Xonalarilting

ETILISHI M MKIN
Dexkon xujaligining a’zolari dexkon xujaligi tomonidan pensiya jamgarmasiga ixtiyoriy ravishda badallar lagan takdirda, davlat ijtimoiy sugurtasidan utkazilishi lozim.
Dexkon xujaligida ishlagan vakt, davlat ijtimoiy sugurtasi buyicha badallar langanligini tasdiklovchi xujjatlar asosida, pensiya jamgarmasining tuman bulimida mexnat daftarchasida bel— gilangan tartibda rasmiylashtirilgan xolda, mexnat stajiga kushiladi.
Dexkon xujaligi a’zolariga ijtimoiy sugurta buyicha davlat nafakalari va pensiyalar tayinlash xamda lash, konun xujjatlarida belgilangan tartibda va shartlarda amalga oshiri- ladi.
Dexkon xujaligi uzi yetishtirayotgan maxsulotini realizatsiya kilish uchun yuridik va jismoniy shaxslar bilan ixtiyoriylik aso— sida xujalik shartnomalari tuzish xukukiga ega. Taraflar shart- noma majburiyatlari buzilgan takdirda, konun xujjatlarida yoki shartnomada belgilangan tartibda javobgar buladilar.
Dexkon xujaligi uzi yetishtirayotgan maxsulotga bozordagi ta- lab va taklif nisbatidan kelib chikib, mustakil ravishda baxo bel- gilaydi.
Dexkon xujaliklari ixtiyoriylik asosida, shu jumladan ulushli (pay) asosida maxsulot yetishtirish, xarid kilish, uii kayta
ishlash va sotish, moddiy—texnika ta’minoti, kurilish, texnikaviy, suv xujaligi, veterinariya, agrokimyo, maslaxat berish yusinidagi va boshka xil xizmat kursatish buyicha kooperativlarga (shirkat— larga), jamiyatlarga, ittifoklarga, uyushmalarga va boshka birlash- malarga birlashish, kirish xukukiga ega.
Yuridik shaxs makomiga ega xamda yuridik shaxs makomiga ega bulmagan dexkon xujaligi ep soligi, suv rusurslaridan foydalan- ganligi uchun solik. va mol - mulk soligini laydi.
Dex.kon xujaligidan ep soligi tomorka ep uchastkasining sifa— tiga, joylashgan manziliga va suv bilan ta’minlanish darajasiga karab, uning kadastr baxosini xisobga olgan xolda belgilangan mikdorda undiriladi.
Birinchi marta tomorka ep uchastkasi olgan dexk.on xujaligi, davlat ruyxatiga olingan paytdan e’tiboran ikki yil muddatga ep soligi lashdan ozod kilinadi.
Yuridik shaxs makomiga ega bulgan dex.kon xujaliklari faoli— yatlarini amalga oshirish uchun kredit olishlari, boshka yuridik va jismoniy shaxslarning mol-mulki va pul mablaglarini ixtiyoriy- lik asosida va shartnoma shartlarida, shu jumladan dexkon xujaliklarini kreditini uzishning zarur garovi, sugurta xamda boshk.a kafolatlarni ta’minlagan xolda imtiyozli kreditlashga jalb etilishlari, shuningdek xususiy, kichik tadbirkorlik uchun belgilangan imtiyozlarning barcha turlaridan foydanishlari mum- kIN.
Dexkon xujaligida ishlab chikarish axamiyatiga molik obekt-
lar kurilishi, asosiy ishlab chikarish vositalarini xarid etish uchun uzok muddatli kreditlar va joriy ishlab chikarish faoliyati uchun kiska muddatli kreditlashni, kredit shartnomasi asosida amalga oshiradilar.
Dexkon xujaligi uziga karashli va ijaraga olingan ishlab chikarish vositalarning, kishlok xujaligi ekinzorlarning (kuchatzorlarning) kup yillik dov-daraxtlarning, yetishtirilgan maxsulotning, xom-avzyoning, materiallarning yukotilishi (nobud bulishi), kam chikishi yoki shikastlanish xavfini, tadbirkorlik xavfini shuningdek shartnomalarni buzganlik uchun uzining javob- garlik xavfini ixtiyoriylik asosida sugurta kildiradi xamda konun xujjatlarida belgilangan tartibda va shartlarda sugurta ta- vonini oladi.
Davlat kishlok xujaligi maxsuloti yetishtirish va uii reali- zatsiya kilish bilan shugullanuvchi dexkon xujaliklarining xuk.uklariga rioya etilishini va konuniy manfaatlarini x.imoya kilinishini kafolatlaydi. Davlat organlari dexkon xujaligini rivojlantirish va mustaxkamlashga kumaklashadilar.
Dexkon xujaliklari faoliyatini muvofiklashtirib borish xamda ularning xukuklari va manfaatlarini ximoya kilish Yzbekiston Dexkon va fermer xujaliklari uyushmasi xamda Tovar ishlab chikaruvchilar va tadbirkorlar palatasi xamda ularning joylardagi xududiy organlari tamonidan amalga oshiriladi.
Kishlok xujalik kooperativ (shirkat) xujaliklari va fukarolarning uzini uzi boshkarish organlari dexkon xujaligiga berilgan yerlardan foydalanish ustidan nazoratni amalga oshiradi- lar xamda yerdan samarali va okilona foydalanishni ta’minlash yuzasidan zarur choralar kuradilar.

5. 
   Pjara xujaliklarining tashknlny-nk,tisodiy asoslarn Bozor iktisodiyoti sharoitida kishlok xujalik korxonalarida
   

ichki imkoniyatlardan unumli foydalanib, ishlab chikarish samara- dorligini oshirish uchun yangicha xujalik yuritish mexanizmlarini joriy etish talab etiladi. Ana shunday korxonalar ichki potensia- lini ishga soluvchi va ishlab chikarishni jadallashtiruvchi mexa- nizmlardan biri bu - ishlab chikarishga keng joriy etilishi lozim bulgan ijara munosabatlaridir.
Shuning uchun xam xukumatimiz kishlokda mavjud bulgan 60 foizdan ortik axolining, 40 foiz mexnatga yarokli bulgan ishchi kuchlaridan gri va maksadga muvofik foydalanishga katta imkon ochib beradigan ijara munosabatlarini mumkin kadar keng rivoj- lantirishga, xamda iktisodiy munosabatlarni kayta kurishga katta e’tibor bilan karamokda.
Ta’kidlash lozimki, sunggi yillarda kishlok xujalik korxo- nalari tomonidan yetishtirilayotgan maxsulotlar, ularning miv;dori, sifati va tannarxi va bu maxsulotlarni sotishdan tusha- digan pul daromadlari xujaliklar ishlab chikarishini kengayti- rish xamda rentabelligini oshirishda, shu bilan birga axolining usib borayotgan extiyojlarini kondirishga tulaligicha javob ber- mayotir. Natijada kishlok xujalik xodimlarining ishlab chikarishga bulgan munosabatlari va ularning moddiy manfaatdor-
liklari yildan—yilga pasayib ketmo›;da, kupchilik korxonalar esa iktisodiy jixatdan zarar kurib inkirozga yuz tutmo ;dalar.
Ana iіunday murakkab bir sharoitda kishlok xujalik korxona— larida ishlab chikarish samaradorligini oshirish uchun tashkiliy ish usullarini takomillashtirish, mexnatni xul‹alik yuritishning yangi iktisodiy mexanizmlarga mos keladigan xolida uyushtirish davr talabi bulib kolmokda.
Kishlok xujalik korxonalarini bozor iktisodi talablari asosida rivojlantirish uchun xujalik yuritiiіning iktisodiy me- xanizmini takomillashtiriiі, ulik xujalik xisobi munosabatla- rini yanada keng rivojlantirish, korxonalarning iktisodiy mus- takilligini kengaytirish, boshkaruvning demokratik shakllarini, ya’ni ijarachi uz jamoasini uzi boshkarishini keng joriy etish, tashkiliy mexanizmlarni, shu jumladan mexnatni tashkil etish va ragbatlantirishning ijara va oila munosabatlarini turli usulla— rini ishlab chikariiіga joriy etishni tubdan yangilash lozim.
_{*R* X}iIoCOdOitila_R• deb, ep va boiіka ishlab chikariiі vositalarini ma’lum muddatga va lov asosida foydalanib turish bilan boglik bulgan shartnoma asosida tuziladigan iktisodiy mu— nosabatlarga aytiladi.
Ijara pudratida xap bir ijarachi uz xox.ishi bilan ijaraga olgan mol—mulkidan va xususan yerdan unumli foydalanish maksadida, uning xosildorligini k arishga, chorva maxsuldorli- gini oshirishga barcha nazariy va amaliy tadbirlardan keng foyda— lanishga intiladi. Ta’kidlash joizki, barcha ijarachilar uzlarining bajarayotgan ishlari va xizmatlari evaziga pirovardida kanday moddiy manfaatdor bulishi mumkinligini oldindan bila oladilar. Shuning uchun maxsulot miіshorini kupaytiriiі, sifatini yaxshilash va arzonlashtirish uchun kullaridan keladigan barcha ish- larni, bilimlari, omilkorliklarini va tashabbuslarini iiіga so- ladilar. Bu esa uz navbatida ijarachilar jamoalarida mexnat unumdorligini oilishiga, iiі xak.ini kupayishiga va ishlab chikarish rentabelligini usishiga olib keladi.
Ijara munosabatlarini joriy etishda kuyidagi tashkiliy ta- moyillarga amal kilish talab etiladi:
—xap bir ijarachi uz ixtiyori bilan gurux yoki jamoa munosabat- lariga kuiіilib shartnoma asosida ish yuritish;
—biznes reja tuzish va ishlab chikarish—moliya munosabatlarini yuritishda iktisodiy mustakillik;
—shartnomaga asoslangan xolda xap bir xodimining yil davo— mida ish bilan band bulishini va ishlab chikarish resurslaridan samarali foydalanishiga eriіzzishni ta’minlash;
—ep va boshka ishlab chik.arish resurslarini asrash va foydala— nishda moddiy javobgarlik xamda manfaatdorlikni amalga oshi- rish;
—vіshlab chikarishga investitsiyalarni keng jalb etish asosida yangi texnologiyalarni joriy etib, eksportbop tovar maxsulotlari ishlab chikarish;
—pirovard natin‹aga kura xap bir ijarachini uz ishi yakuniga yarasha moddiy ragbatlantirish.
Amaliyotda ijara munosabatlari «tik» va «yotik» yunalishlarda
«erkin» va «chegaralangan» shakllarda rivojlantirilmokda. «Tik» yunalish kuyi korxonalarni yukori korxonalarga buysunishiga asoslanadi. Masalan aloxida olingan ijarachilarni gypyxga, gu— rukni ijarachilar n‹amoasiga, jamoani esa ishlab chikarish munosa- batlari olib borishda korxonaga buysunishi va x.k. «yotik» yunalishda esa ijara munosabatlariga katnashgan barcha korxonalar va ijarachilar teng xukukli ish yuritishi, bir—biri bilan ishlab chikarish va iktisodiy munosabatlarni «oldi-sotdi» shartlari aso— sida amalga oshirilishi kuzda tutiladi. «Erkin» ishlab chikarish munosabatida ep va boshka ishlab chikarish vositalaridan foydala- nish va daromad olish cheklanmagan buladi. «Chegaralangan» ijarada ijarachining faoliyati ma’lum maksadga karatiladi, xolos.
Tashkiliy munosabatlarning shakllanishga karab ijara muno- sabatlari, lovlari va maxsulotlar realizatsiyasi buyicha kuyidagicha tabakalanadi:

1. 
   Tashkiliy omillarga asosan ijarachilar uch tabakaga bulinadi:
   

a) yakka ijarachilar;
6) oilaviy ijarachilar;
v) rypyx yoki jamoa kurinishidagi ijarachilar.

2. 
   Ijara xaki tulash buyicha ijarachilar turt tabakaga bulinadi:
   

a) oldindan belgilab kuyilgan ijara lovlari;
6) xisob baxosi bilan sotish baxosi urtasidagi farkdan tash- kil topadigan ijara lovlari;
v) tovar maxsulotini realizatsiya kilishdan tushadigan puldan olinadigan ijara tulovlari;
g) natura xolida lanadigan (max.sulot bilan) ijara xaklari.

3. 
   Maxsulotlarni realizatsiya k.ilish buyicha ijarachilar uch ta- bakaga bulinadilar:
   

a) korxonaning buyurtmasi buyicha tayyorlangan maxsulotlarni ichki xisob baxosi bilan, ortikcha maxsulotlarni esa erkin narxda sotuVChi;
6) korxonaning buyurtmasi buyicha tayyorlangan maxsulotlarni xarid kilish baxosi bilan, ortikcha maxsulotni erkin narxda co—
VCHI;
v) barcha yetishtirilgan maxsulotlarni erkin baxoda sotuvchi ijarachilarga bulinadi.
Korxona bilan ijarachi urtasidagi iktisodiy munosabatlarga kura ijara uch shaklga bulinadi:

1. 
   Ichki xujalik ijarasi — ijarachining ishlab chik.arish das- turi korxona tomonidan tuziladi va uning bajarilishi nazorat etiladi. Shuning uchun ijarachi korxonaga doimiy k.aram buladi. Bunga jamoa va oilaviy ijarachilar kazilishi maksadga muvo— fiv;dir.
   
2. 
   Umum xujalik asosidagi ijara — ijarachiga korxona fakatgina yerni emas, balki boshka turdagi ishlab chik.arish vosita- larini xam beradi. Bu usulda ijarachining iktisodiy va ishlab chikarish munosabatlari ancha kengayadi, u fakatgina yerga ishlov be- rish /chorvaga karash/ bilan chegaralanmay, balki ishlab chikarish tarkibini, dexkonchilik va chorvachilikni yuritish tizimlarini, moddiy texnika ta’minoti va agrozoovetservis xizmatlari, olgan daromadini tarmoklarga taksimlash kabi faoliyatlar bilan xam shugullanadi.
   
3. 
   Tashkiliy xujalik ijarasi — shaklida asosan mustakil fermer xujaliklari faoliyat kursatadilar. Bunda fermerlar kishlok xujalik korxonalari tarkibidan ajralib chik.ib ketib, uzicha mustakil xujalik sifatida ish yuritadilar. Bunday usulda ijaraga chorva mollari, uzumzorlar, boglar, sabzavot va poliz maxsulotlari yetishtirish va xap xil novdagi va turdagi urugliklar yetkazib berishga ixtisoslashgan fermer xujaliklari xamda is-
   

CIK,XOHdLa]E KI}EITILI SH I M M KI N.
Ijara munosabatlarini konuniy jixatdan uzida aks ettiruvchi xujjat shartnoma xisoblanandi. Shartnoma korxona va ijarachilar urtasidagi ikki tomonlama xukuk va majburiyatlarni uzida ifoda— lovchi xujjatdir. Shartnoma xap ikkala tomondan tasdiklangandan keyingina kuchga kiradi. Ijara k.iska va uzok muddatli bulishi mumkin. K.iska muddatlisi 1 yildan 5 yilgacha, uzok muddatlisi 5
yildan ortik vaktni uz ichiga oladi. Shartnomada ijarachining barcha xujalik va iktisodiy faoliyati ilmiy va konuniy asosda uz ifodasini topadi.
Yzbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi kishlok xuja- ligida iktisodiy isloxotlarni yanada rivojlantirish maksadida davlat korxonalarini ijara korxonalariga aylantirish tugrisida maxsus karor kabul kildi. Bu karorga asosan xoxlagan korxonani ijara korxonasiga aylantirish mumkin. Buning uchun korxonada av- valdan ishlab kelayotgan mexnatkashlar jamoasi uii ijaraga olib, ishlash istagini bildirib, tuman xokimligi bilan shartnoma tu- zadi va u imzolangandan keyin konunii kuchga kiradi. Shartnomaga asosan davlat korxonasida mavjud bulgan barcha ishlab chikarish vositalari ijaraga beriladi. Ularning kaysi turlarini va mikdorini ijaraga olish—olmaslikni ijarachilar xal kiladilar.
Ijaraga olingan korxonalar, bozor iktisodiyoti konun- koidalari buyicha rivojlantirilib, uz—uzini boshkarish, demokra- tiya, oshkoralik, barcha masalalarni birgalikda xal kilish asosida boshkariladi. Ijara korxonasi uzi ijaraga olgan ishlab chikarish resurslarini sotish, ayirboshlash, boshka ijarachilarga foydala— nishga berish, ularni yangilash, kengaytirish xukukiga ega. Ijaraga oluvchi shartnomada kuzda tutilgan maxsulotlarni uz vaktida si- fatli kilib yetkazib berishi shart.
Ijara korxonalarining mulki ularda ishlab chikarilgan barcha turdagi maxsulotlar, daromadlar, ishlab chikarish resurslari, foyda xisobiga olingan vositalardan tashkil topadi.
Ijara korxonasi mablaglaridan moddiy xarajatlar, ish xaki sarfi, soliklar, ijara xaki, sugurta lovlari, mexnat va tabiiy resurslar uchun sarflangan xarajatlar (nafakalar, atrof—muxitni soglomlashtirish), kredit uchun lanadigan foizlar va boshka sarf- lar chikarib tashlanadi. Kolgan kismi ijara korxonasining foy— dasi xisoblanadi.
Ich‹ara korxonasi shimcha mablag topish maksadida kimmatbaxo kogozlar, biror maksadni uzida aks ettiruvchi zayomlar chikarishi xamda uzida vaktincha bush yotgan mablaglarni boshka korxonalarga karzga be- rishi mumkin. Ijara korxonasi mustakil ravishda uziga kerak bulgan ishchi kuchini yollash va ishdan bushatish, mexnatga xak lashning uziga makbul bјіlgan usullarini yollash, ish kuni tartibini urnatish, dam olish va ta’tillar berish tartiblarini belgilash xukuklariga ega. Ijara korxonasi uz daromadidan ijtimoiy sugurta fondiga belgi- langan mikdorda pul ajratishi zarur.
Test —