Xix asr oxiri -XX asr boshlarida usmonli turk imperiyasida yosh turklar harakati

§1.2. XIX asr oxiri –XX asr boshlarida Usmoniylar imperiyasida “Yosh turklar” harakatining vujudga kelish shart-sharoitlari
Mamlakatda feodal qoldiqlarning saqlanib qolayotganligiga qaramasdan burjua munosabatlari ham rivojlana boshlagan, bozor munosabatlari aholining ko‘plab qatlamini qamrab olayotgan edi. Ammo burjua munosabatlarining jadal rivojlanishi uchun feodal qoldiqlar, sanoatni egallab olgan chet el kapitali, komprador burjuaziya to‘siq bo‘layotgan edi. 1870-yillari jamiyatning ilg‘or qatlamlari orasida mavjud holatga karshi norozilik kayfiyati shakllana boshladi. Kelib chiqishi feodal bo‘lsada, g‘oyasi burjuacha bo‘lgan ziyolilar bu noro- zilikning ifodachilari bo‘ldilar. Mahmud II (1785-1839-yil-Usmonli imperiyasining 30-sultoni. Uning hukmronligi u o‘rnatgan keng ma’muriy, harbiy va moliyaviy islohotlar bilan tan olingan va bu farmon bilan yakunlangan Tanzimat (“qayta tashkil etish”) o‘g‘illari Abdulmajid I tomonidan amalga oshirilgan. Ko‘pincha “Turkiyaning Buyuk Pyotr” deb ta’riflanadi. U boshlagan islohotlar siyosiy va ijtimoiy o‘zgarishlar bilan ajralib turardi, bu esa oxir-oqibat zamonaviy Turkiya Respublikasining tug‘ilishiga olib keladi. Uning ichki islohotlariga qaramay, Mahmudning hukmronligi Usmonli boshqaruvidagi millatchi qo‘zg‘olonlar bilan ham ajralib turardi. Serbiya va Gretsiya, mustaqil yunon davlati paydo bo‘lganidan keyin imperiya uchun hududni yo‘qotishiga olib keldi. Usmonli imperiyasining umumiy ijtimoiy tuzilishi nuqtai nazaridan Mahmud hukmronligi g‘arblashtirishga katta qiziqish bilan ajralib turardi) islohotlari va Tanzimat dunyoviy ta’limga, siyosiy va madaniy hayotning rivojlanishiga, 1860-yillari turk adabiyoti va publitsistikasining paydo bo‘lishiga yo‘l ochdi. Shakllanayotgan yangi turk adabiyotining ko‘zga ko‘ringan vakillari - Ibrohim Shinasi, Namiq Kamol, Ziyobey²⁴ va boshqalar birinchi turk ma’rifatparvarlari bo‘ldilar. Ular “Usmoniylar ma’rifat jamiyati” va “Kitobsevarlar jamiyati”ni tashkil qildilar. Bu ma’rifatchilik tashkilotlari, shuningdek, Ibrohim Shinasi tashkil qilgan (“G‘oyalar ifodachisi”) gazetasi jamiyatni yangi g‘oyalar va tushunchalar bilan tanishtirdi. Bu jumladan, turk adabiy tilida “vatan”, “millat”, “vatanparvarlik”, “inqilob” kabi yangi so‘zlarning paydo bo‘lishida ham aks etdi²⁵. Umuman olganda, bu o‘zgarishlar turk aholisidan burjua millatining shakllanish jarayoni boshlanganidan, milliy ongning o‘sganligidan dalolat beradi. 1865-yili Istanbulda maxfiy siyosiy tashkilot tuzilib, o‘z оldiga Turkiyada konstitutsion tuzum joriy qilinishiga erishishni maqsad kilib kuyadi. Tashkilot 250 ga yaqin a’zoga ega bo‘lib, ularning orasida dramaturg Namiq Kamol hamda boshqa yozuvchi va jurnalistlar vakillari bilan bir qatorda amaldorlar, ofitserlar va savdo burjuaziyasi vakillari ham bor edi. Tashkilot a’zolari o‘zlarini «Yangi usmoniylar” deb atadilar. Yevropada bu tashkilot “Yosh Turkiya”²⁶, uning ishtirokchilari – “Yosh turklar” nomini оldilar.
XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab g‘arbda Usmonli turk imperiyasi ushbu uslub g‘oyalarni hal qilish va rivojlantirish uchun birlashadigan jamoatchilik uchun ishlatilgan idioma-“Yosh turk” tushunchasi bo‘lib kirdi. Bu “Yangi usmonlilar” va “Yosh turklar” deb ham ataladi. Jamiyat uchun birinchi marta misrlik Mustafo Fozil Posho fransuz gazetasida yozgan maktubda fransuzlar ekstremizm tarafdorlari uchun foydalanadigan “Jeunes Frances” u “Jeunes Turcs” iborasini ushbu iboraga o‘xshashlik bilan ishlatgan²⁷. Bu ibora keyin Namiq Kamol va Ali Suavi (1839-1878-y. –Usmonli Turk siyosiy faoli, jurnalist, o'qituvchi, ilohiyotchi va islohotchi edi. U Usmonli sultoniga qarshi yozganlari uchun Kastamonuga surgun qilingan. U Usmonli davridagi birinchi Panturkistlardan biri bo‘lgan) tomonidan qabul qilingan. Shunday qilib, turk tilida joylashtirilgan ibora hukumatga qarshi bo‘lgan inqilobchilarning umumiy nomidir.
G‘arb rahbarligi ostida bo‘lgan Yosh turk harakati sulton siyosatiga qarshi ilgari surilgan. G‘arblik bo‘lish, g‘arblik kabi fikr yuritish, g‘arblik kabi kiyinish, g‘arblik kabi ovqatlanish va ularga o‘xshash mavzularni qo‘yish, ya’ni qisqasi har jihatdan taqlid qilish edi. Yosh turklarning ushbu import qilingan falsafalarini oqlash uchun Usmonli turk o‘z davlatini vayron qilish va uning o‘rniga Yevropacha tuzumni o‘rnatish orqali hokimiyatdan Abdulhamidxonni olib tashlashni o‘zlari uchun birinchi maqsad deb e’lon qilishdi. Bu maqsadlar har qanday faoliyatni amalga oshirish uchun va farq qilmasdan amalga oshirish sultonga dushman bo‘lgan barcha harakatlar va tashkilotlar yonida turishga qasam ichishdi. Yosh turklar sulton Abdulazizni konstitutsiya qabul qilishga ishontirish yoki majbur qilish umidida edilar. Yosh turklardan biri bo‘lgan Jamol Topuz jamiyat haqida quyidagilarni aytadi: “Biz Fransiyaning buyuk inqilobidan olgan misol bilan, Abdulhamidxon tarafdorlari va ma’muriyatiga qattiq qarshi edik. Tibbiy bilim maktabining katta o‘quvchilari tunda uxlamaydigan palatada uchrashardik biz inqilobni taklif qiladigan maqolalar yozardik va ularni boshqa sinfdagi do‘stlarimizga tarqatardik. Aslida, bu harakatning vatani tibbiyot maktabi edi”²⁸. Armanistonlik Marko Posho ko‘p yillar davomida tibbiyot maktabining direktori bo‘lib kelgan va shu tufayli u yuzlab yosh turklarni tarbiyaladi”. Marko Posho ham maktabni boshqargan. Yosh turklarning obro‘li odamlari quyidagi odamlar edi: Murod Bey, Salonikida Is’hoq (Yahudiy), Xalil Larissa, Ahmad Husni, Armen Garo²⁹. Yevropaning ta’siri ostida tashkil etilgan va ba’zi qorong‘u g‘oyalarning tarqalishida rol o‘ynagan mintaqa va davlatning qulashida muhim vazifalar yuklangan jamiyatlarning birinchisi Yosh turk jamiyatdir. Usmonli turk davlatida maxfiy qo‘mita harakatlarining oxirgisi bo‘lgan “Ittifoq va taraqqiyot” edi. Yosh turk jamiyatiga harbiylar boshlig‘i Husayn Daim Posho³⁰ va uning o‘zi asos solgan u atrofiga bir qancha odamlarni yig‘di. Daim Posho tomonidan asos solingan “Yosh turk jamiyati”ning maqsadi Sulton Abdulhamidni o‘ldirish edi. Ushbu maqsadni anglagan holda, u o‘zi armiyani boshqargan. Daim Posho o‘z maqsadiga erishmoqchi bo'lgan muhit aslida allaqachon shakllangandi. Chunki Qrim urushi davrida armiya chet ellik askarlar bilan aloqalar o‘rnatgan yashirincha birinchi inqilobiy g‘oyalarni qabul qildi va davlatning ichki tuzilishini yo‘q qildi. Daim Poshoga qaratilgan harakatlar ham bir tarafdan avj oldi. Ushbu harakat boshqariladigan joy Kuleli maktabi edi. “Kuleli ishi”³¹ deb ataladigan bu voqea muvaffaqiyatli bo‘lmadi va bu harakat rahbarlari sudlangan, ammo Usmonli turk davlatini yo‘q qilishga urinish qilingan harakat to‘xtamadi va Yosh turk jamiyati muvaffaqiyatsizlikka uchragan payt, yangi harakat yangi jamiyat shakllandi va uning nomi “Yangi usmonlilar”³² deb nomlandi. Yevropadagi Uyg‘onish davri harakatlari natijasida ba’zi ilmiy va texnik ishlanmalar Usmonli imperiyasi tomonidan kuzatila boshlandi. O‘n sakkizinchi asrdan beri Yevropada yuz bergan ilmiy va texnik ishlanmalarni o‘rganish va harbiy sohada amaliyot va texnikaga ega bo‘lganlarni qabul qilish uchun delegatsiyalar yuborildi ishlanmalar olindi va amaliyotga tatbiq etildi. Shunday qilib, Mahmudxon davrida harbiy va ma’muriy sohada ba’zi yangiliklar amalga oshirildi va bu yangiliklar Abdulhamidxon davrida davom etdi. Mahmud II davrida Yevropada ilmiy-texnik o‘zgarishlar talabalar Yevropaga o‘rganish uchun yuborila boshlandi. 1865-yili ular tashkillashtirgan fitna tez orada fosh qilindi. «Yosh turklar”ning bir qismi qamoqqa olindi, ba’zilari chet elga qochib ketdi. Ularga xayrixoh bo‘lganlar ham ta’qib va qatag‘onga uchradilar. 1870-yillarga kelib usmoniylar hukumatining navbatdagi islohotchilik kursi ham puchga chiqqanligi aniq bo‘lib qoldi.
Ba’zi ziyolilar va davlat boshqaruvchilari o‘z falsafasi va nuqtai nazarini g‘arbdan olgan. Bu yoʻnalishlardan biri Sulton Abdulaziz davrida Yangi usmonlilar harakati sifatida boshlangan, soʻngra Sulton Abdulhamidxon davrida Yosh turklarga aylanib, nisbatan boshqacha tarzda davom etgan siyosiy harakatdir.
Istanbulda birinchi klubga asos solgan Mustafo Fozil Posho hukumat tomonidan yoqmagani uchun ishdan boʻshatilib, 1866-yili Neapolga borib, u yerdan Parijga yoʻl oladi. Ikki yil o‘tgach, u Parijdagi “Yangi usmonlilar” guruhining rahbari bo‘ldi³³. Parijdan sultonga maktub yozgan Mustafo Fozil Posho mamlakatdagi yomon boshqaruv va siyosiy inqiroz haqida gapirib berdi. Uning aytishicha, bu muammolarning yechimi erkinlikdir. Mustafo Fozil Posho 1867-yil 1-fevralda Parijda zardo‘kon ochadi. Bu yerdan u harakatni qo‘llab-quvvatlaydigan Yangi usmonlilarni Fransiyaga taklif qiladi. Ziyo posho, Shinasi va Namiq Kamol Posho Parijga u olib kelgan odamlardan edi. U katta boylikka ega bo‘lsa-da, Rotshild va Oppenheim kabi turli kompaniyalar tomonidan olib kelingan odamlarning barcha xarajatlarini qiladi. Chunki ular Usmoniylar o‘lkasidagi har qanday siyosiy o‘zgarishlardan manfaat ko‘rishga umid qilgan yirik bankir doiralar bilan aloqada bo‘lganlar.
Mustafo Fozil Posho aloqada bo‘lgan tashkilotlar tufayli chet eldagi Yangi usmonli jamiyati a’zolariga haq to‘laydi. Bu maoshlar Usmonli imperiyasining qulashidan foyda ko‘radigan mason kompaniyalari tomonidan beriladi. Fransiyadagi Yosh turklar ikki guruhga bo‘lingan. Ulardan biri inqilobchi bo‘lmasdan, mo‘tadilroq tushuncha bilan qarshi chiqqan Ziyobey boshchiligidagi konstitutsiyaviylik tarafdorlari, ikkinchisi esa inqilob tarafdorlaridir. Mehmet Posho, Rashid Posho, Tahsin Posho va Ali Suavi ikkinchi guruhda edi³⁴. Yevropadagi Yosh turklar o‘z g‘oyalarini gazetalar, maktublar va varaqalar orqali tarqatadilar. Ali Suavi 1867-yil 31-avgustda Londonda “Muhbir” gazetasini chiqargandan soʻng, 1868-yil 29-iyun kuni Ogʻabey va Rashidbeylar nazoratida boshqa bir gazeta “Hurriyat” nashr etildi. Ali Suavi “Axborotchi haqiqatni aytish taqiqlanmagan davlatni topsa, yana chiqib ketadi”- degan edi. U o‘z gazetasining birinchi nusxasini sultonga bo‘ysunish shiori bilan nashr ettirdi. Ali Suavining fikricha, xalqni tezroq uyg‘otish kerak. “Bizlar hamisha bolalardek talpinib aldanganmiz. Endi yurt birodarlar uyg‘onsinlar. Hech shubha yo‘qki, kimdir zolimni yoki uning yordamchisini o‘ldirsa, ishi haloldir”³⁵. O‘z so‘zlari bilan saltanatdagilarni o‘ldirishga farmon beradi.
“Yosh turklar” nashrlarida doimiy ravishda millatchilik, dinda islohot, sulton hokimiyatiga barham berish, vatan, millat, adolat kabi masalalarni e’lon qiladi. Masalan, Mustafo Fozil posho “Nord” gazetasida chop etilgan maqolasida ozodlik uchun kurash haqida shunday deydi: “Jamoat farovonligini shaxsiy manfaatlardan ustun qo‘yish uchun musulmonmi, katolikmi yoki yunon pravoslavligingning farqi yo‘q, o‘zini namoyon qilish bilan faxrlaning”³⁶. Poshoning g‘oyalariga ko‘ra, ozodlik uchun kurashgan guruhning millati muhim emas. Har bir guruh o‘z mustaqilligi uchun kurashishi kerak. Usmonlilar imperiyasiga zarar yetkazgan Krit qoʻzgʻoloni kabi harakatlar bu yoʻnalishda tashlangan dastlabki qadamlardir. Binobarin, ozodlik uchun yurtni bo‘lish M. Fozil poshoga ko‘ra qonuniy usul sanaladi. Ayniqsa, ikkinchi guruh Anadoludagi muxoliflarni yozganlari va fikrlari bilan boshqaradi. Masalan, Ko‘nyadagi ba’zi buzuq mazhablardan foydalanib, dinni isloh qilmoqchi bo‘ladilar. Ular orqali ahli sunna e’tiqodini buzib, unga yolg‘on g‘oyalarni kiritishga harakat qiladilar. Qolaversa, Ziyo Posho sultonni aqldan ozganlikda ayblaydi va endi ma’muriyatni egallash zarurligi haqida gapiradi. U aytadi: “Hukumat halok bo‘ladigan payti kelganda, Alloh taolo avvalo rahbarining aqlini oladi. Zamona sultoni Sulton Abdulaziz aqldan ozgan. Ey fuqarolar, bu o‘zimizga bog‘liq, inqilobni yakunlang. Agar xalq millat sifatida ishni qila olmasa, u ish millatning taraqqiyoti bo‘lmaydi. U hech qachon o‘z islohotiga yordam bermaydi. Biz o‘z taraqqiyotimizni bir kishining boshqaruviga qoldirdik” ³⁷.
1870-yildan keyin Yangi usmonli harakati o‘rtasida ziddiyat boshlandi³⁸. Gildiya a’zolari guruhlarga bo‘linganda, ular harakatchanligini yo‘qotadilar. Ajralishga turtki bergan birinchi sabab jamiyatni tashkil qilgan Mustafo Fozil poshoning Yevropa safari chog‘ida sulton tarafini olishi edi. Bu voqea Ali Posho va Fuat Posho tomonidan yaxshi qabul qilinmaydi. Yangi usmonli harakatini ikkiga bo‘lishning ikkinchi sababi, Ali Suavining “Muhbir” gazetasidagi do‘stlariga nisbatan salbiy munosabatda bo‘lib, u diniy muhitda tarbiyalangan bo‘lsa-da, o‘zini sallali inqilobchi deb atagan ko‘pchilikni tanqid qiladi. Qolaversa, Rifat bekning “Hurriyat” gazetasini chiqarish masalasida Namiq Kamol bilan kelishmasligi ular o‘rtasida sovuqlikni keltirib chiqaradi. Bundan tashqari, Mustafo Fozil Posho Istanbulga qaytib, Usmonlilar imperiyasiga qarshi yozgan Yosh turklarni oyliklarini qisqartirish bilan tahdid qildi. Bu “Yosh turk” harakatining izdoshlari yolg‘iz qolib, o‘z g‘oyalarini shaxsiy sa’y-harakatlari bilan yoyishadi. Ko‘plab Yosh turklar moliyaviy qiyinchiliklarga duch kelishadi. Ular Yevropada yashay olmagach, o‘z yurtlariga qaytadilar. Mashhur sharqshunos Vamberi Londondagi qahvaxonalarda uchragan Yosh turklar haqidagi kuzatishlarida “bu guruh yevropalik inqilobchilarga taqlid qilib, Usmonli turk davlatining ko‘plab nufuzli shaxslarini haqorat qilishgan”³⁹ -deydi.
Yangi usmonlilar harakati oʻz faoliyati va taʼsiri bilan Usmonlilar imperiyasida vayronagarchilikni boshlab beradi, “Yosh turklar” harakati oʻz natijasini beradi. Ularning vatan, millat, ozodlik kabi masalalarni ekstremistik va muvozanatsiz xatti-harakatlari bilan o‘z mamlakatlariga olib borishlari, ichkarida va tashqarisida og‘ir ahvolda bo‘lgan Usmonlilarni tovon to‘lashga majbur qildi. Ular o‘z xatolarini keyinroq tushunsalar ham, orqaga qaytarilmas yo‘lga kirishadi. Shunday qilib, Usmonlilar imperiyasida tuzalmas yara ochilib, xalqqa ko‘plab salbiy g‘oyalar singdirildi. Ular turk sivilizatsiga to‘g‘ri kelmaydigan zararli g‘oyalar va nashrlar bilan avlodni buzadi.
1876-yilda Abdulhamidxon II konstitutsiyaviy monarxiyani e’lon qildi va parlament tuzdi. Konstitutsiyaviy monarxiya e’lon qilinar ekan, buyuk davlatlar Bolqondagi notinchlikni muhokama qilish va muammolarga yechim topish maqsadida Istanbulda konferensiya chaqirdi. Musulmon va g‘ayrimusulmon xalqlar vakillarini o‘z ichiga olgan parlamentning ochilishi bir vaqtning o‘zida bo‘lib o‘tdi. Parlamentda nutq so‘zlagan Saffet Posho, Usmonlilar imperiyasida parlamentning ochilishi va kuchga kirishi bilan bunday anjumanga ehtiyoj yo‘qligini bildirdi. Bu masala Usmonli imperiyasining ichki masalasi ekanligini va bu masala parlamentda muhokama qilinishi va hal qilinishi kerakligini ta’kidladi. Biroq konferensiya delegatlari bu so‘zlarga e’tibor bermay, o‘zaro muzokara boshladilar. Abdulhamid Istanbul konferensiyasi qarorlarining qabul qilinishini va shartlar bizning foydamizga aylangandan keyin urushning oldini olishini xohladi. Rossiya konferensiya rezolyutsiyalarini Yevropa davlatlari nomidan Usmonli imperiyasiga yuklash bahonasida urush e’lon qildi. Urushda Usmonli imperiyasining barcha jabhalarda magʻlubiyatga uchrashi yangi eʼlon qilingan konstitutsiyaviy monarxiyaga salbiy taʼsir koʻrsatdi va Parlamentda qizgʻin bahs-munozaralarga sabab boʻldi. Parlamentda sultonga qarshi kayfiyat kuchayib, rus qoʻshinlari Istanbul oldiga kelganida, Abdulhamid II majlisni tarqatib yubordi⁴⁰. Sulton va parlament o'rtasida urush ochildi. Urush tarafdori bo‘lgan parlament urushda mag‘lubiyat alamini totib ko‘ra boshlagach, bu mag‘lubiyatga Sultonni aybladilar. Bundan tashqari, parlament davlat ichida davlatga aylandi va etnik guruhlarda keng tarqalgan millatchilik harakatlari davlatning oliy institutlari tomonidan oziqlantirildi. Shuning uchun Abdulhamid Usmonli davlatining parchalanishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun parlamentni tarqatib yubordi, konstitutsiyaviy harakat rahbarlari hibsga olindi, ba’zilari surgun qilindi.
Parlamentning yopilishi yarim ziyolilarni, musulmon bo'lmagan unsurlarni larzaga soldi. Turk bo‘lmagan etnik guruhlar va barcha g‘arb tarafdorlari birdek hayratda qolishdi. Bu hayratdan qutulgach, vaziyatga baho berish uchun yig‘ilishdi. Ular darhol o‘zlari kabi fikrlaydiganlar bilan bog‘lanib, yangi doiralar bilan hamkorlik qilish yo‘llarini izlay boshladilar. O‘sha davrning davlat arboblari va yarim ziyolilari, odatda, g‘arbda ta’lim olgan bo‘lib, avvalgi Yosh turklar g‘oyalarini o‘zlashtirganlari uchun surgun va hibsga olinishi ularga unchalik ta’sir qilmagan, aksincha, ularning o‘zgacha harakatga aylanishiga sabab bo‘lgan. Usmonli parlamenti davlatga olib kelingan qarama-qarshi jamiyatga o'xshardi. Hamma majlisda edi. Arman, yahudiy, serb, bolgar va alban ozchiliklaridan tashkil topgan parlament Usmonlilarning yo‘q bo‘lib ketishini istaganlar yig‘ilish joyiga aylandi. Parlamentdagilar o‘zlarining etnik yoki diniy asoslari manfaatlarini ko‘zlab yurganlar. Ularning barchasi davlatga qarshi harakat qilishardi. Ularning maqsadi davlatni boshqarib, uni qulashdan qutqarish emas, balki parchalanishni tezlashtirish va ozchiliklarga muxtoriyat berilishini ta’minlash edi. Abdulhamidxon bu haqiqatni bilgani uchun parlament ochilganidan keyin qisqa vaqt o‘tmay uni yopish va keskin choralar ko‘rishdan boshqa chora topa olmadi”⁴¹.
Muxolifat Istanbul, Qohira, Parij va Rumelida qayta tashkil etishga harakat qildi. Lekin bu safar jamiyat emas, bosim guruhi kimligi bilan faol boʻlishga, oʻsha hududlardagi davlat kadrlariga taʼsir oʻtkazishga harakat qilishdi. Bu guruhlar mamlakatdagi va xorijdagi boshqa barcha muxolifat guruhlari bilan aloqada boʻlib, Sultonga qarshi keng qarshilik jabhasini tuzdilar. Bu qarshilik jabhasining tez o‘sishi natijasida ba‘zi muammolar paydo bo‘ldi va bu barcha muxolif guruhlarni bir tom ostida to‘plashga qaror qilindi. Shunday qilib, yangi harakat paydo bo‘la boshladi. Abdulhamidning parlamentni yopishi Yangi usmonlilar va ularni qo‘llab-quvvatlagan inglizlarning dushmanligini o‘ziga tortdi. Birinchi imkoniyatda Yangi usmonlilar ingliz hamkorligi bilan ular Abdulhamidxonni hokimiyatdan chetlatib, uning o‘rniga Murod V ni qo‘ymoqchi edilar. Shu sababdan Azizbey va Ali Suavi tomonidan ikki marta inqilobga urinishlar bo'ldi, ammo ular muvaffaqiyatli bo‘lmadi⁴². Bu voqealar Abdulhamidxonni inglizlarga nisbatan yanada dushman qilib qoʻydi va Sulton Abdulazizning oʻldirilishida inglizlarning qoʻli borligi, Berlin kelishuvi davrida inglizlarning Sultonga bosim oʻtkazib, Kiprga oʻrnashib olishlari tushunilgach, bu adovat kuchaydi.
Fransiyaning Germaniyadan magʻlubiyatga uchrashi natijasida Fransiya-Rossiya doʻstligi boshlandi va Tunisning Fransiya tomonidan bosib olinishi bilan Fransiya bilan aloqalar uzilib, Usmonli-Germaniya yaqinlashuvi boshlandi. Biroq bu yaqinlashish Angliya va Fransiya uchun ish bermadi va ular Usmonlilarni qiyin ahvolga solib qoʻyish uchun Sharqiy Anadoluda arman qoʻzgʻolonlarini ragʻbatlantira boshladilar. Mamlakatdagi mana shu notinch vaziyatda parlament yopilganidan beri tartibsizlikda bo‘lgan “Yosh turk” operatsiyasi birdaniga to‘planib, tezkorlik bilan uyushtira boshladi. Bu fraksiya tashkilotining asosiy maqsadi kuchli boshqaruv edi. Berlin shartnomasi yaralarini davolagan va yangi siyosat olib borgan bu tashkilot asos solgan Sulton Abdulhamidxonga qarshi tuzilgan tashkilot edi”. Yosh turklarning g‘oyalari ozchiliklarning davlatga aralashishiga imkon berdi, shuningdek, yevropaliklarni hakam etib tayinladi. Chunki ummatning birligini va Usmonli turk imperiyasining ko‘p millatli mozaikasini ko‘rmaslik va konstitutsiyaviy hukumatni talab qilish serblar, bolgarlar, yunonlar, armanlar va yahudiylarni davlat boshqaruviga qo‘yish va ularni qaysidir ma’noda davlat egasi qilish degani edi. Bu holat davlatning umrini uzaytirmasdi, aksincha, qisqartirar edi. Yosh turklar konstitutsiyaviy hukmronlik uchun hayqirar ekan, aslida bu g‘oyalar nasroniy Yevropa tomonidan tinimsiz singdirilib, olov tinmay yonib turardi. Maqsad esa masonlar, yahudiylar va nasroniylar bilan demokratiya va tenglik uchun hayqiriq va konstitutsiyaviylik rejasini amalda qo‘llash edi. Usmonli turk imperiyasini qutqarish uchun yo‘lga chiqqan yoshlarning, afsuski, ko‘pchiligi masonlar tashkilotiga a’zo edi. Poshozoda va beyzodalarning g‘arbiy uslubdagi chiqishlari, o‘z ehtiroslari negizida oziqlangan novatorlik harakatlari, aksincha, foyda emas, milliy zarar keltirdi. Yosh turklar shunday kirishdilarki, olti yuz yillik davlat o‘n yil qisqa muddatda yo‘q bo‘lib ketishga tayyor edi. Bular davlat boshqaruvida birlikni ta’minlovchi barcha ma’naviy qadriyatlarga putur yetkazdi va shu tariqa avlodlar o‘rtasida o‘rnini to‘ldirib bo‘lmaydigan uzilishlarga sabab bo‘ldi. Bu harakat aslida nafaqat xorijiy kuchlar, balki ichkarida ham davlatni yo‘q qilish uchun o‘ylab topilgan harakatdir. O‘sha davrda ilgari surilgan Usmoniylik va Turkchilik harakatlarining ahamiyati yo'q edi. Chunki davlat allaqachon turk davlati edi va islom butun birlashtiruvchi unsurlari bilan amal qilib kelinardi. Shuning uchun ilgari surilgan oqimlar faqat millatchilikni kuchaytiradi va bu davlatni parchalash uchun katta muhit yaratdi.
Mason guruhlari ko‘rsatmalari bilan shakllangan erkinlik, adolat va tenglik so‘zlari asosan dinga kirgan, davlatni o‘z qo‘liga olgan va ma’muriyatga kirib kelgan Poshozodalarning g‘oyasi bo‘lib, bu g‘arb tarafdorlariga kerak edi. Chunki tartibsizlik xalqda emas, davlat kadrlarida edi. Parlamentni to‘ldirib, davlat xazinasi bu odamlar tomonidan o‘zlashtirila boshladi. Usmonli imperiyasini yo‘q qilish bahonasi bilan yo‘lga chiqqanlar aslida Usmonlilar davlati ustida yangi davlatlarning barpo etilishiga zamin yaratayotgan edilar. Yosh turklar sultonga qarshi birgalikda harakat qildilar, ammo ularning muxoliflik haqidagi tushunchalari odamdan odamga farq qildi. Ularning konstitutsiyaviy boshqaruvga intilishlari demokratik ehtiyoj tufayli emas, balki sultonga nisbatan nafratlari tufayli edi. Shu sababdan ham harakatning yetakchi xodimlari saroy a’zolari yoki ularga yaqin bo‘lgan kishilar edi.
1876-yili mayda Yosh turklar yana faollashib qoldilar. Ular murojaat e’lon qilib, vakillar palatasini yig‘ish va Abdulazizni boshqa sulton bilan almashtirishga chaqirdilar. Bundan bir qator boy doiralarning vakillari ham manfaatdor edilar va ular o‘z tomoniga davlat arboblaridan biri Midhat poshoni og‘dirishga erishdilar. Midhat Posho liberal pomeshchiklar va shakllanayotgan burjuaziya manfaatlarini ifoda etardi. U Usmoniylar imperiyasini saqlab qolish uchun chuqur islohotlar o‘tkazish zarurligini tan olardi va xalq ommasiga nisbatan terrorni keng qo‘llashga ham tayyor edi. 1876-yil 22-mayda Istanbulda juda katta namoyish boshlandi⁴³. Unda musulmon diniy maktablarining o‘quvchilari, savdogarlar, hunarmandlar va shahar kambag‘allari qatnashdi. Sulton saroyi oldida 40 mingdan ziyod namoyishchilar yig‘ildi va ular talabi оstida sulton Bosh vazir Nadim Posho va bir qator hukumat a’zolarini almashtirishga majbur bo‘ldi. Yangi hukumat tarkibiga Midhad Posho ham kirdi. Xalq harakatining ko‘lami faqat sultonni emas, Yosh turklarning o‘zlarini ham qo‘rqitib yubordi. Xalqning yangi inqilobiy chiqishlari oldini olish maqsadida “Yosh turk”lar saroy to‘ntarishi taktikasini qo‘lladi. 1876-yil 30-may kechasi Abdulaziz taxtdan ag‘darildi va keyin o‘zini o‘zi o‘ldirdi deb e‘lon qilindi. Bir oz vaqt taxtda Midhat Poshoning odami hisoblangan ruhiy kasalmand Murod V o‘tirdi⁴⁴. Keyin yangi kelishuvga erishildi. Taxtga boy feodallar va ruhoniylarga ma’qul bo‘lgan Abdulhamid keldi, Midhad posho esa Bosh vazir lavozimini egalladi va bo‘lg‘usi konstitutsiya loyihasini tayyorlashga ruxsat oldi. Yosh turklarga bunday yon berish imperiyaning og‘ir ahvolidan kelib chiqqan edi. Sulton Abdulhamid ham shu sababli konstitutsiyani qabul qilishga majbur buldi. 1876-yil 23-dekabrda qabul qilingan “Midhat konstitutsiyasi”⁴⁵ Turkiyani konstitutsion monarxiya deb e’lon qildi. U ikki palatali parlament tuzilishini ham ko‘zda tutgandi. Deputatlar palatasi yuqori mulkiy senz asosida saylovchilar tomonidan saylanardi, senatorlar esa sulton tomonidan umrbod muddatga tayinlanardi. Imperiyaning barcha fuqarolari, Bolqondagi xristian aholisi ham, usmoniylar deb atalib, qonun oldida teng hisoblanadi. Ammo davlat tili deb turk tili, davlat dini deb esa islom dinining e’lon qilinishi, turk va musulmon bo‘lmagan aholining qonun oldida tengligini ta’minlamayotgan edi.
Konstitutsiya sulton hokimiyatini deyarli to‘liq saqlab qoldi. U avvalgiday vazirlarni tayinlashi va bo‘shatishi, urush e’lon qilishi va sulh tuzishi, harbiy holat e’lon qilishi va qonunlarning faoliyatini to‘xtatishi mumkin edi. Bu konstitutsiya o‘zining barcha kamchiliklariga qaramasdan agar hayotga tatbiq etilganda o‘sha davrdagi Turkiya uchun progressiv ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin edi. Konstitutsiya Yevropa davlatlarining konferensiyasi ochilishiga belgilandi. Sulton konstitutsiyaning e’lon qilinishi konferensiyaning ochilishini keraksiz qilib qo‘yadi, deb o‘ylagan edi, ammo bunday bo‘lmadi. Angliya tomonidan zimdan qo`llab-quvvatlangan Turkiya Bolqonda islohotlar o‘tkazish to‘g‘risidagi Yevropa davlatlari taklifiga rozi bo`lmadi⁴⁶. Bu hol rus-turk munosabatlarini yanada murakkablashtirdi.
1877-yil boshida konferensiya yopildi. Rossiya-Turkiya bilan urushga tayyorlana boshladi. Konferensiyadan keyin konstitutsiya va uning muallifi Мidhat posho sultonga boshqa kerak bo‘lmay koldi. Avvaliga Midhat posho sultonning buyrug‘iga ko‘ra o‘lim jazosiga hukm qilindi, ammo Arabistonning talabiga ko‘ra u mamlakatdan surgun qilindi. Namiq Kamol va Yosh turklarning boshqa arboblari ham imperiyaning uzoq hududlariga surgun qilindi. Rossiya - Turkiya urushi 1877-yil bahorda boshlandi. Urush boshlangandan so‘ng Ruminiya mustaqil deb e’lon qilindi. va Rоssiya tomonida urushga kirdi. Rus qo`shinlari Dunaydan o‘tdi, Osiyoda esa Armaniston chegaralariga kirib keldi. 1878-yil boshida Turkiyaning harbiy holati og‘ir, armiya tor-mor qilingan, ruslar imperiya poytaxtiga yaqinlashayotgan edi. Sulton Abdulhamid esa bu halokatli holatdan parlamentni tarqatib yuborish va “Midhat konstitutsiyasi”ni bekor qilishda foydalandi. Deputatlarning bir qismini qamoqqa olib, mamlakatni yakka o‘zi boshqarishini e‘lon qildi.
1878-yil martda Istanbul yaqinidagi San-Stefano degan joyda ruslar bilan sulh imzolandi<sup>47</sup>. Uning asosiy sharti mustaqil Bolgariya davlatini tuzish bo‘ldi. Angliya va boshqa g‘arb davlatlari Rossiya pozitsiyasining kuchayishidan xavfsirab, Berlinda kongress chaqirish va San-Stefano sulhining shartlarini qayta ko‘rib chiqilishiga erishdilar. Ammo Rossiyaning g‘alabasini inobatga olib, kelishuv yo‘lini izlashga majbur bo‘ldilar. Berlin kongressining qaroriga ko‘ra Shimoliy Bolgariya vassal knyazlikka aylandi, Janubiy Bolgariya esa аvtonomiya huquqini oldi. Sulton Serbiya, Chernogoriya va Ruminiyaning to‘liq mustaqilligini tan oldi. Batumi, Kars va Ardagan Rossiya imperiyasi tarkibiga kirdi, Qrim urushi natijasida boy berilgan Bessarabiyaning janubiy qismi ham unga qaytarildi<sup>48</sup>. Turkiya iqtisodiy saramaradorligining kuchayishi Berlin kongresidan so‘ng Turkiya batamom Yevropa davlatlarining yarim mustamlakasiga aylandi. Hali kongress arafasida Angliya Krit orolini bosib oldi. Kongress Bosniya va Gersegovinaning Avstriya tomonidan okkupatsiya qilinishiga sanksiya berdi. 1881-yili Fransiya Tunisni egallab oldi (qo‘shni Jazoir bundan ellik yil oldin zabt etilgandi)<sup>49</sup>. Usmoniylar imperiyasining kapitalistik davlatlar tovarlari uchun bozor va xomashyo bazasi sifatidagi ahamiyati ham oshdi. 1880-yildan 1890-yilgacha Yevropa davlatlariga Turkiya eksporti 1,5 marta oshdi va endi u faqat xomashyodan tashkil topdi. Imperiyani moliyaviy qaram qilish ham yakunlandi. Berlin traktati Turkiyaga 800 mln frank kontributsiya to‘lash majburiyatini yukladi. 1879 -yili sulton hukumati navbatdagi bankrotlik holatini e’lon qildi<sup>50</sup>. Kreditorlar bilan muzokaralar nаtijasida yangi kelishuvga erishildi. Kreditorlar Usmoniylar qarzining nominal miqdorini 5,3 mlrddan 2,4 mlrdgacha kamaytirishga rozi bo‘ldilar. Buning evaziga Turkiya hukumati mamlakat moliyasi ustidan amalda chet el nazorati o‘rnatilishiga rozi bo‘ldi. Sultonning 1881-yilgi dekreti kreditorlarga Usmоniylar Davlat qarzi boshqarmasini tuzishga ruxsat berib, ularni alohida huquq va imtiyozlar bilan ta’minladi. Tamaki va tuz monopoliyasidan, spirtdan tushadigan yig’imlar, gerb yig‘imi, Marmar dengizi va Bosfor bog‘ozida baliq ovlashdan tushadigan soliqlar, Istanbulda, Adrianopolda, Bursada ipak savdosidan olinadigan soliq va boshqa ko‘pgina yig‘imlar Boshqarma ixtiyoriga berildi. Bularning barchasi Turkiyaning moliyaviy ahvolini yanada og‘irlashtirdi va 1890-yili yangi qarzlar olishga majbur qildi.
“Usmoniylar” bankidan tashqari chet elliklarning yangi banklаri paydo bo‘la boshladi. Istanbulda Fransiyadagi eng katta bank «Lion kredit”ning filiali ochildi, 1888-yili bir nechta Yevropa banklari hamkorlikda Saloniki bankini ta’sis qildilar, 1899-yili nemis-falastin banki tuzildi va hakozo. Mamlakatda turk kapitaliga faqat bitta bank (qishloq xo‘jalik) qarashli bo‘lib, u ham nihoyatda kuchsiz edi. Sanoat va savdoning bunday rivoji turk burjuaziyasini og‘ir ahvolga solib, uning rivojiga to‘siq bo‘layotgan edi. Yosh turklarning mag‘lubiyatiga, sulton Abdulhamid II ning rejimiga qaramasdan ziyolilar konstitutsiyaning tiklanishidan umid uzmagandilar. XIX asrning oxirida sulton hokimiyatini cheklash uchun harakat yana jonlandi. Harakatga keyinchalik mashhur bulgan mahfiy “Birdamlik va taraqqiyot” tashkiloti boshchilik qildi. Ushbu nomdagi dastlabki qo‘mita 1889-yili Istanbul harbiy-tibbiyot bilim yurti talabalari tomonidan tashkil qilingan edi. Birinchi qo‘mita tez orada barbod qilindi, ammo 1894-yili yangi qo‘mita tuzilib, unga turk intelligensiyasining ko‘zga ko‘ringan arboblari qo‘shildilar va sultonlikni burjua-demokratik davlatiga aylantirish uchun jonbozlik qildilar. Ular ham o‘zlarining o‘tmishdoshlari singari Yosh turklar deb ataldi. Yosh turklar harakatining asosini amaldorlar, ofitserlar va harbiy bilim yurtlarining o‘quvchilari tashkil qilardi. “Birdamlik va taraqqiyot” qo‘mitasi imperiya aholisi o‘rtasida targ‘ibot-tashviqot ishlarini rivojlantirib yubordi. Istanbulda inqilobiy varaqalar chop etadigan maxfiy bosmaxona tashkil qilindi. Parij va Jenevada va Misrning bir necha shaharlarida hukumatga qarshi gazetalar nashr qilinadi<sup>51</sup>.
1897-yili Yosh turklar sulton saroyi oldida o‘zlarining birinchi siyosiy namoyishini uyushtirdilar. Namoyishdan keyin qatag‘onlar boshlandi. 13 kishi qatl qilindi, 70 dan ziyod kishi surgun qilindi. 1899-yili yangi sud jarayoni bo‘ldi. Asr oxiriga kelib tashkilot to‘liq tor-mor qilingan edi. Bu vaqtda 50 ming siyosiy mahbuslar turmalarda bo‘lsa, yana 80 ming kishi chet ellarda edi<sup>52</sup>.
XIX asr oxiridagi Usmoniylar imperiyasining umumiy inqirozi siyosiy faoliyat uchun keng imkoniyatlar yaratdi. Turkiyaning moliyaviy qudrati sustligidan foydalangan chet el kapitali temir yo‘llar kurilishiga, tabiiy boyliklarni ekspulatatsiya qilishga, tamaki savdosiga yirik konsessiyalar oldilar. Chet el kapitali (inglizlar, fransuzlar, nemislar, avstriyaliklar, belgiyaliklar, italyanlar, XIX asr oxiridan esa amerikalik ham) turk iqtisodiyoti va moliyasining barcha muhim tarmoqlarini: tashqi savdoni, temir yo‘llarni, konlarni, kommunal tashkilotlarni, banklarni va aloqa vositalarini egallab oldilar. Turkiyada feodal-mustabid tuzumni ag‘darib tashlagan va 1876-yilgi konstitutsiyani tiklagan inqilobiy voqealar «Yosh turklar inqilobi” nomini olgan. Bu inqilobiy voqealarning markazi Makedoniya bo‘lgandi<sup>53</sup>.
Keyinchalik Saloniki shahrida faoliyat yuritayotgan “Birdamlik va taraqqiyot” tashkilotining vakillari harbiy qismlarda tashviqotni kuchaytirdi. 1908-yil martda Edirne shahrida joylashgan ikkita otliq polk maoshning vaqtida berilmaganligi sababli isyon ko‘tardi<sup>54</sup>. Shu yil bahorda Yosh turklar xorijiy davlatlar konsullariga memorandum yo‘llab, Makedoniyaning ichki ishlariga chet davlatlarning aralashuviga qarshi norozilik bildirdi. Sulton hukumati ayni paytda armiyadagi norozilikni to‘xtatishga harakat qildi. Salonikidagi qo‘shinlar ofitserlarining bir qismini qamoqqa olish boshlandi. Iyunning oxirida Resnadagi garnizon ofitseri Niyozbey qo‘zg‘olonchilar otryadini tuzdi<sup>55</sup>. Otryad garnizon kassasidan pul va ombordan qurollar olib toqqa chiqib ketdi. Otryadga boshqa garnizonlardan ham ofitserlar o‘z askarlari bilan kelib qo‘shila boshladilar. Sulton qozg‘olonni kuch bilan bostirishga buyruq berdi, ammo qismlar buyruqni bajarishdan bosh tortdilar. Hatto turk bo‘lmagan mahalliy aholi ham qo‘zg‘olonchilarni qo‘lladi. Qurollangan 30 ming kishilik albanlar ham ularga kеlib qo‘shildi. Sulton Abdulhamid II Salonikiga Anatoliyadan qo‘shin jo‘natishga qaror qilganda qo‘shinlar qo‘zg‘olonchilarga qarshi chiqishdan bosh tortdilar. Makedoniyada esa ko‘plab shaharlarda hokimiyatni qo‘lga olgan yosh turklar qo‘mitalari kоnstitutsiya tiklanganligini e’lon qildilar<sup>56</sup>. Sulton qo‘zg‘olonchilarning talablarini qondirishga majbur bo‘ldi.
24-iyul kuni 1876-yilgi konstitutsiya tiklanganligi to‘g‘risida sulton farmoni e’lon qilindi<sup>57</sup>. Deputatlar palatasini chaqirishga va’da bеrildi. Shaharlarda konstitutsiyani qo‘llab mitinglar bo‘lib o‘tdi. Bu mitinglarda turli millat va dinlar vakillari birodarlashib ketdilar. Siyosiy mahbuslar turmalardan ozod etildi. Yosh turklarning talablariga ko‘ra bir necha vazirlar va amaldorlar uz lavozimlaridan chetlatildi. Bir qancha saroy a’yonlari qamoqqa ham olindi.
Bir qarashda, 1908-yil iyul oyidagi haqiqiy voqealar shunchalik kichik miqyosda bo‘lib, deyarli sezilmasdi. O‘sha yili haligacha Usmonlilar imperiyasini tashkil etgan keng hududda soliq va harbiy xizmatga qarshi qarshilik ko‘rsatgan mahalliy va mintaqaviy isyonchilar yoki buzuq va zolim ma’murlar odatiy hol edi va o‘nlab yillar davomida shunday bo‘lib keldi. O‘tgan yillarda Sharqiy Anodolu viloyatlarida norozilik to‘lqini, ba’zan esa isyonga aylangan edi. Iyul oyi boshida bir hovuch armiya ofitserlarining Makedoniya tepaliklariga chiqib, o‘zlarini Konstantinopolga qarshi isyon ko‘targanliklarini e’lon qilishdi. Yuqori martabali harbiy arboblar ishtirok etmadi va jalb qilingan qo`shinlar soni bir necha yuz kishi edi. Bu siyosiy rejimda shunaqa chuqur o`zgarishlarga olib keldiki, u xalqaro matbuotda inqilob deb ataldi. 1908-yil 24-iyulni tub o‘zgarishlar sifatida talqin qilish davom etdi. Hatto ba’zi tarixchilar tomonidan zamonaviy Turkiyaning haqiqiy tug‘ilgan kuni sifatida qabul qilishgan.