Xomidov muxtor maxammadjonovich jismoniy tarbiya va sport tadbirlarini tashkil etishda murabbiylar kasbiy faoliyatlarini
Jismoniy tarbiya va sport mutaxassislari kasbiy
Download 0.65 Mb. Pdf ko'rish
|
jismoniy tarbiya va sport tadbirlarini tashkil etishda murabbiylar kasbiy faoliyatlarini takomillashtirish (1)
- Bu sahifa navigatsiya:
- Amaliy va tajriba mashg‘ulotlari
- Maslahatlar
- Kollekviumlar
- Kurs ishlari
- Bitiruv malakaviy ishlari
- Reyting nazorati, maslahat, yozma ishlar nazorati
- Jismoniy tarbiyada me’riy hujjatlar
- Jismoniy tarbiya dasturlari
|
2.1. Jismoniy tarbiya va sport mutaxassislari kasbiy tayyorgarlik shakllari Ma’ruza. Jismoniy tarbiya sohasida ma’ruzalar sport turlari va jismoniy tarbiyaning nazariy asoslari hamda jismoniy tarbiya uslubiyoti fanlaridan olib boriladi. Xususan jismoniy tarbiya va sportning tarixi, jismoniy tarbiyaning nazariy asoslari va jismoniy tarbiya uslubiyoti hamda sport trenirovkasi jarayonining qonuniyatlari, jismoniy tarbiyada ta’lim va tarbiya, harakatlarga o‘rgatish, umumiy va maxsus tayyorgarlik jarayonlari tahlil etilai. Oliy ta’limda ma’ruzani quyidagi turlaridan foydalaniladi: akademik ma’ruza, ma’ruza-hikoya, ma’ruza-suhbat, ma’ruza-munozara, ommaviy ma’ruza va muammoli ma’ruza. Bu ma’ruzalar yozma shaklda ifoda etiladi.
23 Buning uchun ma’ruzachida reja va bayonnoma bo‘lishi lozim. Ayniqsa, ma’ruzada ishlatiladigan izohlar, ko‘chirmalar, ma’lumotlar, misollar uchun yozma ravishda alohida kartochkalar tayyorlangan bo‘ladi. O‘qituvchi ma’ruza o‘qir ekan, talabalarga mavjud materiallarni etkazish bilan birga, ularga ba’zi vazifalarni berib, kutubxona, laboratoriya va arxivlarda ishlash uchun yo‘llanma berishi ham kerak. Talabalarga ma’ruza o‘qish va amaliy mashg‘ulotlarni o‘tkazishda Oliy ta’lim hayotidagi tajriba ham nazariy, ham amaliy jihatdan umumlashtirib borilmoqda. Seminarlar o‘zlashtirilayotgan yangi materiallarning bir qismi talabalar tomonidan qanday o‘zlashtirilishini tekshirib ko‘rish maqsadida o‘tkaziladigan dars shaklidir. Seminar mashg‘ulotlari ma’ruza uslubi orqali berilgan ma’lumotlarni umumlashtirish va mustahkamlash maqsadida barcha ijtimoiy fanlar uchun tadbiq etiladi. Seminar mashg‘ulotlari, odatda ma’sus mavzuga bag‘ishlangan bo‘lib, uning rejai ilgariroq e’lon qilinadi va seminar mavzuiga bog‘liq adabiyotlar ko‘rsatiladi. Talabalar seminar mashg‘ulotlariga tayyorlanayotganlarida ko‘rsatilgan adabiyotlarni olib o‘qiydilar, zarur xronologik materiallardagi qoida-qonunlarni atroflicha ishlab chiqib, uni bir umumiy bayonnoma holiga keltiradilar. Talabalarga seminar uchun tayyorgarlik ko‘rganlarida ma’ruza yozish tavsiya etiladi. Bu ma’ruzada talaba mavzu bo‘yicha o‘zining shaxsiy mulohazalarini ham aytishi kerak. Amaliy va tajriba mashg‘ulotlari ma’ruza kursida olingan bilimlarni amalda tadbiq qilish maqsadida o‘tkaziladigan dars shakllaridan biridir. Bu ikki mashg‘ulot o‘zining xususiyatiga ko‘ra bir-biri bilan chambarchas bog‘liqdir. Amaliy va tajriba darslarida talabalar ikki guruhga bo‘linadilar. Har bir kichik guruhga alohida o‘qituvchi rahbarlik qiladi. Jismoniy tarbiya jarayonida amaliy mashg‘ulotlar sport turiga muvofiq bo‘lgan mashqlar texnikasi va taktikasini egallashga, jismoniy fazilatlarni rivojlantirishga, musobaqalar o‘tkazish malaka va ko‘nikmalarini egalashga, umumiy jismoniy tayyorgarlik ko‘rishga yordam berishi kerak.[34,95,165]
24 Maslahatlar oliy va o‘rta maktabda o‘qitishning keng qo‘llaniladigan bir shakli bo‘lib, ko‘pincha ma’lum kurs materiallari o‘tib bo‘lingach, undan olinadigan reyting sinov va attesstatsiyalardan oldin yoki o‘zlashtirmovchi talabalar bilan yokka holda yoki guruh bo‘lib o‘tkaziladi. Maslahatlarda odatda bir yoki bir necha guruh talabalari o‘zlashtirgan bilimlar yuzasidan o‘qituvchi yakuniy suhbat o‘tkazadi va talabalarning tushunmagan savollariga javob beradi.
biri bo‘lib, ayniqsa, tabiiy fanlarni to‘laroq o‘zlashtirishda juda qulaylik tug‘diradi. Kollekviumda fanning bir bo‘limi o‘tib bo‘lgach, shu bo‘limni talabalar qanday o‘zlashtirganliklari sinab ko‘riladi. Unda o‘qituvchi talabalarga vazifalar beradi. Talabalar savollarga birin-ketin javob beradilar. Javoblar o‘qituvchi tomonidan yakunlanib, umumlashtiriladi va faol ishtirok qilgan talabalar rag‘batlantiriladi.
ishlari olib borish malakasini hosil qilishga, ma’lum ilmiy xarakterga ega bo‘lgan qisqacha ma’ruza yozishga o‘rganishga chorlaydi. Odatda, kurs ishlari yozishda o‘qituvchi rahbarligida mavzu tanlab olinadi va mavzuga doir reja tuziladi, rejaga asosan kurs ishi yozilib, taqriz qilinadi va o‘qituvchiga topshiriladi. Kurs ishini bajarish jarayonida o‘qituvchi rahbardan muntazam ravishda maslahatlar olib turiladi. Kurs ishlarida talabalar aniq mavzu bo‘yicha mustaqil ravishda tegishli adabiyotlarni o‘qib chiqib, mustaqil fikr yuritadi va kichik muammolarni echib berishga o‘zining hissasini qo‘shadi. Kurs ishlari talabalarning o‘quv-tadqiqot ishlarining asosiy shakllaridan birini tashkil etadi. Bitiruv malakaviy ishlari muaxasislik fanlari bo‘yicha barcha talabalar yozish shart bo‘ladi. Talabalar oliy o‘quv yurtini tamomlayotganlarida tanlangan maxsus kurslari yuzasidan ilmiy-tadqiqot olib boradilar. Ular shu soha bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan adabiyotlarni ishlab chiqib, o‘z ishlarining boshqa ishlardan farqini, uning ishlab chiqarishga keltiradigan foydasini ko‘rsata
25 bilishlari kerak. Bitiruv malakaviy ishi o‘qituvchi rahbarligida yoziladi. Bitiruv malakaviy ishlarining hajmi fanlar va mavzularga qarab, belgilanadi. Talabalar tomonidan bajariladigan bitiruv malakaviy ishlari haqiqiy ilmiy ishlarning boshlanishidir. Bu munozarani talab etmaydi. Bitiruv malakaviy ishi talabaga ilmiy izlanish, ma’lum muammolarni o‘rganish va uning mohiyatini tahlil qilishda yordam beradi. Zotan, talabalar o‘qish jarayonida ma’lum doirada ilmiy-tekshirish ishlari olib borgan bo‘ladilar. Talabalarning ilmiy ishlari talabalar ilmiy jamiyatlari anjumanida tinglanadi, muhokama qilinadi, baholanadi. Bu jarayon talabaning ilmiy qobiliyatini charxlab boradi. Mutaxassis bajargan Bitiruv malakaviy ish mavzusi uning magistrlik ishi bo‘lib davom ettirilishi mumkin.
jarayonining ajralmas tarkibiy qismlaridir. Ularning har biri o‘ziga xos tomonlari bilan ajralib turadi. Talabalarga ma’ruza o‘qishda, amaliy tajriba mashg‘ulotlarini o‘tkazishda, seminarlar tashkil etishda, fanlar bo‘yicha “tayanch ibora” yozma ishlari yozishda, kurs va bitiruv malakaviy ishlariga rahbarlik qilishda Oliy ta’lim Kadrlar tayyorlash Davlat standartilari ham nazariy, ham amaliy jihatdan to‘la amal qilingan holda ish ko‘riladi. Jismoniy tarbiyada me’riy hujjatlar: O‘quv rejasi davlat xujjati bo‘lib, o‘quv ishlari tartibi, mazmuni, shakllarini aniq belgilab berishda, shuningdek, talabalarning bilimini nazorat qilish hamda baholashda alohida ahamiyatga egadir. O‘quv rejasida ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlar, attesstatsiya sessiyalari, bitiruv malakaviy ishlari, ta’til singarilarni olib borish va o‘tkazishning muddatlari aniq ko‘rsatiladi. O‘quv rejasiga muvofiq boshlang‘ich kurslarda ko‘proq umumiy fanlar o‘qitiladi, yuqori kurslarda esa mutaxassislik bo‘yicha ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlar o‘tkaziladi. O‘quv rejalari hamma o‘quv yurtlari uchun bir hilda emas, chunki ularning har biri o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, o‘quv muddatini belgilashda hisobga olinadi. Shunga
26 muvofiq o‘qiladigan fanlar, attesstatsiyalar, kurs ishlari miqdori semestrlar bo‘yicha aniq belgilab chiqiladi. Har bir fakultet uchun o‘quv rejalari tuziladi. Mutaxassis va Magistr o‘quv rejasida o‘qiladigan fanlar bo‘yicha ma’ruzalar, amaliy mashg‘ulotlar, maxsus kurslar, maxsus seminarlar, kurs va bitiruv malakaviy ishlari, pedagogik va ishlab chiqarish tajribalari, attesstatsiya va reyting sinovlar muntazam ravishda aniqlab beriladi, o‘quv rejasi tuzib bo‘lingach, muhokama etiladi va tasdiqlanadi. Tasdiqlangan o‘quv reja uzoq yillargacha amalda qo‘llanib boriladi. Lekin o‘qish jarayonida ba’zi o‘zgartirishlar kiritish mumkin va bu o‘zgartirishlar kafedra va fakultetning tavsiyasi bilan universitet ilmiy kengashida tasdiqlangandan so‘ng kuchga kiradi. O‘quv rejasidagi har bir fan o‘zining o‘quv dasturiga ega bo‘ladi. Dasturlarni olimlar va tajriba o‘tkazuvchi o‘qituvchilar tuzishi mumkin. Dasturlar ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlarni olib boruvchi olim-pedagoglar tomonidan tayyorlangani ma’qul. Chunki o‘quv rejasining mohiyatini faqat auditoriya bilan muloqotda bo‘lgan mutaxassisgina to‘la ochib bera olishi mumkin. Dastur qisqagina so‘z bilan boshlanib, so‘ngra bir necha boblaryoki bo‘limlarga ajraladi. Har bir bob yoki bo‘limda alohida o‘tiladigan mavzular va kichik mavzular berilib, oxirida zaruriy va qo‘shimcha adabiyotlar ro‘yxati keltiriladi. Dasturda fanlar bob, qism va bo‘limlarga ajratilib, har bir mavzu bo‘limlarga bo‘linadi, har bir bob, bo‘lim yoki qismdan so‘ng foydalanishi lozim bo‘lgan adabiyotlar alfavit tartibida keltiriladi. Bu o‘qituvchining ma’ruzalarga va amaliy mashg‘ulotlarga tayyorgarlik ko‘rishini osonlashtiradi. Shuning uchun o‘qituvchilar dasturdagi adabiyotlarning bir qisminigina talabalarga mustaqil ishlash uchun tavsiya etishlari lozim. Jismoniy tarbiya dasturlari: Jismoniy tarbiya bo‘yicha o‘quv ishlarini olib borish jismoniy tarbiya dasturi asosida tashkil etiladi. Dastur bajarilishi shart bo‘lgan davlat hujjatidir. U o‘qituvchi yoki Ta’lim muassasalari rahbarlar tomonidan Ta’lim muassasalari ìoddiy texnika bazasi imkoniyatlariga muvofiq o‘zgartirilishi mumkin. Jismoniy madaniyat bo‘yicha dasturlar hozirgi zamon ilmiy ma’lumotlar va o‘qituvchilarning amaliy tajribalari asosida ishlab chiqilib,
27 Ta’lim muassasalari talabalarining jismoniy tarbiyasida nazariya va amaliyotning birligini aks ettiradi. Dastur mazmuni jismoniy tarbiyaning sog‘lomlashtiruvchi, tarbiyaviy va ilmiy masalalarini hal etadigan turli xil jismoniy mashq turlarining birligidan iborat. Sog‘lomlashtirish va tarbiyaviy masalalar xar qanday dars va mashg‘ulotlar uchun umumiy hisoblanadi. Nazariy ma’lumotlar bo‘limiga talabalarni harakat tartibi, gigienik qoidalar, jismoniy mashg‘ulotlar vaqtida qomatni to‘g‘ri tutish va to‘g‘ri nafas olish bilan tanishtirish kiradi. Shuningdek, bu bo‘lim chiniqish, darsdan tashqari vaqtlarda faol dam olish, Ta’lim muassasalarida va uyda jismoniy madaniyat bilan shug‘ullanish qoidalarini ham o‘z ichiga oladi. Hàrakatli o‘yinlar bo‘limida umuman rivojlantiruvchi mashqlar, yugurish, joyida va joyidan turib balandlikka, yugurib kelib uzunlikka sakrashlar, uzoqqa va mo‘ljalga uloqtirish malakalari beriladi. Shuningdek harakatli o‘yinlardan taqlidiy, estafeta, musobaqa va guruh o‘éinlari xamda ashula va she’r jo‘rligida o‘ynaladigan o‘yinlar qoidalari va talablari bayon etiladi. Engil atletika va kross tayyorgarligi bo‘limiga yurish, yugurish, joydan turib va yugurib kelib uzunlikka sakrash, yugurib kelib balandlikka sakrash, uzoqqa va mo‘ljalga uloqtirish hamda qisqa va uzoq masofaga yugurishlar va almashlab yurishlar kiradi. Sport o‘yinlari bo‘limida sport o‘yinlaridan basketbol, futbol, gandbol, voleybol bo‘yicha jismoniy harakatlar malaka va ko‘nikmalari mashqlar texnikasi o‘rgatiladi. Sport o‘yinlari turiga muvofiq to‘p olib yurish to‘pni qabul qilish uzatish jarima to‘plari chiqarish malaka va ko‘nikmalari o‘rgatiladi. Gimnastika bo‘limida osilish va tayanish, akrobatika, tirmashib chiqish, “muvozanat saqlash
mashqlari”, tayanib
sakrash, saf
mashqlari, umumrivojlantiruvchi mashqlar, buyumlar bilan mashqlar kabi jismoniy mashqlar texnikasi o‘rgatiladi. SHuningdek suzish, kurash va musiqiy ritmik tarbiya bo‘yicha amaliy va nazariy bilimlar ham dasturda aks ettiriladi.
28 Hàr xil iqlimiy sharoitlar tufayli Ta’lim muassasalaridagi o‘quv ishlarini olib borish sharoiti ham bir xil emas, shuning uchun bir o‘quv materialni boshqasi bilan almashtirishga yo‘l qo‘yiladi. qaerda suzishga imkoniyat bo‘lsa, o‘sha joyda dasturning ayrim bo‘limlarini qisqartirish hisobiga suzish darslariga soat ajratiladi. Xar bir turdagi mashg‘ulot organizmga, harakat ko‘nikmalarining shakllanishiga, harakat sifatlarini, avvalo tezkorlik va chaqqonlikni tarbiyalashda o‘ziga xos ta’sir ko‘rsatadi, ma’naviy va irodaviy xislatlarni tarbiyalashda yordam beradi. Ta’lim muassasalari jismoniy tarbiya dasturi asosida jismoniy tarbiya o‘qituvchilari jamoasi jismoniy tarbiya darslarining yillik rejasini ishlab chiqadilar. Jismoniy tarbiya darslari yillik rejasi har bir ta’lim bosqichi uchun alohida tuziladi. Boshlang‘ich sinflar uchun alohida, o‘rta sinflar uchun alohida va yuqori sinflar uchun alohida reja tuzilib, reja mazmunini talabalar yoshi va jismoniy rivojlanishi hamda qiziqishlariga muvofiq sport turlari tashkil etadi. Boshlang‘ich sinflarda asosan harakatli o‘yinlar va gimnastika mashg‘ulotlari bo‘lsa, o‘rta sinflarda sport o‘yinlari va engil atletika mashqlardan foydalaniladi, yuqori sinflarda esa sport o‘yinlari bilan birga kurash va suzish mashg‘ulotlari qo‘llaniladi. Yillik rejaga asosan chorak rejalari tuzilib, chorak rejalar mazmunini shu chorakda o‘tiladigan o‘quv materiallari tashkil etadi. Chorak rejalarga muvofiq dars rejalari tuzilib, har bir darsda o‘òiladigan o‘quv mashg‘ulotlari mazmuni yoritiladi. Dars rejalariga muvofiq dars bayonlari yoziladi. Dars bayonlarida har bir darsdagi o‘quv materiallari keng yoritiladi va uslubiy tavsiyalar, uyga vazifalar mazmuni talqin etiladi. Jismoniy tarbiya dasturida talabalarni yosh xususiyatlari hamda jins xususiyatlarini hisobga olgan holda jismoniy tayyorgarlik va jismoniy rivojlanish darajalarini nazorat qilish me’yorlari beriladi, nazorat darslari xar bir chorak so‘ngida o‘tkaziladi. Ta’lim muassasalari jismoniy tarbiya dasturida jismoniy tarbiyadan talabalar kun tartibidagi jismoniy tarbiya tadbirlari hamda sinfdan tashqari ishlarda jismoniy madaniyat, umumiy jismoniy tayyorgarlik va
29 sport to‘garaklari ish faoliyati maqsadi va vazifasi hamda mazmuni ham keng yoritiladi. Jismoniy tarbiya nazariy ma’lumotlarning vazifasi talabalarga jismoniy madaniyat va sport soxasida zarur bilimlarni berish, jismoniy mashqlar ahamiyatini tushuntirish, gigienik qoidalarni o‘rgatish va ularni qo‘llay olish malakasini berish. Ta’lim muassasalari talabalarning harakat rejimi bolalarning sog‘ligini saqlash va mustahkamlashda, xar tomonlama jismoniy rivojlanishda faol harakat rejimi asosiy omillardan biri hisoblanadi. Jismoniy mashqlardan oqilona foydalanish ta’sirida inson muskullari kuchli, chaqqon, aniq harakatli bo‘ladi, butun organizm esa tashqi muhitning har xil ta’siriga yaxshi moslashadi. Bolaning yoshiga xos tabiiy harakat ehtiyojini, katta harakat faolligini rag‘batlantirish va to‘g‘ri yo‘lga solish, harakat tartibini yaratishi lozim. Jismoniy mashg‘ulotlarning gigienik qoidalari - har qanday jismoniy mashg‘ulot sanitariya-gigiena talablariga rioya qilingan holda o‘tkazishi kerak. Bu talablar quyidagilar: mashg‘ulotlar joyining gigienik jihatdan mos bo‘lishi, tegishli jihozlar, inventar, maxsus ust-bosh va oyoq kiyimning mavjudligi. 2.2. Jismoniy tarbiya va sport mutaxassislari kasbiy tayyorgarliklarini tashkil etish Hozirgi vaqtda Oliy ta’lim tizimida muhim tarixiy vazifani amalda to‘laroq hal etish-mamlakatimiz xalq xo‘jaligiga yuqori malakali va bilimdon mutaxassislar etkazib berish masalasi hal etilmoqda. bu sohada mutaxassislar tayyorlashni rejalashtirishda yaxshi tajribalar orttirilgan, hozir xalq xo‘jaligining hamma sohalarini fan, madaniyat va san’at mutaxassislari bilan ta’minlash rejali ravishda amalga oshirilmoqda. Oliy ta’lim va xalq xo‘jaligining o‘sib borayotgan talabini va kelajagini hisobga olib ish ko‘rmoqda. Buning uchun Oliy o‘quv yurtlarining professor o‘qituvchilari tarkibi ta’limining to‘rt shartiga; o‘z fanini a’lo darajada bilish, o‘z kasbini jonu-dilidan sevish va talabalarda ham shu fanga muhabbat uyg‘otish, sinab ko‘rish va amaliy ishlarni hozirgi davr
30 talablari asosida uyushtirish, chuqur bilimga ega bo‘lishga rioya qilib kelmoqdalar. Endigi asosiy vazifa tayyorlanayotgan mutaxassislarning‘ sifatini yanada yaxshilashga, ularni ijodiy fikrlovchi va tashabbuskor mutaxassislar qilib tarbiyalashga erishishdan iboratdir. Bu o‘z navbatida talabalarni ta’lim berishni talab qiladi. Talabalar oliy o‘quv yurti dargohiga qadam qo‘yishlari bilan o‘zlari tanlagan sohalari, mutaxassisliklari bo‘yicha fanlarning sirlarini sabr-toqat va matonat bilan o‘zlashtiradilar. Bunda auditoriyalarda o‘tiladigan ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlarda faollik ko‘rsatish hamda mustaqil ishlashni to‘g‘ri uyushtira olish hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ladi. Talaba uchun har bir daqiqa g‘animatdir. Oliy o‘quv yurtlarining o‘quv-tarbiya ishlaridagi asosiy kamchilik sifatida ulgurmovchilik ko‘zga tashlanadi. CHunki ayrim talabalar o‘z qobiliyatlariga mos keluvchi kasbni to‘g‘ri tanlay olmasdan tasodifiy ravishda Oliy ta’limlarga joylashib qolib, so‘ngra o‘qishni tashlab ketishga majbur bo‘ladilar yoki uni bir amallab bitiradilar. So‘ngra ular belgilangan joyga ishga bormasdan engil va oson ish axtaradilar. Bunda ayrim abiturientlar Oliy ta’limga kirganlaridan keyin o‘qituvchilar, yaxshi o‘qiydigan talabalar yordamiga tayanib, ter to‘kib o‘qimasalar, u holda o‘zi o‘qib turgan oliy dargoh bilan xayrlashib qolishi muqarrar ekanligi qayd etib o‘tiladi. Bunday holda bir kishidan emas, balki ikki kishidan ajralib qolinadi: noo‘rin kirib qolib, birinchi qiyinchiliklar yuz berishi bilan haydalib ketgan talaba va attesstatsiyalarni muvaffaqiyatli topshirib, ba’zi sabablarga ko‘ra konkursdan o‘ta olmay qolgan abiturient. Demak, o‘rta maktabda ham, Oliy ta’limda ham fanlarni to‘la o‘zlashtirish zamon talabi bo‘lib qolmoqda. Buning uchun hamma ishlarni ilmiy asosda tashkil etish zarur. Hozirgi vaqtda professor-o‘qituvchilar, va o‘quvchi va talabalarning o‘quv jarayonini jadallashtirish borasida katta ishlar amalga
31 oshirilmoqda. Lekin bular qayta qurish bobidagi muhim ishlarning boshlanishidir, xolos. Hamma ishni, jumladan o‘quv jarayoni bo‘lib, ishlab chiqarish, madaniyat, san’at va ularning kelajak taraqqiyoti bilan bevosita qiziqish, o‘quv-uslubiy va texnika vositalaridan foydalanishni takomillashtirib borish, o‘quv jarayonini to‘g‘ri rejalashtirish, ilmiy ishlarni rivojlantirib borish, ilmiy pedagogik mutaxassislarning malakasini oshirib borish,
mutaxassislardan o‘rinli
foydalanish, talabalarning ish sharoiti, dam olish va har xil jamoat ishlariga ishtirokini mukammallashtirib borish kabilarni o‘z ichiga oladi. Unda boshqa qator muhim masalalar bilan bir qatorda, tajribaxona asbob- uskunalari, ko‘rgazmali qurollar va ta’limning texnik vositalaridan keng foydalanib ish ko‘rish, barcha jabhalarda kompyuter, mikrokompyuterdan foydalanish va ilmiy tadqiqotlarga joriy etishni qisqa vaqt ichida yo‘lga qo‘yish alohida qayd etib o‘tilgan. Bu amaldagi mavjud an’anaviy o‘qish usullari va shakllaridan voz kechish kerak, degan ma’noni bermaydi. Aksincha, oliy o‘quv yurtlaridagi va ayrim tajribali olimlarning ishlariga tayangan holda, o‘quv jarayonida ilmiy hayot va jamoat ishlarini boshqarish sohalaridagi tadbirlarini takomillashtirib va mukammallashtirib borishni ko‘zda tutadi. O‘quv jarayonini boshqarishning samaradorligi uning qanchalik to‘g‘ri va oqilona rejalashtirilganligi bilan o‘lchanadi. Buni to‘g‘ri hal etishda o‘qish jarayonining grafik jadvallari bir muncha engillik tug‘dirishi mumkin. O‘quv jarayonini muvaffaqiyatli va serunum tashkil etishda o‘qituvi va talabalarning mehnat faoliyatlarini chuqur o‘rganish muhim rol o‘ynaydi. O‘quv jarayonini ilmiy asosda tashkil etishda uning psixologik-fiziologik tomonini tahlil qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki, ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlarni o‘zlashtirishda talabalarning eshitish, ko‘rish, fikrlash xususiyatlarining qay darajada ekanligi, bunga muvofiq ravishda sarf bo‘ladigan mehnat alohida hisobga olinishi kerak. Shuning uchun o‘quv rejasini tuzishda va ulardagi fanlarni dars jadvallariga joylashtirishda har tomonlama o‘ylab ish
32 yuritish maqsadga muvofiqdir. O‘qitish jarayonining fiziologik asosi sifatida reflekslar va signallar tizimlari haqidagi, oliy nerv faoliyati haqidagi ta’limotlar foydalaniladi. Oliy nerv faoliyati haqidagi ta’limotga ko‘ra, kishida ruhiy o‘zgarish va taassurot tashqi muhit natijasida yuz beradi va ichki faoliyat bilan o‘zaro bog‘liq bo‘ladi. Fiziologik va ruhiy jihatdan o‘qitish nazariyasining asosi Oliy ta’limda o‘qitish jarayoni uchun ham asos qilib olinadi hamda refleks va signallarga oid yangi tekshirishlar asosida to‘ldirib boriladi. Reflekslar shartli va shartsiz deb ikki turga bo‘linadi. Shartli refleks odam va hayvonlarga xosdir. Ularda doimiy ravishda ta’sir va javob reaksiyasi mavjud bo‘ladi. Shartli refleks tashqi muhit ta’siri bilan yuz bergan o‘zgarishlarga moslashish asosida paydo bo‘ladi. Signal tizimlari ikki qismdan iboratdir: birinchi signal tizimi kishining ko‘rish, eshitish, sezish, idrok etish va boshqa shartli qabul qilish a’zolarida aks etadi. Kishining ruhiy faoliyatida ikkinchi signal tizim muhim rol o‘ynaydi. Chunki u nutq va yozuv bilan bog‘liqdir. Ikkinchi signal tizimi birinchi signal tizimi bilan chambarchas bog‘liq va undan kelib chiqadi. Birinchi signal tizimi borliqning kishi organlariga ta’siri orqali hosil bo‘ladi. Masalan, ko‘rish va eshitish natijasida miyamizda hosil bo‘luvchi obrazlar birinchi signal tizimidir. O‘qish jarayonini tashkiliy va uslubiy shakllardangina iborat bo‘lib qolmasdan, u keng va ko‘p qirralidir: o‘quv rejalari, o‘quv dasturlari, dars jadvallari, reyting sinovlar, maslahatlar, attesstatsiyalar, turli xil tajriba va boshqa shu kabilari ham qamrab oladi. Uning har bir bo‘lagi o‘z mazmuni va yo‘nalishiga egadir. Hozirgi vaqtda Oliy ta’lim oldida shakl va mazmuni birga qo‘shib borishning samarali yo‘llarini izlab topish va uni o‘qish jarayoniga joriy qilish vazifasi turibdi. Ana shunday imkoniyatlardan biri o‘qitish jarayonini ilmiy asosda tashkil etishdan iborat bo‘lib, u g‘oyaviy jihatdan mustahkam, har tomonlama taraqqiy etgan, mustaqil fikr yurita oladigan yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlab etkazish uchun xizmat qilishi lozim. O‘quv rejasi davlat xujjati bo‘lib, o‘quv ishlari tartibi, mazmuni, shakllarini aniq belgilab berishda, shuningdek, talabalarning bilimini nazorat qilish hamda
33 baholashda alohida ahamiyatga egadir. O‘quv rejasida ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlar, attesstatsiya sessiyalari, bitiruv malakaviy ishlari, ta’til singarilarni olib borish va o‘tkazishning muddatlari aniq ko‘rsatiladi. O‘quv rejasiga muvofiq boshlang‘ich kurslarda ko‘proq umumiy fanlar o‘qitiladi, yuqori kurslarda esa mutaxassislik bo‘yicha ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlar o‘tkaziladi. Masalan, filologiya fakultetlarida boshlang‘ich kurslarda tilshunoslikka kirish, ruhshunoslik, pedagogika, mantiq, chet tillari, mutaxassislikka kirish, adabiyotshunoslikka kirish singari fanlar o‘tilsa, yuqori kurslarda o‘quv dasturidan til va adabiyotga bevosita taalluqli sintaksis, o‘zbek adabiy tilining amaliy stalistika, adabiyot nazariyasi, maxsus kurslar va seminarlar, pedagogik va ishlab chiqarish jarayonlari ko‘proq o‘rin oladi. O‘quv rejalari hamma o‘quv yurtlari uchun bir hilda emas, chunki ularning har biri o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, o‘quv muddatini belgilashda hisobga olinadi. Shunga muvofiq o‘qiladigan fanlar, attesstatsiyalar, sinflar va kurs ishlari miqdori semestrlar bo‘yicha aniq belgilab chiqiladi. Har bir student uchun darsxona o‘tiladigan bir kunlik ma’ruza, amaliy mashg‘ulotlar va mustaqil ishlar uchun 10 soat vaqt mezon hisoblanadi. Shanba kuni bundan kamroq bo‘lishi mumkin. Demak, bir hafta o‘rtacha 50-56 soat vaqt sarf etilish lozim. I-II kurslarda ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlarga 5 soat, mustaqil tayyorlanishga 5 soat, yuqori kurslarda esa 4-6 soatga to‘g‘ri kelishi tabiiy xoldir. Bir kunda o‘tilgan darslarning dastlabki soatlari serunum, sermahsul o‘quv soatlari hisoblanadi. Hozirgi vaqtda amalda qo‘llanib kelayotgan o‘quv rejalari, politexnik mutaxassislik bo‘yicha umumiy o‘quv soatlari quyidagicha ajratiladi, nazariy ilmiy darslarga-54%, ishlab chiqarishga moslab tayyorlashga-6%, ta’tillarga (mehnat semestrlari bilan birgalikda)-10%. Har bir fakultet uchun o‘quv rejalari tuziladi. Mutaxassis va Magistr o‘quv rejasida o‘qiladigan fanlar bo‘yicha ma’ruzalar, amaliy mashg‘ulotlar, maxsus kurslar, maxsus seminarlar, kurs va bitiruv malakaviy ishlari, pedagogik va ishlab chiqarish tajribalari, attesstatsiya va reyting sinovlar muntazam ravishda
34 aniqlab beriladi, o‘quv rejasi tuzib bo‘lingach, muhokama etiladi va tasdiqlanadi. Tasdiqlangan o‘quv reja uzoq yillargacha amalda qo‘llanib boriladi. Lekin o‘qish jarayonida ba’zi o‘zgartirishlar kiritish mumkin va bu o‘zgartirishlar kafedra va fakultetning tavsiyasi bilan universitet ilmiy kengashida tasdiqlangandan so‘ng kuchga kiradi. Jumladan, yangi o‘quv rejalari va dasturlarini qayta ko‘rib chiqish, ularni davr talabiga moslab qayta tuzib chiqish lozimligi ko‘rsatib o‘tilgan. O‘quv rejasidagi har bir fan o‘zining o‘quv dasturiga ega bo‘ladi. Dasturlarni olimlar va tajriba o‘tkazuvchi o‘qituvchilar tuzishi mumkin. Dasturlar ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlarni olib boruvchi olim-pedagoglar tomonidan tayyorlangani ma’qul. Chunki o‘quv rejasining mohiyatini faqat auditoriya bilan muloqotda bo‘lgan mutaxassisgina to‘la ochib bera olishi mumkin. Dastur qisqagina so‘z bilan boshlanib, so‘ngra bir necha boblaryoki bo‘limlarga ajraladi. Har bir bob yoki bo‘limda alohida o‘tiladigan mavzular va kichik mavzular berilib, oxirida zaruriy va qo‘shimcha adabiyotlar ro‘yxati keltiriladi. Dasturda fanlar bob, qism va bo‘limlarga ajratilib, har bir mavzu bo‘limlarga bo‘linadi, har bir bob, bo‘lim yoki qismdan so‘ng foydalanishi lozim bo‘lgan adabiyotlar alfavit tartibida keltiriladi. Bu o‘qituvchining ma’ruzalarga va amaliy mashg‘ulotlarga tayyorgarlik ko‘rishini osonlashtiradi. Shuni alohida qayd etish lozimki, dasturda beriladigan adabiyotlar ham o‘qituvchi, ham talabaga mo‘ljallangan. “Mutaxassislikka kirish”, “Hozirgi o‘zbek adabiy tili”, “O‘zbek dialektologiyasi”, “O‘zbekiston tarixi”, “Siyosiy iqtisod” kabilar shular jumlasidandir. Shuning uchun o‘qituvchilar dasturdagi adabiyotlarning bir qisminigina talabalarga mustaqil ishlash uchun tavsiya etishlari lozim.Ma’ruza va ayrim amaliy mashg‘ulotlar jadvali bir semestrda o‘tiladigan fanlar yuzasidan tuziladi. Unda yarim yillik soatlar hisobga olinib, haftalarga bo‘linadi. Shuning uchun, har bir semestr bo‘yicha o‘tilishi lozim bo‘lgan soatlarni muntazam ravishda jadvalga joylatirish va o‘tish tabiiy xol hisoblanadi. |
