Xonalarilting

Dexkon xujaliklarining tashkiliy-iі;tisodiy asoslari

Mamlakatimiz k.ishlok. xuch‹aligida amalga oshirilayotgan iktisodiy isloxotlarning pirovard natijalaridan biri — turli- tuman mulk shakllarini vujudga keliіchi, xususan ilgari yordamchi xujaliklar xisofilanib kelingan dexkon xujaliklarini xujalik yuritishning istikbolli shakli sifatida tan olinishini ta’kid— lashimiz lozim.
X.ozirgi vaktda x.ukumatimiz tomonidan dexkon xuya‹aliklarini rivojlantirish uchun barcha tashkiliy—iktisodiy va xykyoiy shart— sharoitlar yaratib berilgan.
Yzbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 1998 yil 15 iyuldagi 300-sonli karoriga binoan shaxsiy yordamchi xujaliklar dexkon xujaliklariga aylantirila boshlandi.
Xozir Yzbekistonda 3,7 mln. dan ortix xususiy tomorka xujaliklari mavjud bulib, ularga 554 ming gektarga yakin ep may- doni biriktirilib berilgan. Ushbu xususiy xujaliklarning 2 mln. dan ortigi dexkon xujaligi sifatida k.ayta ruyxatdan utkazilgan xamda 22,9 mingtasi xukuk.iy іchaxs makomini olib, faoliyat kursatmo;da.
2003 yilda mamlakatimiz buyicha jami ekin maydonining 11,3 foizida, shu jumladan kartoshka ekinlari maydonining — 87,0, sab- zavot ekinlari maydonining - 71,0, poliz ekinlari maydonining - 42,0 foizida dexkonchilik kilgan xususiy tomorka egalari, jami dexkonchilik maxsulotlarining — 43,5 foizini, shu jumladan don— ning — 13,2, kartoshkaning — 93,5, uzumning — 55,0, sabzavot ekinla- rining — 91,5 va poliz ekinlarining 40-50 foizini yetishtirib ber— dilar.
Shuningdek respublikamizda chorvachilik maxsulotlari yetkazib berishda xam dexkon xujaliklari aloxida urin egallaydilar. Mam- lakatimizda mavjud bulgan chorva mollarining 85—90 foizi axoli xususiy xujaliklariga gri kelib, ularda jami chorvachilik maxsulotlarining — 90,0 foizidan ortikrogi, shu’ jumladan sutning

• 
  95,5 foizi, guіchtning — 93,4 foizi va tuxumning — 57,0 foizi yetishtiriladi.
  

Bozor isloxotlari ilmiy-tadkikot instituti xodimlarining xisob-kitoblariga asosan dexkon xu›kaliklariga ajratiladigan ep maydonlarini 2005 yilda 700 ming gektarga, 2005-2010 yillarga borib 900 ming gektarga yoki ularga biriktirilgan ep maydonini
respublikadagi umumiy ekin maydonlarining 21,0 foiziga yetkazish muljallanmoіsha. 2005 yilda dexkon xujaliklari tomonidan 2739 ming tonna sabzavot, 514,8 ming tonna meva, 257,9 ming tonna uzum, 4464,6 ming tonna sut, 1016 ming tonna gusht maxsulotlari yetishtirilishi kutilmoіsha. Bu respublika axolisi extiyoji uchun talab etiladigan ozik-ovkatlarning 88,0 foizini tashkil etadi va istikbolda xususiy va dexkon xujaliklarini yanada rivojlanti- rish dasturini ishlab chikish zarurligidan darak beradi.
Ta’kidlash joizki, Yzbekistonda olib borilayotgan izchil iktisodiy isloxotlar natijasida va dexkon xujaliklarini ri— vojlantirish masalasi Davlat tomonidan kullab-kuvvatlanishi sayin ularning faolligi oshib, kishlok xujalik maxsulotlari ish- lab chikarishdagi xissasi keskin oshmokda. Natijada esa ularning arpap iktisodda tutgan urni yanada mustaxkamlanib bormokla.
£•.\N.Off 'lgvlііzp — oila a’zolarining shaxsiy mexnati aso- sida, meros kilib koldiriladigan, umrbod egalik kilish uchun oila boshligiga berilgan tomorka ep uchastkasida kishlok xujaligi maxsulotlari yetishtiradi va realizatsiya kiladi.
Dexkon xujaligidagi faoliyat tadbirkorlik faoliyati jumla— siga kiradi xamda dexkon xujaligi a’zolarining istagiga kura yuridik shaxs makomiga va yuridik shaxs makomiga ega bulmagan xolda ishlab chikarishni amalga oshirishi mumkin.
Dexkon xujaligi uz faoliyatida yollanma mexnatdan doimiy ravishda foydalanishi mumkin emas.
Dexkon xujaliklarini tashkil etish, ularning faoliyati va tu— gatilishi bilan boglik munosabatlar dexkon xujaligi tugrisidagi k.onun xujjatlari xamda boshka konun xujjatlari bilan tartibga solinadi.
Dexkon xujaligi a’zolari jumlasiga birgalikda yashayotgan va dexkon xujaligini birgalikda yuritayotgan oila boshligi, uning xotini (eri), bolalari, shu jumladan farzandlikka olingan bola- lari, tarbiyaga olingan bolalari, ota—onalari, mexnatga kobiliyatli yoshga yetgan boshk.a karindoshlari kiradi.
Yuridik va jismoniy shaxslar bilan uzaro munosabatlarda dexkon xujaligi nomidan shu xujalik boshligi ish kuradi.
Dexkon xujaligi boshligi — konun xujjatlarida belgilangan tartibda ep uchastkasi meros kilib koldiriladigan, umrbod egalik kilish xukuki berilgan oila boshligi yoki oilaning muomalaga layokatli a’zolardan biridir.
Dexkon xun‹aligining boshligi vaktincha mexnat kobiliyatini yukotgan takdirda yoki uzok vakt bulmaganida u uz majburiyatlarini bajarish vakolatini, shu xujalik a’zolaridan biriga, dexkon xujaligining a’zosi bir kishidan iborat bulganda esa, shartnoma asosida talablarga javob beradigan xap kanday shaxsga berishga xaklidir.
' Dexkon xun‹aligi ixtiyoriylik asosida, xujalik boshligining kishlok xun‹alik kooperativi (shirkat) xujaligi boshkaruviga yoxud boshka kishlok xujalik korxonalari, muassasalari va tashkilotla- rining ish beruvchisiga (ma’muriyatiga) xamda tuman xokimiga yozma murojatiga asosan tashkil etiladi. Arizada suralayotgan ep uchast— kasining n‹oylashgan manzili, maydoni, dexk.on xujaligining tar- kibi xamda kishlok. xujaligi ishlab chikarishini tashkil etish uchun ep uchastkasidan belgilangan maksadda foydalanishning yunalishlari kursatiladi.
K.ishlok xujalik kooperativ (shirkat) xujaligi boshkaruvi dexkon xujaligini tashkil etish grisidagi masalani umumiy majlis muxokamasiga kiritadi, man‹lis shu xususda tegishli karor kabul kiladi. Boshka k.ishlok xun‹alik korxonalari, mussasalari va tashkilotlarida dexkon xujaligini tashkil etish grisidagi karor shu korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning yukori boshkaruv organi, ish beruvchisi (ma’muriyati) tomonidan kabul k.ilinadi.
Kishlok xujalik kooperativ (shirkat) xujaligi umumiy maj— lisining yoki boshka kishlok xujalik korxonasi, muassasasi va tashkiloti yukori boshkaruv organining, ish beruvchining (ma’mu— riyatining) karori asosida, ep uchastkalari berish masalalarini kurish buyicha tuman komissiyasining xulosasini inobatga olgan x.olda tuman xokimi dexkon xujaligini tashkil etish grisida karor kabul kiladi.
Tuman x.okimining dexkon xujaligini tashkil etish tugrisidagi karori tumanning moliyaviy, bank, solIk va boshka tu— zilmalari uchun majburiy xu›kjatdir.
Dexkon xujaligi belgilangan tartibda davlat ruyxatiga olin— gan paytidan e’tiboran tashkil etilgan deb xisoblanadi.
Dexkon xujaligining boіvligini davlat ruyxatiga olish, dexkon xul‹aligi boshligining doimiy yashash joyidagi tuman xokimligi tomonidan, konun xujjatlarida nazarda tutilgan zarur xu›kjatlar bilan birgalikda ariza berilgandan e’tiboran 3 kun
ichida amalga oshiriladi. Dexkon xujaligi boshligiga ep uchastka— siga umrbod egalik kilish xukukini beruvchi davlat xujjati x.amda davlat ruyxatidan kazilganlik grisidagi belgilangan namuna- dagi guvoxnoma beriladi.
Posyolka, kishlok va ovul fukarolar uzini uzi boshkarish or- ganlari xap bir dexkon xujaligini xujalik kitobiga kiritib, unda dexkon xujaligining tarkibi, xujalik boshligi yoxud uning vazifasini bajaruvchi shaxs, shuningdek xujalikning tashkiliy — xuk.ukiy shakli (yuridik shaxs tashkil etgan x.olda yoki yuridik shaxs tashkil etmasdan) grisidagi ma’lumotlarni kayd etib kuyadi.
Tomorka ep uchastkasi — kishlok xujalik maxsulotini erkin savdo xamda oila extiyojlari uchun yetishtirish, shuningdek yakka tar- tibdagi uy-joy kurilishi xamda uy-joyni obodonlashtirish maksadida oila a’zolaridan biriga meros kilib koldiriladigan umrbod egalik kilishga konun xujjatlarini belgilangan tartibda va ulchamlarda ajratib beriladigan ep uchastkasidir.
Kishlok xujalik kooperativ (shirkat) xujaligi a’zolarining, boshka kishlok xujaligi va urmon xujaligi korxonalari, muassasa— lari va tashkilotlari xodimlarining oilalariga, shuningdek kishlok joylarda yashovchi ukituvchilar, shifokorlar va boshka muta— xassislarning oilalariga dexkon xujaligi yuritish uchun konun xujjatlarida belgilangan tartibda meros kilib koldiriladigan, umrbod egalik kilishga tomorka ep uchastkasi, imorat va xovli egal- lagan maydonni xam kushganda sugoriladigan yerlarda 0,35 gektar— gacha va sugorilmaydigan (lalmikor) yerlarda 0,5 gektargacha ulchamda, chul va caxpo mintakasida esa sugorilmaydigan (lalmikor) yerlarda 1 gektargacha ulchamda beriladi.
Fuk.arolarga dexkon xujaligi yuritish uchun 0,06 gektar doira- sida tomorka ep uchastkalarini meros kilib k.oldiriladigan va umr— bod egalik kilish xukuki kim oshdi savdosi asosida realizatsiya
KILINISHI M MKIN
Dexkon xujaligiga tomorka ep uchastkasi berish grisidagi karor dexkon xujaligini tashkil etish grisidagi karor bilan bir vaktda kishlok xujaligi kooperativi (shirkat) xujaligi umu- miy majlisining, boshka kishlok xujalik korxonasi, muassasasi va tashkiloti yukori boshkaruv organining, ish beruvchisining (ma’mu- riyatining) karori asosida tuman xokimi tomonidan kabul k.ilinadi.
Yangi tashkil etilayotgan dex.kon xujaligi uchun tomorka ep ucha— stkasi olish xukukidan, mazkur joyda kamida 3 yil mobaynida doimiy yashab kelayotgan shaxslar foydalanadilar (yangi uzlashtirilayotgan ep maydonlari bundan mustasno).
Dexkon xujaligiga ajratilgan yerning chegaralari naturada (joyning uzida) ep tuzish kiymati organlari tomonidan, maxalliy byudjet mablaglari xisobidan rasmiylashtiriladi.
Tomorka ep uchastkasidan ok.ilona va samarali foydalanilayot- gan dexkon xujaligiga kishlok xujaligi maxsuloti yetishtirish va realizatsiya kilish, yem-xashak ishlab chikarishni tashkil etish, shu- ningdek yaylov yaratish uchun kiska muddatli ijaraga kushimcha ra- vishda ep uchastkalari berilishi mumkin.
Fukarolarga dexkon xujaligi yuritish uchun ep berish yoki yerni realizatsiya k.ilish tartibi Yzbekiston Respublikasining «Ep ko- deksi», «Dexkon kujaligi zЈgrisida»gi va boshka konun xujjatlari bilan belgilanadi.
Dexkon xujaligiga meros kilib koldiriladigan, umrbod ega- lik kilishga berilgan tomorka ep uchastkalari xususiylashtiri— lishi va oldi — sotdi, garov, xadya, ayriboshlash obekti bulishi mumkin emas, ammo kredit olish uchun garovga kuyilishi mumkin.
Dex.kon xujaligiga berilgan tomorka ep uchastkasi bulinishi mumkin emas. Tomorka ep uchastkasining ulchami va chegaralari fakat dexkon xujaligi boshligining roziligi bilan uzgartirilishi muMkIn.
Dexkon xujaligiga meros kilib koldiriladigan, umrbod ega- lik kilish x.ukuki asosida berilgan tomork.a ep uchastkasidan foy— dalanganligi uchun xak ep soligi tarikasida undiriladi.
Dexkon xujaliklari uchun suvdan foydalanish limitlari vako— latli organlar tomonidan belgilanadi.
Dexkon xujaligiga beriladigan suvning sarfini xisobga olish xamda suv resurslaridan foydalanganlik uchun solik lash tar— tibi, shuningdek mazkur solik buyicha imtiyozlar konun xujjatlari bilan belgilanadi.
Dexkon xujaligi tadbirkorlik faoliyatining subekti ta- rikasida kuyidagi xukuklarga ega:

• 
  uziga berilgan tomorka ep uchastkasida dexkon xujaligining ishlab chikarish faoliyatini mustakil tashkil etish;
  
• 
  yetishtirilayotgan va realizatsiya kilinayotgan maxsulotga mus— takil ravishda baxo belgilash;
  

• 
  uzi yetishtirgan maxsulotni, shu jumladan bu maxsulotni is- te’molchilarga uz xoxishi buyicha realizatsiya kilish xukukini ta- sarruf etish;
  
• 
  xarid etiladigan maxsulotga, oldindan xak tulanadigan fyuchers bitimlarini tuzish;
  
• 
  tadbirkorlikdan cheklanmagan mikdorda daromad (foyda)
  

OlIsh;

• 
  kishlok xujaligi maxsuloti yetishtiruvchilarga sotish uchun va erkin savdoga muljallangan aksiyalarni sotib olish;
  
• 
  uz mol-mulkini, shuningdek tomorka ep uchastkasiga meros kilib koldiriladigan umrbod egalik kilish xukukini, shu jumla— dan kim oshdi savdosi asosida sotib olingan xukukni garovga kuyish.
  

Dexkon xujaligi kuyidagilarni bajarishi shart:

• 
  tomorka ep uchastkasidan kat’iy belgilangan maksadda foy- dalanish;
  
• 
  tabiiy obekt bulmish epga zarar yetkazmaslik;
  
• 
  tomorka ep uchastkasini asrash, uning unumdorligini saklash va oshirish yuzasidan sarf xarajatlar kilish;
  
• 
  ›1Ngi berilgan tomorka ep uchastkasini bir yil ichida foydalanishga kiritish;
  
• 
  agrotexnika talablariga, belgilangan reja, saklash vazifasi va servitutlarga rio›1 ETish;
  
• 
  dexkon xujaligining majburiyatlari va arzlari buyicha tula javobgar bulish;
  
• 
  xujalik a’zolari uchun xavfsiz mexnat sharoitini ta’min— lash.
  

Dexkon xujaligi boshligi kuyidagi xukuklarga ega:

• 
  dexkon xujaligi nomidan ishonchnomasiz ish kurish;
  
• 
  yuridik va jismoniy shaxslar bilan shartnomalar tuzish;
  
• 
  ishonchnomalar berish;
  
• 
  bankda xisob varaklar ochish.
  

Dexkon xujaligi boshligi dexkon xujaligining xamda uning a’zolarining manfaatlari ximO›1 Kilinishi va xukuklari amalga oshirilishini ta’minlashi lozim.
Dexkon xujaligi boshligi konun xujjatlarida nazarda tutil- gan boshka xukuk va majburiyatlarga xam ega bulishi mumkin.
Dexkon xujaligi a’zolari:
— xujalik a’zolari urtasidagi shartnoma shartlariga kura birgalikda yoki yakka tartibda foydalaniladigan daromaddan uz uli-
SHINI OLISH;
— davlat i›ktimoiy sugurtasidan utkazilish va ijtimoiy ta’minlash, shuningdek tovar kishlok xujaligi maxsuloti yetishti- rishi uchun dexkon xujaligida sarflagan ish vakti Yzbekiston Res- publikasi Pensiya jamgarmasiga badallar lab borilgan taklirda, mex.nat stajiga kiritilishi xukukiga ega.
Dexkon xujaligi a’zolari dexkon xujaligining ishlab chik.arish faoliyatida shaxsiy mexnati bilan ishtirok etishi shart.
Dexkon xujaligi: uziga karaіili uy-joylar, xujalik imorat— lari, k.ishlok xujalik ekinzorlari va kuchatzorlar, dov-daraxtlar, maxsuldor chorva mollari, parrandalar, kishlok. xujalik texnikasi, asbob-uskuna va ashyo-anjomlar, transport vositalari, pul mab— laglari, intellektual mulk obektlariga, shuningdek boshka mol- mulklarga, ishlab chikarish faoliyati natijasida yetishtirilgan maxsulotga, olingan daromadga (foydaga), k.onunda taki›;lanmagan asoslarda ega bulgan boіika mol-mulkka mulkdordir.
Dexkon xujaligining uziga karashli mol-mulkka bulgan mul- kiy xukuk.i, davlat ximoyasida buladi.
Dexkon xujaligining mol-mulkka egalik kilishi, undan foy- dalanishi va tasarruf etishi xujalik a’zolarining uzaro keli— іiuvi asosida amalga oiіiriladi.
Dexkon xujaligi mol-mulkni xosil kilish, kupaytirish, ushi ijaraga yoki vaktincha foydalaniіiga olish xukuk.iga ega.
Dexkon xujaligi pul muomalasini yuritish xamda pul mab- laglarini saklab turish va bu mablaglarni erkin tasarruf etish uchun bank muassasasida x.isob varaklari ochish xukukiga ega. Dexkon xujaligining x.isob—kitob varagidan mablaglarning fakat uning roziligi yoki sudning karori bilan xisobdan chikarish mumkin.
Dexkon xujaligining mol—mulki fukarolik konun xujjatlari normalariga muvofik meros kilib koldiriladi. Xujalikda fao- liyatini davom ettirayotgan merosxurlar, meros xukuki grisidagi guvoxnoma berilgandagina davlatga boj laіidan ozod etiladilar.
Dexkon xujaligi uz faoliyati yunalishlarini, ishlab chik.arish tarkibi va xajmlarini mustakil ravishda belgilaydi. Dexkon xujaligi kishlok xujaligi ishlab chikarishining konunlarda takiklanmagan xap kanday turi, shuningdek kishlok xujaligi
maxsulotini kayta ishlash va realizatsiya kipish bilan shugullanishga x.a uli.
Dexkon xujaligi uzi yetishtirayotgan va realizatsiya kilayotgan maxsulot sifatiga oid amaldagi normativ va standartlarga, ekolo- giya, sanitariyaga oid xamda konun xujjatlarida belgilab kuyilgan boshka talab va koidalarga rioya etishi lozim.
Dexkon xujaliklarining ishlab chikarish-moliya faoliyatlariga davlat organlari va tashkilotlarining xamda boshka organlar va tashkilotlarning xamda mansabdor shaxslarining aralashuviga yul kuyilmaydi.
Yuridik shaxs tarikasida ruyxatga olingan dexkon xu›kaligi tashki iktisodiy faoliyatini boshka shakllarda xujalik yurituvchi korxonalar bilan teng shartlarda amalga oshiradi.
Dexkon xujaligining faoliyati, xujalik a’zolarining shaxsiy mexnatiga asoslanadi. Dexkon xujaligidagi muayyan ishni baja- rishga, boShka shaxslar mexnat shartnomasi asosida vakuincha jalb