Xix asrning ikkinchi yarimi XX asr boshlarida turkistonda yog’ moy sanoati tarixi

Oziq - ovqat sanoati chiqindilari. Meva danaklari konserva sanoatining chiqindisi hisoblanadi. О‘rik, olxо‘ri, olcha, shaftoli, bodom danaklarining mag‘zidan ham sanoatda moy olinadi. Mag‘izning kimyoviy tarkibi quyidagi jadvalda keltirilgan [17].
Yog‘-moy korxonalarida pomidor sharbati va pastasi ishlab chiqarishdagi chiqindi hisoblangan pomidor urug‘i (moy miqdori 26-28%), vino va sharbat ishlab chiqarish chiqindisi - uzum urug‘i (moy miqdori 15-16%), shuningdek tarvuz, tamaki, choy urug‘laridan ham moy olinadi. Uning amaliy ahamiyati shundaki, u O’zbekistonga jahon siyosati va iqtisodiyotiga yanada faol qo’shilish imkonini berdi.
O’zbekistonning Yevropa Ittifoqi mamlakatlari bilan siyosiy, iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy va madaniy gumanitar aloqalari yildan-yilga rivojlanib, chuqurlashib bormoqda. Ayni paytda Respublikada Yevropa Ittifoqiga a’zo davlatlarning 145 ta firma va kompaniyasi akkreditatsiyadan o’tgan. 491 kompaniyasi Yevropa investitsiyalari asosida tashkil etilgan .
Ta’lim sohasidagi hamkorlik Yevropa Ittifoqi va Markaziy Osiyo davlatlari hamkorligining dolzarb yo’nalishi hisoblanadi. Yevropa Ittifoqi Markaziy Osiyo uchun qabul qilingan strategiyalar – Yevropa Ittifoqi va Markaziy Osiyo o’rtasida yangi hamkorlik strategiyasi (2007-2013 yy.), Markaziy Osiyoda yangi Yevropa Ittifoqi strategiyasi: kuchli hamkorlik uchun yangi imkoniyatlar 2019 yil doirasida mintaqa davlatlari bilan hamkorlikning asosiy yo’nalishlaridan biri sifatida Yevropa Ittifoqi tomonidan qayd etildi. Shularlar qatorida bizning davlat bilan ta’lim sohasidagi hamkorligini alohida etiborga olishimiz kerak.
Shuni ta’kidlash kerakki, Yevropa Ittifoqi 1990 yildan buyon Markaziy Osiyo mamlakatlarida oliy ma’lumotga alohida e’tibor qaratgan.1991 yildan to 2013 yilga qadar markaziy osiyo mamlakatlari uchun Tempus (TransEuropean Mobility Programme for University Studies, Universitet ta’limida trans-Yevropa mobillik dasturi), bu mintaqadagi davlatlarda oliy ta’lim tizimlarini modernizatsiya qilishga yordam berdi.
Tempus dasturi TACIS ( Technical Aid to Commonwealth of Independent States) dasturining Yevropa hamjamiyati tomonidan tashkil etilgan va iqtisodiyotda islohotlarni amalga oshirishda, mustaqil mamlakatlarda demokratik jamiyat qurishda, oliy ta’lim sohasida hamkorlikni o’rnatishda yordam berishga qaratilgan qismidir⁸.
Dastur o’zgaruvchan mehnat bozori talablariga javob berish uchun Yevropada umumiy oliy ta’lim makonini yaratish maqsadida Boloniya jarayoniga muvofiq islohotlarni ilgari surdi. Tempus dasturi Yevropa Ittifoqiga a’zo davlatlar va Yevropa bo’lmagan hamkor davlatlar ishtirokida oliy ta’lim sohasida hamkorlik zonasini qurishga qaratilgan. Masalan, 1994-1999 yillarda Markaziy Osiyoning besh mamlakati uchun dastur byudjeti 17,7 mln. yevro, 2000-2007 yillar davomida – 31,2 mln. yevro, 2008-2013 yillar davomida-50 mln. Yevroni tashkil etgan⁹. Tempus dasturini amalga oshirish doirasida Yevropa va Markaziy Osiyo oliy o’quv yurtlarining ikki karra diplom tizimi yaratildi. Shuningdek, u yangi baholash tizimining asosini yaratishga imkon berdi.
Dasturga 1994-yilda Qozog’iston va O’zbekiston, 1995-yilda Qirg’iziston, 1997 yil Turkmaniston va 2004 yilda Tojikiston a’zo bo’lgan ¹⁰. Tempus dasturining Yevropa dasturida Markaziy Osiyo davlatlarining ishtiroki natijalari dasturning butun davrida -220 loyihalarni amalga oshirish edi. Berilgan ma’lumotlarga ko’ra, Tempus dasturining loyihalarida eng faol ishtirok etgan davlat bu O’zbekiston bo’lgan. O’zbekiston 1994-2013 yillar oralig’ida qaryib 81 loyiha amalga oshirilgan.
Shunday qilib, Tempus dasturi Markaziy Osiyo mamlakatlarida oliy ta’limni modernizatsiya qilish va uni saqlashga katta ta’sir ko’rsatdi.
Jumladan,

• 
  o’quv dasturlarini ishlab chiqish loyihalari tufayli ko’plab yangi mutaxassisliklar joriy etildi,
  
• 
  yangi o’quv materiallari ishlab chiqildi,
  
• 
  yanada samarali o’qitish uchun zamonaviy texnologiyalar ishlab chiqildi;
  
• 
  oliy o’quv yurtlari va mehnat sohasi o’rtasida yanada yaqin aloqalar yo’lga qo’yildi;
  
• 
  oliy o’quv yurtlarida boshqaruv tuzilmalari modernizatsiya qilindi.
  

Tempus dasturi Tempusning bir qator mintaqaviy loyihalari orqali Markaziy Osiyo mamlakatlari o’rtasidagi hamkorlikni rivojlantirishga ham ta’sir ko’rsatdi. Bundan tashqari, Tempus mintaqadagi davlatlarning mintaqalararo loyihalar doirasida hududning boshqa davlatlari bilan aloqalarini o’rnatishga yordam berdi. 2007 yilda Markaziy Osiyoda yana bir Yevropa Erasmus Mundus dasturi ishga tushirildi va o’z ishini boshladi. (Talabalar, ilmiy va pedagogik kadrlar almashinuvi dasturi).
Erasmus Mundus - Yevropa oliy ta’lim sifatini oshirish va uchinchi davlatlar bilan hamkorlik orqali odamlar va madaniyatlar o’rtasidagi muloqot va o’zaro tushunishni rag’batlantirishga qaratilgan oliy ta’lim sohasidagi hamkorlik va mobillik dasturi. Erasmus Mundus dasturining 2009-2013 yillarga mo’ljallangan umumiy byudjeti qariyb 1 milliard yevroni tashkil etib, markaziy Osiyo davlatlariga har yili 350 ga yaqin stipendiya ajratildi.
Erasmus Mundus (2009-2013 yillar) quyidagi tadbirlar orqali amalga oshirildi:
Harakat 1. Magistratura va doktorantura qo’shma dasturlari;
Harakat 2. Yevropa va Yevropa bo’lmagan oliy o’quv yurtlari o’rtasidagi hamkorlik, jumladan, mobillik uchun stipendiyalar;
Harakat 3. Yevropaning ta’lim sohasidagi jahon yetakchisi sifatida jozibadorligini oshirish orqali Yevropa oliy ta’limini ommalashtirish¹¹.
2004-2013 yillarda birinchi harakat doirasida Markaziy Osiyo davlatlaridan 102 nafar talaba magistraturada o’qish uchun stipendiyalar sohibiga aylandi. 2004-2010 yillar mobaynida mintaqadan 8 nafar magistrant o’qituvchilarni o’qitish yoki tadqiq qilish uchun taklif etilgan olimlar sifatida stipendiya oldi. Bundan tashqari, 2010-2013 yillarda-Markaziy Osiyodan 3 nafar talabgor doktoranturada tahsil olish uchun stipendiya sohibiga aylandi.
2007-2014 yillarda markaziy Osiyo mamlakatlari 2 ta faoliyat sohasiga qamrab olingan. Natijada, mazkur davrda markaziy Osiyo mamlakatlarining 96 ta turli oliy o’quv yurtlaridan 285 nafar vakil ishtirok etgan 25 ta hamkor loyiha tanlab olindi.
Bundan tashqari, 2 harakati doirasida. – Markaziy Osiyo davlatlaridan 2650 kishi 2007-2013 yillarda Erasmus Mundus dasturining grant mablag’lari hisobidan mobillik dasturi bo’yicha ta’lim olish imkoniga ega bo’ldi.
Bu dasturlar natijasida O’zbekistonda 199 bakalavriat, 224 magistratura, 184 doktarantura, 92 postdoktarantura, 168 ta xodimlar umumiy hisobda 867 ta nafar fuqarolar bu dastur doirasida ishtirok etishgan.
Erasmus Mundus dasturi doirasida Yevropa Ittifoqi va Markaziy Osiyo mamlakatlari o’rtasidagi hamkorlik inson resurslarini professional rivojlantirish va ishtirok etuvchi oliy o’quv yurtlarining xalqaro hamkorlik salohiyatini oshirishga yordam berdi. Ular, shuningdek, barcha darajadagi xodimlar va talabalar bilan almashish, shu bilan shaxsiy bilim va ko’nikmalarini oshirishga imkon berdi.
"Erasmus Mundus" dasturida ishtirok etish Yevropa Ittifoqi mamlakatlari va uchinchi mamlakatlarning hamkorlariga teng ravishda foydalidir, chunki u ta’lim dasturlari, ko’nikma va bilimlarni ikki tomonlama almashishni o’z ichiga oladi, shuningdek madaniyatlararo muloqot uchun noyob imkoniyatlar yaratadi. Dastur natijalarning barqarorligiga qaratilgan. Talabalar, o’qituvchilar va ma’muriy xodimlar zamonaviy dunyoda zarur bo’lgan qimmatli ko’nikmalarga ega bo’ladilar"¹².
2013 yil 19 noyabr kuni Yevropa parlamenti Yevropa Ittifoqining ta’lim, kasb-hunar ta’limi, yoshlar va sportni rivojlantirish sohasidagi yangi dasturini Erasmus+ ni qabul qildi. Yangi dastur Yevropa Ittifoqining avvalgi dasturlarining bir nechta tashabbuslarini birlashtirdi (Erasmus, Leonardo da Vinci, Comenius, Grundtvig, Erasmus Mundus, Tempus, Alfa, Edulink va hk).
Dastur 2014-dan 2020- yilga etti yil muddatga mo’ljallangan bo’lib, uning byudjeti 14,7 million evroga teng.
Dastur o’z ichiga asosiy 3 ta harakatni oladi:

1. 
   Xalqaro kredit mobillik (ICM -international credit mobility) va magistrlik darajalari Erasmus Mundus;
   
2. 
   Oliy ta’lim salohiyatini oshirish
   
3. 
   Markaziy Osiyo mamlakatlari oliy o’quv yurtlari va fuqarolari uchun imkoniyatlar yaratib, islohot siyosati va sport sohasida ikki qo’shimcha harakat va Jan Monnet dasturini qo’llab-quvvatlashdan iborat.
   

Asosiy harakatlarning ishtiroki doirasida 1. Markaziy Osiyo uchun byudjet xalqaro kredit mobilligi byudjetining qariyb 4 foizini tashkil etdi va 2015– 2019 yillarda Yevropa va Markaziy Osiyodan 7395 nafar talaba, tadqiqotchi va xodimlar uchun 1100 dan ortiq ikki tomonlama hamkorlik loyihasini amalga oshirish imkonini berdi. 2014 yildan 2019 yilgacha Erasmus Mundus 12 qo’shma magistrlik dasturida markaziy Osiyo davlatlaridan kelgan muassasalarning 20 ta ishtiroki qayd etildi. 2014-2019-yillarda Markaziy Osiyo mamlakatlari oliy ta’lim salohiyatini oshirish bo’yicha 84 loyihani amalga oshirishda ishtirok etishdi.
Jean Monnet loyihasida ishtirok etish uchun 2014 yildan 2019 yilga qadar bo’lgan davrda taqdim etilgan jami 1500 ta muvaffaqiyatli arizalar sonidan 11 tasi Qozog’iston, Qirg’iziston va O’zbekistondan kelgan hamkor institutlar bilan Markaziy Osiyo loyihalari bo’lib, ularda 8 ta modul va 3 ta bo’limlar amalga oshirilgan¹³.
2007 yilda qabul qilingan Yevropa Ittifoqi va Markaziy Osiyo o’rtasidagi yangi hamkorlik strategiyasi yangi pozitsiyani va mintaqadagi Yevropa Ittifoqi manfaatlari hozirgi bosqichda bo’lib, hamkorlikning sifat jihatidan yangi darajasiga o’tishni belgilab berdi. Ushbu strategiya doirasida Yevropa ta’lim tashabbusi ishga tushirildi, asosiy faoliyat sohasi sifatida Oliy va kasbiy ta’limni ta’kidlab, Boloniya jarayoni bilan aloqani ta’kidladi.
Yevropa ittifoqi – Markaziy Osiyo ta’lim platformasini (Tempus va Erasmus Mundus dasturlarida bir qator tadbirlarni yangilash) o’rnatish va Markaziy Osiyo mamlakatlari uchun ta’limni rivojlantirish sohasida Yevropa Ittifoqining ichki jarayonlarini moslashtirish uchun sa’y-harakatlar amalga oshirildi. Ta’lim tashabbusi uch komponentdan iborat: "Yevropa Ittifoqi – Markaziy Osiyo ta’lim platformasi" siyosiy muloqoti, dasturiy komponent (Tempus, Erasmus Mundus dasturlari, Boloniya jarayoni, Yevropa ta’lim va CAREN tarmog’ini yaratish jamg’armasi), shuningdek, Yevropa Ittifoqi va Markaziy Osiyodagi qo’shma tadbirlarni o’z ichiga olgan axborot va kommunikatsiya sohasidagi harakatlardan iborat¹⁴.
"Markaziy Osiyo ta’lim platformasi "(CAEP -Central Asian Education Platform) – Yevropa komissiyasi tomonidan moliyalashtiriladigan loyiha. Bu markaziy Osiyo uchun Yevropa ta’lim tashabbusining asosiy elementi bo’lib, u "Markaziy Osiyo davlatlarining ta’lim tizimlarini globallashgan dunyo ehtiyojlariga moslashishga yordam berdi", shuningdek, har bir mamlakatda mintaqa va jamiyatning ehtiyojlariga xizmat qildi¹⁵.
Yevropa Ittifoqi – Markaziy Osiyo ta’lim platformasini yaratishdan maqsad Markaziy Osiyo mamlakatlari bilan ta’lim masalalari bo’yicha siyosiy muloqotni kengaytirish edi. Ta’lim platformasi shuningdek, milliy hukumatlarga moliyalashtirish uchun mavjud imkoniyatlar haqida ma’lumot berishga, shuningdek, dasturlarni ishlab chiqish va amalga oshirishga yordam berishga xizmat qildi.
Ushbu muloqot uch darajadagi hamkorlikni o’z ichiga olgan:

• 
  Komissiya bilan hamkorlikda ta’lim tashabbusi doirasida ta’lim vazirlari bilan uchrashuvlar o’tkazish Yevropa Ittifoqi raisi va Markaziy Osiyo mamlakatlari vazirliklari vakillari tomonidan oliy ta’lim sohasidagi siyosiy o’zgarishlar muhokama qilindi va tahlil qilindi.
  
• 
  Markaziy Osiyo davlatlari raisligida mintaqaviy darajada texnik ishchi guruhlar yig’ilishlarini o’tkazish;
  
• 
  Markaziy Osiyo mamlakatlari ta’lim imkoniyatlarini diversifikatsiya qilish maqsadida ta’limni modernizatsiya qilish masalalari bo’yicha milliy darajadagi muloqotni amalga oshirish,. Ta’lim tashabbusining maxsus faoliyati doirasida Markaziy Osiyoda Yevropa tadqiqotlari markazlari tarmoqlari ham mavjud tuzilmalar asosida tashkil etildi¹⁶.
  

Loyiha 2012-2019 yillar davrida, birinchi bosqichni CAEP 1, 2012-2015 yillar) va ikkinchi bosqichni (CAEP 2, 2015-2019 yillar) o’z ichiga olgan.Markaziy Osiyoda Yevropa ta’lim tashabbusining asosiy poydevorlaridan biriga aylandi. Loyihaning asosiy maqsadi mintaqadagi ta’lim islohotlarini mustahkamlash maqsadida Yevropa Ittifoqi va Markaziy Osiyo o’rtasidagi hamkorlikni, shuningdek, Markaziy Osiyo mamlakatlari o’rtasida mintaqaviy hamkorlikni kengaytirishdan iborat edi. Yevropada bo’lgani kabi, islohotlarning asosiy yo’nalishlari takomillashtirilgan va innovatsion ta’limni ta’minlash, malaka asoslarini ishlab chiqish va uzluksiz ta’limni eng yaxshi sifat bilan ta’minlash edi.Markaziy Osiyo mamlakatlarida CAEP loyihalar haqida ma’lumotlar bazasini yaratish, ta’lim islohotlari bo’yicha tadqiqotlar olib borish, konferentsiyalar, seminarlar, seminarlar tashkil etish kabi chora-tadbirlarni amalga oshirish uchun dastgoh platformasi qo’llanildi.
Yevropa Ittifoqiga a’zo davlatlar, xususan Latviya, Polsha va Ruminiya ushbu loyiha ishida faol ishtirok etdilar. Masalan, markaziy Osiyo va Yevropa Ittifoqi mamlakatlari ta’lim vazirlarining birinchi uchrashuvi 2015 yil iyun oyida Latviyaning Yevropa Ittifoqi Kengashida raisligida Riga shahrida muvaffaqiyatli bo’lib o’tdi. Uchrashuv natijasi bo’lib, loyihaning ikkinchi bosqichi uchun Yevropa Ittifoqi va Qozog’iston, Qirg’iziston, Tojikiston, Turkmaniston va O’zbekistondan yuqori darajadagi vakillarning qo’shma bayonoti va qabul qilinishi tadbirlarning yo’nalishli yo’l xaritasi bo’ldi.
Yevropa Ittifoqi va Markaziy Osiyo mamlakatlari ta’lim vazirlarining ikkinchi uchrashuvi 2017 yil 23 iyun kuni Ostona shahrida bo’lib o’tdi. Tadbir natijalari bo’yicha katta muvaffaqiyatlarga erishdi: malaka doirasi, sifatni ta’minlash va akkreditatsiya, bandlik va mehnat bozori ehtiyojlari, innovatsion ta’lim usullari, ta’lim tizimlarini moliyalashtirish, yoshlarni majburiy radikallashtirishni shakllantirish orqali oldini olish, shuningdek, gender tengligi Yevropa Ittifoqi o’z hissasini qo’shdi. ¹⁷.
Shuni ta’kidlash kerakki, jarayonning uzluksizligini qo’llab-quvvatlagan Yevropa professional va texnik tayyorgarlik jamg’armasi faoliyati orqali kasb-hunarga o’qitishni qo’llab-quvvatlashga hissa qo’shish Markaziy Osiyo va boshqa mintaqalarda, shu jumladan Sharqiy Yevropada, Bolqon va yaqin Sharqda. Markaziy Osiyoda fond kasb-hunar ta’limi sohasida faol bo’lib, uning maqsadi mintaqadagi ta’lim tizimining imkoniyatlari va mehnat bozori ehtiyojlari o’rtasidagi farqni kamaytirish edi. Jamg’arma, shuningdek, Yevropa Ittifoqi institutlarini texnik va byudjetni qo’llab-quvvatlash va mintaqaviy hamkorlikni rivojlantirish va monitoring qilishda yordam berishga intildi.
Shunday qilib, ta’lim Markaziy Osiyo davlatlarini rivojlantirishning muhim jihati hisoblanadi, chunki ta’lim sohasida zamonaviy muammolarga javob bera oladigan jamiyat va ilm-fan sohasida yuz berayotgan o’zgarishlarga mos ravishda o’zgarib turadigan, bo’lajak mutaxassislarni shakllantirish va tarbiyalash mas’uliyati yotadi. Oliy maktabning asosiy vazifasi o’z-o’zini anglashda, salohiyatni oshkor qilish va rivojlantirishda, o’z erkinligi va hayotiy saylovlar uchun mas’uliyatni qabul qilish va tushunishda shaxsning yordamidir. Shaxsiy rivojlanish jarayonida shakllanish mavjud mutaxassisning raqobatbardoshligi, professional harakatchanligi va martaba rivojlanishini ta’minlaydigan tayyorligi va malakasi. Markaziy Osiyoning barcha mamlakatlari Yevropa Ittifoqi bilan hamkorlikni rivojlantirishdan manfaatdorligi tufayli ularning ta’lim tizimlari Yevropaning oliy ta’lim sohasidagi yutuqlari, jumladan, Boloniya jarayoni qoidalariga muvofiq keltirildi.
Markaziy Osiyoda Yevropa Ittifoqining (Tempus, Erasmus Mundus, Erasmus+, Jan Monnet) ta’lim dasturlarini amalga oshirish orqali oliy ta’lim sohasidagi hududlar hamkorligi ko’p tomonlama asosda faol rivojlanib borayotganini ta’kidlash mumkin.
Ta’lim sohasidagi faoliyat Hamkorlik keng ko’lamli imkoniyatlar va o’zaro manfaatli hamkorlikning o’sib borayotgan salohiyatini namoyish etmoqda. Hamkorlik institutsionalizatsiyaning yuqori darajasi va yangi tabiati bilan ajralib turadi va ta’lim va kasbiy tayyorgarlik masalalari bo’yicha tuzilgan siyosiy muloqotni o’z ichiga oladi. Yevropa Ittifoqi va Markaziy Osiyo o’rtasidagi muloqot muntazam ravishda tajriba va eng yaxshi amaliyotlar, ta’lim va ta’lim siyosatini rivojlantirish, asosiy muammolarni tahlil qilish, gorizontal va tarmoq masalalari bo’yicha bilimlarni o’rganish va almashishni o’z ichiga oladi.