Xix asr oxiri -XX asr boshlarida usmonli turk imperiyasida yosh turklar harakati

I bob bo‘yicha xulosa
Usmonli turk imperiyasi XIX asr oxiriga kelib g‘arb davlatlariga nisbatan sanoat taraqqiyoti va iqtisodiy rivojlanishda ortda qolib ketadi. Buni anglagan sultonlar mamlakatda islohotlar boshlaydi. Ular “Tanzimat” va uning mantiqiy davomi bo‘lgan “Islohotlar farmoni”ni e’lon qilishadi. Uning asosiy mazmuni xalqqa demokratik erkinliklar berishni nazarda tutardi. Unda hamma fuqarolarning hayoti, vijdon erki va mulk daxlsizligi, qonunsizliklarga barham berilishi, soliqlarning kamaytirilishi va boshqa masalalar eʼlon qilingan. Shunga binoan, 10 yil davomida huquq va maʼmuriy, moliya, harbiy ish va maorif sohalariga oid bir nechta qonunlar qabul qilindi. Islohotlar natijasida Turkiya hayotida bir muncha yangiliklar yuz berdi. Biroq, Turkiyadagi yirik zodagonlar unga qattiq qarshilik koʻrsatishgan. Musulmon boʻlmagan xorijiy sarmoyadorlarga maʼlum huquqlar berildi. Bu qonunlar, bir tomondan, sultonlikda davlat boshqaruvi, sud va maʼmuriy ishlarni tartibga keltirdi. Turkiyada yangi adabiyot, sanʼat, ilm-fan, maorif taraqqiy topa boshladi, milliy ziyolilar paydo boʻldi. Ular orasidan keyinchalik Yangi usmonlilar deb ataluvchi konstitutsion monarxiya tarafdorlari va Yosh turklar oʻsib chiqdi.
Usmonli turk yoshlari g‘arb sivilizatsiyasini o‘zlashtirish uchun Sulton tomonidan Germaniya, Buyuk Britaniya, Fransiyaga o‘qishga yuborildi. G‘arb hayoti Usmonli yoshlarida havas uyg‘otdi. U yerda ko‘rgan muhitni o‘z mamlakatlarida ham bo‘lishini istashdi. Mamlakatlarini orqada qolishida sultonni ayblashdi. Ular davlatlarini rivojlanishing birdan bir yo‘li Usmonli sultonlarini taxtdan mahrum etish deb o‘ylashdi va bu maqsadlarini amalga oshirish uchun nima zarur bo‘lsa barcha imkoniyatlarini ishga solishdi.

II BOB. XIX ASR OXIRI –XX ASR BOSHLARIDA USMONLI TURK IMPERIYASIDA YOSH TURKLAR HARAKATINING FAOLLASHUVI §2.1. Yosh turklar harakatining faollashuviga sabab bo‘lgan tashqi omillar.
1908-yil iyul oyida Usmonli imperiyasida sodir bo‘lgan konstitutsiyaviy inqilob, ko‘pincha “Yosh turklar” inqilobi deb ataladi, Birinchi jahon urushi boshlanishidan o‘n yil oldin qadimgi imperiyalarni larzaga keltirgan bir qator inqiloblardan biri edi: (Rossiya-1905 yilgi inqilob, 1906-yilgi Fors inqilobi, 1908-yilgi Usmonli inqilobi, 1910-yilgi Portugal inqilobi va 1911-yilgi Xitoy inqilobi)⁵⁸.
Nodir Sohrabiy muhim maqolasida ushbu inqiloblardan uchtasini (rus, fors va usmonli) ko‘rib chiqqan. Uning qiyoslashi bir vaqtning o‘zida o‘xshash va farqli jihatini yoritadi. Qiyosiy o‘xshashligi shundaki, uchta inqilobning barchasi konstitutsiyaviylik nomidan boshlangan. Sohrabiy butun XIX asr davomida siyosiy oʻzgarishlarni maqsad qilganlar gʻoyalarida konstitutsiyaviy idealning qay darajada hukmronlik qilganini ishonchli koʻrsatadi. Natijada, konstitutsiyani qayta kiritish chaqirig‘i, asosan, Yaqin Sharq va Rossiyadagi urushdan oldingi o‘n yillikdagi aksariyat inqilobchilarning siyosiy tasavvurlarini cheklab qo‘ydi. Farqi inqilobiy harakatlarning yangi siyosiy tuzumni o‘rnatishdagi muvaffaqiyati darajasidadir. Sohrabiy Usmonli yosh turklarini eng muvaffaqiyatli deb biladi, rus konstitutsionistlarini esa eng kam muvaffaqiyatga erishgan deb biladi. Uning tahliliga ko‘ra, reaksionerlar qayta to‘planib, yangi konstitutsiyaviy tuzumga hujum qilgandan so‘ng, konstitutsiyachilar ularni himoya qilish uchun parlamentdan tashqari va konstitutsiyadan tashqari kuchlarga qanchalik bog‘liq bo‘lishi mumkinligi hal qiluvchi omil edi. Bu yerda Yosh turklarning armiya ustidan nazorati ularga qat’iy ustunlik berdi Usmonli imperiyasida 1908-yil iyul inqilobi 1905-1912- yillarda dunyoni qamrab olgan konstitutsiyaviy inqiloblar to‘lqiniga to‘g‘ri keladi. 1908-yilda Abdulhamid II taxtdan tushirilgandan so‘ng, Turkiyada ijtimoiy hayotida faollashish yuz berdi. 1908-1918 yillar oralig‘ida g‘arbdagi mavjud barcha falsafiy qarashlar, falsafiy oqimlar va adabiyot maktablari mamlakatda keng yoyila boshladi. Ularning ta’siri faqat nazariya bilan chegaralanmasdan, ijtimoiy hayotda ham o‘z aksini topdi. Turk yoshlari Fransiyada tahsil olishgan va O.Kont, E. Dyurkgeym, E.Renan, Bergson, Alfred Fouillee⁵⁹ asarlari bilan yaqindan tanishishgan. Turkiyada fransuz maktablari ochilgan edi. Maktablarda fransuz tili o‘rgatilib, bu fransuz faylasuflarining asarlari bilan bevosita tanishish imkonini bergan. Mamlakatda dunyoviy muhit vujudga keldi. G‘arb faylasuflarining falsafiy, ma’rifiy va liberal ijtimoiy qarashlari turk ma’rifatparvarlarini o‘ziga tortdi. G’arb adabiyotlaridan Dekart, Nyuton, Jon Lokk, Volter, Russo, Monteskye, L. Buchnerning asarlari tarjima qilindi. Ularning ilg‘or ijtimoiy g‘oyalari targ‘ib qilina boshlandi⁶⁰.
XIX asr oxiri XX asr boshlarida mamlakatda mavjud tuzumni o‘zgartirishga bo‘lgan barcha sa’y-harakatlarda pozitivizm mafkura rolini o‘ynadi. Shuning uchun turk ziyolilarining qarashlarida G‘arb falsafasining ta’siri kuchayib bordi. Ularda g’arbona madaniyat, tafakkur va ijtimoiy fikr shakllandi. Turk ma’rifatparvarlarini, asosan, fransuz madaniyati, ilm-fan yutuqlari ilhomlantirgan edi. Ular mamlakatda qilinishi kerak bo‘lgan o‘zgarishlarida pozitivist faylasuflarning ta’limotlarinni g‘oyaviy manba qilib oldilar. Mamlakatda o‘tkazilgan islohotda fransuz ijtimoiy hayoti model qilib olindi. Natijada xalqning hayotida, mafkuraviy harakatlarda, ijtimoiy hayotda, fan, san’at sohasida pozitivizmning ta’siri yaqqol ko‘rinib qoldi.
Rossiya va Eronda bo‘layotgan inqilobiy voqealar Turkiyaga ham katta ta’sir ko‘rsatdi. Yosh turklar asoschilaridan biri Abdulla Jevdet o‘z vatandoshlariga murojaat qilib, “Barcha ezilgan musulmon va musulmon bo‘lmaganlar birlashingiz!”-deb xitob qildi. Mamlakatda aholining bir qatlamini o‘z ichiga olgan bu istiqlolchilik harakati Yosh turklar nomini olgan edi. Yosh turklarning birinchi qurultoyi 1902-yili Parij shahrida bo‘ldi⁶¹.
G‘arb davlatlari Usmonli turklarga yordam berish nomi bilan ozodlik g‘oyalarini singdirib, davlatni qismlarga bo‘lish rejasi amalga oshirildi. Yana muhitni biroz aralashtirib, rejani osonlik bilan amalga oshirish uchun yoshlarni aqlli va uzoqni ko‘ra oladigan tajribali davlat arboblariga qarshi gij-gijlandilar, novatorlik harakatlarini muvaffaqiyatsiz ko‘rsatib, ziddiyatlar keltirib chiqarishga harakat qilindi. Usmonli turk imperiyasining parchalanishi va parchalanishini rejalashtirgan xristian Yevropa davlatlari, ta’lim olish uchun Yevropaga yuborilgan talabalar va Usmonli turk davlat arboblarini o‘z tarafiga olib, o‘zlari xohlagancha foydalanishga harakat qildilar.
Ular Parij va Londondagi elchixonalarda bo‘lgan, g‘arb madaniyatiga muxlis bo‘lgan, islom ilmidan yiroqda o‘sgan Mustafo Rashid Poshoni mason guruhiga a’zo qildilar. Yana ta’lim olish uchun ketgan talabalar ham Usmonli turk davlatining parchalanishi haqidagi Yevropa g‘oyalari ta’sirida edi. Mahmud Mustafo Rashid poshoning xiyonatini ko‘rib, uni qatl qilishga qaror qildi, lekin bunga imkon bo‘lmadi. Sulton vafotidan keyin Istanbulga qaytgan Mustafo Rashid Posho va uning doʻstlari inglizlar bilan birgalikda tayyorlagan Tanzimat farmonini yosh sulton Abdulmajidxonning roziligini olish kerak edi. Tanzimat farmoni bilan yangi imtiyozlarga ega boʻlgan, lekin hali ham norozi boʻlgan gʻayrimusulmon tobelari Rossiya va gʻarb davlatlarining fitnalari natijasida fransuz inqilobiga asoslangan millatchilik harakatlariga kirishdilar. Vazir bo‘lgan Mustafo Rashid Posho hokimiyat tepasiga kelishi bilan katta shaharlarda mason tashkilotlarini ochib, yoshlarni dindan bexabar, islom dushmani qilib tarbiyalay boshladi. Mustafo Rashid Poshodan keyin sadr vaziriga aylangan Ali Posho Angliya va Fransiya elchilari bilan birgalikda tayyorlagan, Tanzimat farmonidan koʻra koʻproq imtiyozlarni oʻz ichiga olgan “Islohot Farmoni”ni amalda qoʻlladi⁶². Yana inglizlarning provokatsiyasi va qo‘llab-quvvatlashi bilan ochilgan Qrim urushi davlatni qiyin ahvolda qoldirdi va Yevropadan qarz olish majburiyatini keltirib chiqardi. Sulton Abdulmajidxon vafotidan keyin taxtga o‘tirgan Abdulazizxon yevropaliklarning ilm-fan va texnikadan tashqari urf-odat va an’analarini o‘zlashtirishiga qarshi chiqdi, lekin o‘z davridagi kabi yangi fan va texnikalarni o‘rganish uchun Yevropaga talabalar yuborishda davom etdi. O‘qishga yuborilgan, turk-islom madaniyatidan mahrum bo‘lgan bu yoshlar jo‘natilishdan asl maqsadini unutib, g‘arbning urf-odat va an’analari, Usmonlilar imperiyasini yo‘q qilish g‘oyalari ta’sirida bo‘ldilar. Bu yoshlar Tanzimat (Usmonli turk sultonligida oʻtkazilgan ijtimoiy-siyosiy islohotlar va shu islohotlar oʻtkazilgan davr (1839—70). Tanzimat 2 davrga boʻlinadi. Uning 1 -davri “Gulxona xatti Sharifi” deb atalib, 1839-50-yillarni oʻz ichiga oladi. 1839-yil 3 noyabrda Turkiya tashqi ishlar vaziri Rashid Posho Gulxona bogʻida Usmonli turk sultoni Abdulmajid (hukmronlik davri: 1839-1861) dan barcha davlat zodagonlari ishtirokida islohotga ruxsat (“xatti sharif”) oldi. Unda hamma fuqarolarning hayoti, vijdon erki va mulk daxlsizligi, qonunsizliklarga barham berilishi, soliqlarning kamaytirilishi va boshqa masalalar eʼlon qilingan. Shunga binoan, 10 yil davomida huquq va maʼmuriy, moliya, harbiy ish va maorif sohalariga oid bir nechta qonunlar qabul qilindi. Islohotlar natijasida Turkiya hayotida bir muncha yangiliklar yuz berdi. Biroq, Turkiyadagi yirik zodagonlar unga qattiq qarshilik koʻrsatishgan. Tanzimatning 2-davri Qrim urushida Turkiya qozongan gʻalabadan keyin boshlandi. 1856-yil 18-fevralda sulton Abdulmajid yangi Tanzimat toʻgʻrisida “xatti humoyun” eʼlon qilib, Turkiya sanoati va qishloq xoʻjaligini Gʻarbiy Yevropa mamlakatlari uchun ochiqligini bildirdi. Musulmon boʻlmagan xorijiy sarmoyadorlarga maʼlum huquqlar berildi. Bu qonunlar, bir tomondan, sultonlikda davlat boshqaruvi, sud va maʼmuriy ishlarni tartibga keltirdi. Turkiyada yangi adabiyot, sanʼat, ilm-fan, maorif taraqqiy topa boshladi, milliy ziyolilar paydo boʻldi. Ular orasidan keyinchalik Yangi usmonlilar deb ataluvchi konstitutsion monarxiya tarafdorlari va yosh turklar oʻsib chiqdi. 2-tomondan, Turkiyada xorij kapitali taʼsirining oshishiga, uning gʻarb davlatlariga asta-sekin qaram boʻlib qolishiga zamin tayyorladi. Tanzimat yangi sulton Abdulhamid II (hukmronlik davri: 1876-1909) tomonidan bekor qilindi⁶³) va Islohot farmonlarini yetarli deb topmagani uchun mavjud davlat tuzumini oʻzgartirishga, konstitutsiyaviylikni joriy etishga harakat qildilar. Shunday qilib, “Yangi usmonlilar” yoki “Yosh turk” operatsiyasi yuzaga keldi. “Yangi usmonlilar”⁶⁴ atamasi asosan ikki guruh uchun ishlatilgan:
a) Usmonli turk institutlarini eski sof an’analariga qaytarish tarafdori bo'lgan islohotchilar;
b) Shariat zamon talablariga javob bermagan, davlatni dindan ajratib, Yevropa modeliga o‘tish kerak deb o‘ylaganlar⁶⁵.
Ular jamoatchilik fikrini shakllantirmoqchi bo‘ldilar. Bu yo‘l bilan “Konstitutsiyaviy boshqaruv”ni o‘rnatishni maqsad qilganlar. Yangi usmonlilar deb atagan bu g‘oya tufayli Usmonli turk imperiyasida yashovchi barchani “Usmoniylik” ideali atrofida birlashtirishni maqsad qilgan. Shu doirada 1860-yillarda Usmonli turk ziyolilari orasida konstitutsiyaviy monarxiya gʻoyasi yaqqol namoyon boʻldi. Ular Tanzimatdan beri davom etayotgan islohot tashabbuslari ta’sirida g‘arbda keng tarqalgan liberal g‘oyalarga yaqindan ergashdilar. Yangi usmonlilar harakati tashabbuskorlari orasida bo‘lgan Ibrohim Shinasi, Mustafo Rashid Posho orqali oliy ma‘lumot olish uchun Parijga yuborildi⁶⁶. Shinasi bu yerda koʻplab sharqshunos va gʻarb mutafakkirlari bilan uchrashib, ulardan yangi gʻoyalar va maʼlumotlarni oʻrgangan. Gʻarbda oʻrgangan gʻoyalar taʼsirida “Ahval” va “Tasvir-i Efkar” gazetalarida chop etilgan maqolalarida Shinasi konstitutsiyaviy rejim tarafdori sifatida namoyon boʻla boshladi⁶⁷.
Yangi usmonlilar jamiyatining ziyoli ustozi bo'lgan Shinasi, Namiq Kamol o‘rtasida konstitutsiyaviylik va ozodlik g‘oyalarini yoyishda samarali rol o‘ynadi. Shinasi o‘z tafakkurida davlat va saltanat tartibidan ko‘ra inson va jamiyatning yangi shaklini yaratgan edi. Darhaqiqat, uning fikricha: “XIX asrning dini sivilizatsiyadir. Shu sivilizatsiyadan taralayotgan nur tufayli jamiyatimiz o'zi yashagan jaholatdan qutulib, haqiqiy tinchlik va saodatga erishadi”⁶⁸. Bu fikrlar Shinasining yangi dunyo o'rnatmoqchi ekanligini aniq ko'rsatib turibdi. Yangi Usmonlilar jamiyatining eng muhim nomlaridan biri, Shinasi bilan uchrashgandan keyin ta’sirlangan va “Tasvir-i Efkar” gazetasida birga ishlagan Namiq Kamoldir⁶⁹. (1840-1888-yil. Yosh usmonlilarning shakllanishida va ularning hukumat islohoti uchun kurashida nufuzli bo‘lgan yozuvchi, intellektual, islohotchi, jurnalist, dramaturg. Kamol erkinlik va Vatan tushunchalarini himoya qilish uchun ayniqsa muhim edi. Uning ko‘plab pyesalari va she’rlarida va uning asarlari Turkiyada islohot harakatlarining o‘rnatilishi va kelajagiga kuchli ta’sir ko‘rsatgan shaxs). U huquqiy atamalar tushunchasi doirasida “xalq suvereniteti”, “respublika”, “ozodlik” kabi so‘zlarni ishlatgan. Uning huquq sohasidagi g‘oyalari ham o‘zi yashagan jamiyat, G‘arbdan olgan g‘oyalar kabi ta’sirchan edi. U Usmonlilar imperiyasining ijtimoiy hayoti va ijtimoiy institutlari haqida goh tanqidiy, goh mudofaaviy fikrlarni ilgari surib, mavjud tuzumga yoʻnalish berishga harakat qildi. Shuning uchun u ba’zi narsalarni o‘zgartirmoqchi edi. Shinasi va N. Kamoldan keyingi muhim shaxslardan biri Ziyo Poshodir (badavlat oilada tug‘ilgan. Yoshligida u o‘z faoliyatini davlat amaldori sifatida boshlagan, boshqa narsalar qatori Kipr gubernatori ham bo'lgan. ”Yangi usmonlilar” jamiyatining tashkilotchilari va rahbarlaridan biri. U “Yangi usmonlilar” jamiyatining mo‘tadil qanotini boshqargan. 1867-yilda u vatanini tark etib, Namiq Kamol bilan birga Parijga, so‘ngra Buyuk Britaniyaga jo‘naydi. Namiq Kamol bilan birgalikda Londonda “Muxbir” jurnali va “Hurriyat” (Ozodlik) gazetasini nashr ettirdi. Turkiya Konstitutsiyasi loyihasi mualliflaridan biri. 1880-yilda o‘limidan biroz oldin Turkiyaga qaytib keladi. U Kiprda, Amasiyada, Ko‘nyada, Halabda va qisqa muddat Adanada gubernatorlik qilgan va u yerda vafot etgan)
Ziyo Posho turli ijtimoiy guruhlar bilan aloqada bo‘lgan. Tanzimatdan keyin Istanbulda bir qancha mason guruhlari paydo boʻldi. Ziyo Posho ham shu guruhda edi. Shu nuqtai nazardan qaraganda, Ziyo Poshoning Sulton Murodga ta’siri bo‘lgan. Ya’ni Sulton Murod va shahzoda Yusuf Izzettin afandiga saboq bergan Ziyo Poshoning Sulton Murodning masonlik falsafasini tushunishi va o‘zlashtirishiga katta ta’sir qilgan⁷⁰. Darhaqiqat, masonlar haqidagi ba’zi manbalarda Sulton Murod nomining tilga olinishi ham buni isbotlaydi. Ziyo Poshoning siyosiy hayoti ancha faol edi. 1867-yil may oyida “Yangi usmonlilar” jamoasi a’zolari Yevropaga qochib, Parijda to‘planishadi. Keyinchalik Mustafo Fozil Posho, Namiq Kamol bilan birga Ziyo Poshodan Parijga kelishni va birgalikda gazeta chiqarish orqali siyosiy g‘oyalarini himoya qilishni so‘radi. Bu taklif bilan Ziyo Posho do‘stlari bilan Parijga ko‘chib o‘tadi. Chet elda tahsil olayotgan yoshlar oxir-oqibat Yangi usmonlilarga aylanadi u ko‘rsatadigan nazariy, nomuvofiq fikrlar o‘rniga u tizimli yechim taklifini ishlab chiqaradi, ular g‘arb modernizatsiyasini tushunadigan, amalga oshirish g‘oyalariga ega bo'lgan fazilatlarga ega bo‘lishdi. Siyosiy maydonda tobora ko‘proq hokimiyatni qo‘lga kiritayotgan yoshlar vaqt o‘tishi bilan natijalarga ta’sir qiladi ular uni yaratdilar. Bu vaqtda Yosh turklar siyosiy maydonga va siyosiy fikr muhitiga kirishdi.
Yangi usmonlilar jamiyati faoliyati bilan bog‘liq birinchi marta, Parij gazetasidagi Yosh turk bayonoti, barcha modernizatsiya harakatlarida bu ishlatilgan inson profilining nomiga aylandi. Turli xil omillarning ta’siri bilan Yosh turklar Usmonli turk siyosiy sohasida faol bo‘lishni boshladilar. Yosh turk harakatining o‘rni va ta’siri aniq ochib beriladi. Yosh turk harakatining asosiy mafkurasi, uning dinamikasi va mafkuraviy zaminni tushunish bugungi siyosiy fikrlarni tushunish uchun juda muhimdir.
Yosh turklar Usmonlilar imperiyasining so‘nggi davrida paydo bo‘lgan, avvallari muxolifat, keyinchalik esa hukmron hokimiyat bo‘lgan dunyoviy va konstitutsiyaviy odamlardir. Yosh turklar XIX asrning oxirgi choragida Usmonlilar imperiyasida davr sultoni Abdulhamidni nishonga oldi. Yosh turklar imperiyaning yomon ahvolini toʻgʻirlashni maqsad qilganliklarini bildirishsa-da, oʻzaro kelishuvga toʻliq erisha olmaganlari uchun bu maqsadda muvaffaqiyatga erisha olmadilar. Ular millatchilikdan ko‘ra Usmoniylik kontseptsiyasini ilgari surdilar va ozchilik huquqlari ustida ishladilar. Yosh turklar jamiyatining g‘oyaviy tuzilmasining shakllanishida davr sharoiti ham muhim rol o‘ynadi. Usmonli imperiyasining ahvolini yaxshi bilgan va ko‘ngli to‘lmagan Yosh turklardan tashqari, shu tom ostida yashayotgan, lekin davlatning ahvoliga unchalik ahamiyat bermaydigan xalq vakillari ham bor edi. Masalan, bu tom ostida yashovchi nasroniy xalq o‘z diniga amal qilishi mumkin bo‘lgan davlat himoyasiga kirishga harakat qilgan. Shu sababli, har bir irq o‘z milliy davlati uchun harakat qilgan.
Inqirozga uchragan imperiyani saqlab qolish uchun siyosiy-ijtimoiy g‘oyalari Yevropada paydo bo‘lgan g‘oyalar bilan shakllantira boshladi. Yangi usmonlilar bilan taqqoslaganda, Yosh turklar ko‘proq g‘arblashgan edi⁷¹. Mamlakatdagi sharq g‘oyalari va institutlari, g‘arb g‘oyalari va institutlar yonma-yon mavjud bo'la boshladi. Ammo an’anaviy bo‘lim o‘zini yangilaydi va islomni haqiqiy ma‘noda o‘rganib, mamlakatni qutqarish uchun mahalliy, milliy va ilmiy modellar u buni oshkor qila olmagach, g‘arblashtirish tarafdorlari foydasiga vaziyat yuzaga keldi. Sulton Abdulhamidxonning so‘zlariga ko‘ra, mamlakat omon qolishi uchun to‘rtta narsa zarur: “Birinchisi, dinni saqlab qolish kerak edi. Ikkinchidan, maorif, uchinchidan millat, sanoat va boylik. Faqat bu masalalarda to‘liq bilimga ega bo‘lgan bizning erkaklarimiz juda oz, shuning uchun odamlar va ular din nimani anglatishini bilishmaydi. Buning uchun G‘arb fani va texnikasini o‘rganish biz talabalarni Yevropaga yubordik. Ammo ular Yevropaning bilim va texnikasini qolib, ularning urf-odatlari va an’analarini olib kelishdi”⁷².
Yosh turklar, Abdulhamid boshqaruviga muxolif bo'lib, jamiyatni o‘z g‘oyalari doirasida qanday o‘zgartirishlari mumkinligi haqida bayonotlar berdi. Usmonli jamiyati Abdulhamidning siyosiy hukmronligiga chek qoʻyish uchun ham, Usmonli imperiyasining Yevropa sivilizatsiyasiga qoʻshilishi uchun ham koʻp jihatdan oʻzgarishiga toʻgʻri keldi. Chunki Usmonli imperiyasining g‘arbiylashuvi uchun jamiyatda amalga oshiriladigan islohotlarga tayyorlash zarur edi. Shuning uchun ular ijtimoiy o‘zgarishlarga ahamiyat berdilar. Shuning uchun ham ular manba sifatida foydalangan tafakkur qoidalariga Yevropaning ijtimoiy qiyofasini shakllantirgan faylasuf va mutafakkirlardan olgan ma’lumotlari kiritgan. Shu ma’noda Abdulhamid o‘zining islomiy siyosatiga ko‘ra jamiyatda yuzaga keltirmoqchi bo‘lgan amaliyotlarga Abdulloh Jevdet qarshi chiqdi. Usmonli jamiyatining qoloqligida islom dinining salbiy rol oʻynaganiga urgʻu berib, bu taʼsirni asta-sekin yoʻq qilish kerakligini taʼkidladi. Abdulla Jevdet islom dini Usmonli jamiyati va barcha islomiy jamiyatlarning qoloqligiga sabab bo‘lgan degan xulosaga keldi. Shuning uchun Abdulla Jevdet musulmonlarni bu qoloqlikdan qutqarish yo‘llarini izlash uchun bor kuchini sarflaganini da’vo qildi. Abdulla Jevdet uchun islom kabi tushunchalar axloqdan boshqa narsani anglatmagan. U bu tushunchalarga shunday ma’no bergani uchun uning asarlarida yaponlarni musulmonlardan ko‘ra ko‘proq musulmon deb hisoblash kabi mulohazalarni uchratish mumkin. Abdulla Jevdetning maqsadi islom dini yaratgan ijtimoiy tuzilmadagi oʻzi xulosa qilgan muammolarni uning ijtimoiy mazmuni yordamida hal etish va nihoyat materializmning dinning jamiyatda oʻynagan barcha rollariga bosqichma-bosqich oʻtishini taʼminlash edi.
Shu munosabat bilan Abdulla Jevdet “Mekteb-i Tibbiye”da o‘qiganida bo‘lgani kabi, islom hamisha qurol sifatida qo‘llanilishi sharti bilan, islomning mutlaqo salbiy ekanligi haqidagi nazariyaga e’tiroz bildirdi va undan foydalanish zarurligini ta’kidladi. G‘arb tadqiqotchisi Mak Farleyn “Mekteb-i Tibbiye”dagi yig‘ilishda qatnashgan bo‘lib, bu yig‘ilishda ko‘rganlari uni hayratda qoldirgandi. U aynan shunday yozadi: “Meni shifokorlar va turk yordamchilari uchun ajratilgan mukammal jihozlangan zalga taklif qilishdi. Divanda kitob bor edi. Men uni oldim va unga qaradim. Bu baron de Xolbaxning dinsizlik haqidagi kitobining so'nggi Parijdagi nashri edi. Kitobning ko'p qismlari belgilab qo'yilganidan tushundim. Bu qismlar, ayniqsa, Xudoning borligiga ishonishning bema’niligini, ruhning o‘lmasligini, matematika bilan ishonishning iloji yo‘qligini ko‘rsatadigan qismlar edi. Kitobni joyiga qo‘yayotgan edim, yonimga turk shifokorlaridan biri kelib, fransuzchada “Bu buyuk faylasuf! Bu buyuk faylasufning ishi! U doim haq!”- dedi. Ma’rifatparvar mutafakkirlarning fikricha, bilimning asosiy manbai va sinash o‘lchovi inson aqlidir. Inson ongidan tashqaridagi, aqlning imkoniyatlaridan tashqaridagi sohalarni keraksiz deb hisoblash kerak. Hatto rad etilishi mumkin. Xudoga ishonish va metafizikaga o‘rin yo‘q”⁷³.
Ular Yevropa mutafakkirlarining nasroniylik haqidagi talqinlari nusxalarini olib kelib, bu mamlakatda islomga qarshi ishlatishgan. Holbuki, islom sivilizatsiyasida inkvizitsiya kabi ta’qiblar davri yo‘q. Ba’zan ruhoniylar va mutafakkirlar o‘rtasida bahs-munozaralar, ixtiloflar bo‘lardi, lekin islomda ruhoniylar qarori bilan jazolangan olimlar yo‘q edi. Boshqacha aytganda, G‘arbning “din-ilm to‘qnashuvi” hodisasining asosiy dinamikasi islom madaniyatida uchramaydi. Usmonlilar imperiyasining oxirgi davrida Molyerning vakilliklarini ba’zi boy oilalar qiziqish bilan kuzatib bordi. G‘arbga aynan taqlid qilish kasallikka aylandi. Yosh turklar, siyosat va adabiyotda haddan tashqari ekstremallik tarafdori bo‘lgan yoshlardir. Yosh turklar olamida g‘arb, ayniqsa Fransiya bor edi. Ularning fikrlarida Sharq madaniyati va asarlari hech qanday ijobiy ta’sir ko'rsatmagan. Ular yoshligidan o‘qiganlari fransuz tilida bo'lgan va o‘rganganlari shu manbadan olingan. Yosh turlarning g‘oyalari chuqur nazariyaga asoslanmagan edi.