning bu qiymatlarini (1.4.11) tenglikka qo‘yib, (1.4.1) tenglamaning y 1,2 (x, λ) = c (x, λ) + ω 1,2 (λ) s (x, λ) (1.4.20) Floke yechimlarini topamiz. Bu yerda ω 1,2 (λ) = s 0 ¡ π n , λ ¢ − c ¡ π n , λ ¢ ± p δ (λ) − 4 2s ¡ π n , λ ¢ funksiyalar (1.4.1) tenglamaning π n davrga mos keluvchi Veyl-Titchmarsh funksiyalaridir. 67 y 1 (x, λ) va y 2 (x, λ) funksiyalar (1.4.1) tenglamaning chiziqli erkli yechimlari bo‘ladi, chunki W {y 1 (x, λ) , y 2 (x, λ)} = p δ 2 (λ) − 4 s ¡ π n , λ ¢ . Endi, (1.4.19) tengliklarni qanoatlantiruvchi y 1 (x, λ) va y 2 (x, λ) yechimlar ρ 1 va ρ 2 larning qanday qiymatlarida (1.4.1) tenglamaning π davrli, yoki π-antidavrli yechimlariga aylanadi degan tabiiy savolga javob berishga harakat qilamiz. 1) Agar ρ 1 (λ) = exp © 2kπ n i ª va ρ 2 (λ) = exp © −2kπ n i ª deb tanlab olsak, u holda δ (λ) = ρ 1 (λ) + ρ 2 ( Download 1.14 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling