Xonalarilting

Kooperativ (shirkat) xujaliklarining tashkiliy-n isodiy asoslari

Bozor iktisodiyoti mulkchilik tizimida kooperativ (shirkat) xujaligi mulkchiligini mulkiy pay asosida shakllanishini ilgari surdi. Chunki kishlokda mulkdorlar siNfini yaratish, mulk egalari- ning yangi avlodini Јstirish, Јtilz davrining ustuvor yunalishlaridan biriga aylanib koldi. Bozor munosabatlari, sar- moyasi bor kishilarni uziga tortish bilan xarakterlanadi, barchani tovar-pul munosabatlariga jalb etish bilan axamiyatli xisoblanadi. Mulkiy payga asoslangan kooperativ (shirkat) xujaliklari xam xuddi ana shu maksadni ruyobga chikarishga xizmat kiladi.
h4amlakatimiz kishlok xujaligida iktisodiy isloxotlar mulk shaklini takomillashtirishdan boshlandi. Mulk uz egasini topgandagina xakikiy mulkka aylanib, iktisodiy-ijtimoiy samara beradi. K.ishlok xujalik korxonalari esa bekiyos katta mulkka ega bulib, jumxuriyatimiz yalpi ichki maxsulotining deyarli uchdan bir kismini, axoli uchun zarur bulgan ozik-ovkat maxsulotlarining 90 foizini yetishtirmokla.
Ta’kidlash lozimki, kishlok xujalik korxonalarida mavjud bulgan katta imkoniyatlar, soxada iktisodiy samaradorlik va barkarorlikni ta’minlay olmayotir. Shuning uchun xam Yzbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi «1998-2000 yillardagi davrda kishlok xujaligida iktisodiy isloxotlarni yanada chukurlashtirish Dasturi»ni kabul kildi. Dasturda kishlov;da arpap va iktisodiy munosabatlarni islox kilishning tashkiliy, iktisodiy, ijtimoiy va xukukiy asoslar tizimini yaratish va yanada takomillashtirish asosida kup ukladli iktisodiyotni shakllantirib, kooperativ (shir— kat) xujaliklari, fermer va dexkon korxonalari rivojlanishiga sharoit yaratib berish kuzda tutilgan.
Mamlakatimiz kishlok. xujaligida jamoa xujaliklari urniga kooperativ (shirkat) xujshliklarinp kayta tashkil etish va ularni jadal rivojlantirishga aloxida e’tibor berilmokda. Yzbekiston Respublikasi Vazirlar Max.kamasining 1998 yil 18 iyulda kabul kilgan «K.ishlok xun‹aligini islox kilishga muvofik kishlok xujaligi kooperativi (shirkat) xujaliklarini tuzish chora—tad- birlari tugrisida»gi 299-sonli karoriga binoan barcha turdagi
jamoa xujaliklarini shirkatlarga aylantirilishi kerakligi va bu tadbirlarning amalga oshirilish muddatlari belgilandi.
Shirkat xujaliklarining boshka xujalik yurituvchi subekt— lardan ayrim farklari kuyidagilardan iborat:

• 
  shirkat xujaliklarini tashkil etish, xususiylashtirish ja- rayonining davomi bulib, uning mulkini bir kismi, korxona a’zo- lariga ish staji va ish xaki mikdori va malakasiga karab, taksimlanib, mexnatkashlar mulk egasiga aylanadi;
  
• 
  yakuniy daromad (foyda) shirkat xuya‹aligi a’zolari urtasida ularning mulkiy pay—ulushlariga muvofik ravishda kayta taksimlanadi;
  
• 
  yuridik shaxslarga xam (badal tulash asosida) shirkat xuya‹aligiga a’zo bulish imkoniyati tugiladi;
  
• 
  boshkaruvning demokratik tamoyillar asosida olib bori- lishi natijasida karor kabul kilinishida «shirkatning bir a’zosi
  

• 
  bir ovozga ega» koidasiga amal kilinadi.
  

Respublikamiz Prezidenti I.Karimov Yzbekistonda ijchi—
MOIY-IKTISODIY ICLOX.OTLa]EHI CH K ]EL £tSHTI]EISHNING ENG M)/XIM S-
tuvor yunalishlariga bagishlangan Vazirlar Maxkamasidagi maj— lisda kilgan ma’ruzasida: — «Mulkka, mulkdorlarning shakllani— shiga ularning manfaatdorliginvі ximoya kilishga bulgan munosabat nixoyatda sekin uzgarmokda. X.olbuki, ana shu munosabat isloxotlar samaradorligining asosiy mezoni bulib xizmat kilishi lozim» - deb ta’kidlab utdi.
Kishlok. xujaligiga raxbarlik kilayotgan urta va kuyi bugin boshkaruvdagi xodimlar ishida ijobiy uzgarish sezilmasligi na- tiya‹asida Prezidentimizning sermazmun fikr-muloxazalari mulk- chilik tizimi, kishlok xujaligi ishlab chikarishiga nixoyatda se- kinlik bilan joriy etilmoіsha. Mulkchilik tizimini joylarda joriy etuvchilarda kat’iyat va talabchanlikdan tashkari tafakkur va javobgarlik xam kamlik kilmokda.
Shuni aytish lozimki, paychilik tizimi respublikamiz kishlok. xuya‹aligida yangicha xujalik yuritish shakli sifatida karor topayot- ganligi uchun uning faoliyat jarayoni va rivojlanishining asosiy maksadini ifodalovchi ma’lum bir tamoyillari bulishi maksadga muvofikdir. Pay tizimidagi shirkat xujaliklari kuyidagi tamo- yillarga asoslansa, samarali xujalik yuritish shakliga erishishi mumkIN:

• 
  xujalik faoliyatini tashkil etishda va ishlab chikarish munosabatlarini joriy kilishda xap tomonlama tula mustakillik;
  
• 
  ishlab chikarish tarkibini belgilashda, korxona tabiiy- IkTisodiy sharoitiga mos keladigan yangi, n‹adal, dexkonchilik va chorvachilik tizimlarini joriy etishda erkinlik;
  
• 
  ishlab chikarish munosabatlarini shartnoma va fyuchers bitimlari asosida tashkIl etishda moddiy manfaatdorlik va ja— vobgarlik;
  
• 
  mulkiy pay va dividendlar taksimotida adolatlilik;
  
• 
  korxonalarning nima ishlab chikarish, kimga va kayerga sotish, talab va taklif munosabatidan kelib chikib narx belgilash, kuprok foyda olish va daromadni taksimlashda tula iktisodiy mus- takillik;
  
• 
  ep va boshka ishlab chikarish vositalaridan foydalanish da moddiy javobgarlik va xaran‹atlar koplanishini uz daromadi xisobidan ta’minlash;
  
• 
  mexnatni tashkil etishda oila (n‹amoa) pudrati va xak tulashda a’zolarning moddiy manfaatdorligini ta’minlash uchun daromadni xap kimning ishlab chikarishga kushgan xissasiga yarasha odilona taksimlash;
  
• 
  kichik va urta tadbirkorlikni rivojlantirishda xamda ijtimoiy masalalarni xal kilishda ustuvorlilik;
  
• 
  xujalikning ishlab chikarish — moliya faoliyati ustidan chek tizimi yordamida sum bilan nazorat kilish.
  

Yukoridagi tamoyillarga amal kilinsagina kishlok xujali— gida iktisodiy isloxotlarni utkazishdan kuzda tutilgan maksadga erishish mumkin. Tezkorlik bilan kishlokda mulkka egalik kilish xissini va mulkdorlar sinfini yaratib, ishlab chikarishning ichki imkoniyatlaridan unumli foydalanishni tashkil etish va pirovard natijani xap tomonlama samarali kilish, xarajatlarni tejab-ter- gab, xisob—kitob ishlarini yulga kuyish asosida talab darajasi— dagi, arzon, sifatli va rakobatga chidaydigan, bozor andozalariga mos keladigan tovar maxsulotlari ishlab chikarish imkoniyatlari tugiladi.
Kishlokda mulkdorlar katlamini karor toptirish va korxona-
.charda mulkiy pay tizimini joriy etish shu kunning dolzarb masa— lalaridan eng asosiysi bulganligi sababli, fakatgina adolatli urnatilgan pay tizimigina kishlokla yangi ishlab chikarish munosa—
batlarini joriy etishga va ularni takomillashtirishga yangi turtki bula oladi. Mulkiy pay tizimigina mexnatkashlar tafakkurini ijobiy tomonga uzgartirib, ularni tadbirkor, intiluvchi, yangi goya egasi sifatida tarfiiyalay oladi, xakikiy mulk egasiga aylantiradi. Mulkiy pay egasining ongida asta—sekin bokimandalikdan kutilish xissini tugdirib, mulkdor uzining karamogidagi moddiy boylik ni talon-taroj bulishiga, foydalanmasdan kolinishiga, tez ishdan chikib kolishiga befark karay olmaydi, unda moddiy boy— likdan anik maksadda foydalanib, pirovard natijada manfaatdor—
likni ustirishga intilish xissi kundan-kunga usib boradi.
Mulkiy pay tizimi mulkdordan ishlab chikarishni jadallash— tirishni talab etadi. Natijada mulkdor kishlok xujaligida mav— jud bulgan ortikcha mexnat resurslarini boshka tarmoklarga jalb etish yullarini kidiradi, yangi ishchi urinlarini yaratadi, kishlokka maxsulotlarni kayta ishlaydigan kichik-kichik sanoat korxonalarini jalb etadi. Vlarga xizmat kiluvchi mashina—traktor parklari va agroservis tizimi yuzaga keladi. Bularning xammasi kishlok xujaligida sarflanayotgan mexnatni tejab, uning unumdor— ligini usishiga, mexnatkashlar daromadini kupaytirishga va nati— jada kishlok xujaligining iktisodiy samaradorligini oshirishga olib keladi.
Mulkiy pay tizimi, ishlab chikarish shaklinigina emas, balki mazmunini xam yangilaydi. Mulkiy xukykka asoslangan yangi demo— kratik ijtimoiy boshkarish tizimi yuzaga keladi.
Yukorida kayd etilgan va boshka kutiladigan afzalliklar fakatgina mulkiy pay tizimini joriy etish natijasida yuzaga kelmaydi. Mulkiy pay tizimiga yarasha yangi ishlab chik.arish muno- sabatlari mexnatni tashkil etishda - oilaviy (jamoa) pudratini joriy etish va mexnatga xak tulashda pirovard natijaga karash, dexkonchilik va chorvachilik tizimlarini, yangi texnika va texnolo- giya asosida kayta tashkil etishda, daromadlarni taksimlashda va moddiy manfaatdorlikni takomillashtirishda xamda bozor tadkikotlarini utkazishda uzining samarasini tulik yuzaga chikara oladi.
K.ashkadaryo viloyati Kasbi tumanidagi X.Xujakulov nomli kishlok xujalik paychilik jamiyati 1997 yilda jamoa xujaligi urnida kayta tashkil etilgan bulib, Ustav jamgarmasi 56,2 mln. sumni tashkil etib, uning 30 foizi yoki 1 6,9 mln. sumi bulinmas jamgarmani va 70 foizi yoki 39,3 mln. sumi pay jamgarmasidan
iborat bulgan. Shuningdek, korxonada mulkiy payning 5 foizi yoki 1,9 mln. sumi nafakaxurlarga ajratilgan va 3 foizi yoki 1,2 mln. sumi zaxiraga saklangan.
Korxona a’zolariga taksimlanadigan mulkiy payning kiymati 36,3 mln. sumni tashkil etadi. Korxonada 1879 kishi ishlaydi va ularning jami yil-sumi 272,5 mln. sumdan ifiorat bulib, xap bir yil—sumga tugri keladigan mulkiy pay kiymati 0,133 sum mikdorpda belgilanadi. Jamiyat buyicha xap bir mulkiy payning urtacha kiymati 19284 sumni tashkil etadi. Xap bir a’zoning mulk— dagi ulushi esa (19284 x 0,133) = 2564,77 sumga tengdir.
Pay tizimi joriy etilgan yilning uzidayok sezilarli natija— larga olib keldi. Birinchi navbatda kishlok xujalik ekinlarining xosildorligi paxta buyicha rejaga nisbatan 21,0 foizga; gallachilikda — 33,0; sabzavotchilikda — 11,0; poliz ekinlari buyicha
- 12 foizga kutarildi. Shuningdek, pul daromadining tushumi buyicha xam ijobiy natijalar olindi. Paxtachilikdan rejaga nis- batan 21,9 mln. sum, galladan - 15,5; sabzavotchilikdan — 0,8 mln. sum, poliz ekinlaridan esa 71,0 ming sumdan kuprok daromad oliNdI.
Tadkikotlar shuni kursatdiki, pay tizimi, mexnatni oila pud— rati asosida tashkil etgandagina uzining iktisodiy samaradorli- gini sezilarli namoyon etar ekan.
Xujalikda ayrim olingan oila pudrati asosida ishlovchilar va ijarachilar urtasida xam ishlab chikarish natijalari turlichaligi kuzatiladi. Oila pudratida ishlovchi SH.Buriyev brigadasida paxta xosildorligi 49,3 s. ni tashkil etgan bulsa, Ruziboyev ijarachilar jamoasida bu kursatkich 23,3 s. ni, xap 1 gektar yerdan olingan urtacha daromad mutanosib ravishda 109,12 va 35,7 ming sumni, urtacha xap bir ishlovchining ish xaki 11650 va 2965 sumni tashkil etgan. Kurinib turibdiki, oilaviy pudrat mazmun jixatdan paychi— ning ep xosildorligini oshirishga, ishlab chikargan maxsulotini rakobatbardosh va xaridorgir bulishini, sarf—xarajatlarni ka— maytirishdan manfaatdorligini oshiradigan kuchli iktisodiy me— xanizmlardan biriga aylangan.
Oilaviy pudrat asosida ishlagandagina ishlab chikarishning pirovard natijasini va xususan ish xakini sun’iy tenglashti— rishga barxam berish imkoniyati tugiladi. Eng asosiysi xap bir pudratchining uziga topishirilgan ishga munosabati uzgarib, ya‹a— vobgarligi, mas’uliyati oshadi. Boshkacha aytganda, pudrat yordamida
oilaviy xayotni tashkil etish bilan ishlab chikarishni tashkil etish maksad va mazmun jixatdan birlashtiriladi. Natijada pudratchi- lar xayotida, kunlik turmushida yangilanish, moddiy manfaatdorlik, yanada yaxshirok yashashga kizikish ortadi va kup xollarda ayrim i›g— timoiy muammolar uz—uzidan xal bulib ketadi. Oilaviy pudrat asosida mexnatni tashkIl etishning jamiyat uchun ustuvorlik tomoni shundaki, kishlokda eng katta muammo bulib turgan mulkchilar sinfi vu›t‹udga keladi, jamoa mulki bilan xususiy mulk urtasida oilaviy pudrat fioglovchi zveno xizmatini utaydi. Eng muximi odamlarda iktisodiy mustakillik va xakikiy tashabbuskorlik tuygulari uygonadi.
Ta’kidlash kerakki paychilik xujaliklarida ishlab chikarish munosabatlarini tashkil etish, mulkka bulgan munosabat, pirovard natijadan manfaatdorlik xali bozor munosabatlari darajasigacha yetkazilgan emas. Shunga karamasdan, paychilik tizimi uz afzalliklari bilan yangi ishlab chikarish munosabatlarini joriy etilishiga keng yul ochib beradi va kishlokpa mulkchilar sinfini shakllanishiga yordam beradi.
Shirkat xujaligi faoliyatining asosiy turi kishlok xujalik maxsuloti yetishtirishdir.
Shirkat xujaligi, kishlok xujaligi maxsuloti yetishtirish bilan bir katorda shirkat xujaligining uz xududida xam, shuningdek undan tashkarida xam kiіilok xujalik xom ashyosini kayta iіilash, ozik—ovkat maxsulotlari, xalk iste’mol mollari ishlab chikarish, texnik axamiyatga ega bulgan maxsulotlar ishlab chikarish, savdo-sotik, ta’mirlash va kurilish ishlari, yuridik va jismoniy shaxslarga xizmat kursatish, shuningdek konunlarda takiklanmagan boshka faoliyat turlari bilan shugullanishga xakli.
Shirkat xujaligi a’zolarining soni shirkat faoliyati soxasiga, uning ustaviga kura belgilanadi.
Shirkat xujaligi konun xujn‹atlarida belgilangan tartibda tuman xokimligida davlat ruyxatiga olingan kundan boshlab tash- kil etilgan deb xisoblanadi va yuridik shaxs xukuklariga ega buladi.
Shirkat xujaligi mustakil balansga, bank muassasida xisob- kitob va boshka xisob varaklarga, nomi yozilgan muxrga ega buladi.
Ustav shirkat xujaligi faoliyatini tartibga soluvchi asosiy xuk.uk.iy xujjatdir. Ustavda kuyidagilar belgilanadi:
— shirkat xujaligining nomi va joylashgan yeri;

• 
  faoliyat soxasi va maksadi;
  
• 
  shirkat xujaligiga kgіrish va undan chikish tartibi;
  
• 
  shirkat xujaligi muassasalarining tarkibi va a’zolarining
  

SONI;

• 
  shirkat xujaligi a’zolarining xukuk. va mal‹buriyatlari;
  
• 
  boshka ruv organlari, ularni shakllantirish tartibi va ular— ning vakolatlari;
  
• 
  shirkat xujaligining pay, bulinmas va boshka jamgarmalarining miklori va ularni shakllantirish tartibi;
  
• 
  shirkat xujaligi a’zolarining mexnatda ishtirok etishi va ular mexnatiga xak tulashning kuprok. oila (jamoa) pudratiga asos— langan shakllari;
  
• 
  shirkat xujaligi daromadlarini (foydasini) taksimlash, shu jumladan mulkiy paylar buyicha dividendlar lash uchun taksimlash tartibi;
  
• 
  shirkat xujaligini kayta tashkil etish va tugatish tartibi.
  

Vstavga shirkat xujaligi faoliyati bilan boglik bulgan, konun xujjatlariga zid bulmagan boshka koidalar xam kiritilishi mum- kIn.
Shirkat xujaligining ustavi, mutaxassislar tomonidan ta’sis yigilishida kabul kilinadi, unga shirkat a’zolarining umumiy majlisida uzgartirishlar va kЈshimchalar kiritiladi.
16 yoshga lgan, shirkat ustavini tan oluvchi va uning talabla- riga rioya etuvchi, shirkat faoliyatida va uning jamgarmalarini shakllantirishda ishtirok etuvchi jismoniy shaxslar shirkat xujaligi a’zosi bulishlari mumkin.
Shirkat xujaligiga a’zo bulib kirish berilgan ariza asosida amalga oshiriladi.
Shirkat xujaligini boshkarish, uz-uzini boshkarish, shirkat faoliyati masalalarini xal etishda oshkoralik asosida amalga oshi— riladi. Shirkat xujaligining yukori boshkaruv organi umumiy majlis bulifi, u raisni, fioshkarјvni, taftish kompsspyasini (taf— tishchini) saylaydi, shirkatni joriy boshkarish buyicha uz vakolat- larini ularga berib kЈyadi.
K.ishlok xujaligiga muljallangan yerlar shirkat xujalikla- riga belgilangan maksadda kishlok xujalik maxsulotlari ishlab chikarish uchun doimiy egalik kilishga beriladi.
Shirkat xujaligiga berib kuyilgan ep uchastkalari xususiy-
lashtirilishi va oldi—sotdi, garov, x.adya k.ilish, ayirboshlash ob’- yektlari bulishi mumkin emas. Bu ep uchastkalari belgilangan tar- tibda meros kilib koldiriladigan umrbod egalik kilishga, vaktincha foydalanishga yoki ijaraga berilishi mumkin.
Shirkat xujaligi xodimlariga, dexkon xujaligi yuritish uchun meros kilib koldiriladigan, ep uchastkalarini ajratish konun xuyaokatlarida nazarda tutilgan ulchamlar va tartibda amalga oshi- riladi.
Shirkat xujaligida ep uchastkalari k.oida tarikasida, oila- larga kishlok xujalik maxsulotlari yetishtirish uchun vaktincha foydalanishga, oila (jamoa) pudrati shartnomasi shartlari asosida beriladi.
Shirkat xujaligining mustakil balansida aks ettiriladigan asosiy jamgarmalar, aylanma mablaglar xamda boshka boyliklar shirkatning mulkidir.
Shirkat xujaligining mol-mulki asosiy n‹amgarmalar kiymati, yetishtirgan maxsulot, uii sotishdan tushgan daromadlar (foyda), a’zolarning pul va moddiy badallari, bank kreditlari, kimmatli kogozlar xisobidan xamda shirkatning ustavida nazarda tutilgan boshka faoliyat natijasida va konunlarda takiklanmagan boshka manbalar xisobidan xosi ' buladi. Shirkatning mol-mulkini shakllantirishda yuridik va jismoniy shaxslar shartnoma asosida pul va moddiy badallar kiritish yuli bilan ishtirok etishlari mumkIN.
Shirkat xujaligi tomonidan tashkil etiladigan korxonalar va tashkilotlarning mol—mulki, shuningdek, xujaliklararo korxona— lar va tashkilotlarning mol-mulki, ularning ulushli ishtirokiga muvofik shu shirkatning mulkidir.
Shirkat xujaligida, umumiy majlis karori bilan kuyidagilardan tarkib topadigan ustav jamgarmasi (kapitali) shakllantiriladi:

• 
  pay jamgarmasi;
  
• 
  texnika sotib olish, ijtimoiy va ishlab chikarish infra— strukturasini rivojlantirish, boshka umumiy, ijtimoiy va xujalik vazifalarini xal etish uchun muljallangan bulinmas jamgarma.
  

Shirkat xujaligining pay jamgarmasi ep uchastkalarining kiymati—baxosini va asosiy jamgarmalarniNG kiymatini xamda shirkatning majburiyatlaridan xoli, boshka aktivlari kiymatini
uz ichiga oladi. Pay jamgarmasiga kushiladigan ep uchastkalari kiymatini baxolash, Davlat ep kadastri va konun xujjatlarida belgilanadigan tabakalashtirilgan kiymatni baxolash koeffiii— yentlari asosida amalga oshiriladi.
Pay va bulinmas jamgarmalarning mikdorlari shirkat xujaligining ustavida belgilab kuyiladi.