Xorazm ma’mun akademiyasi axborotnomasi – /2020 Ўзбекистон республикаси фанлар академияси минтақавий бўлими

 __________XORAZM MA’MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOMАSI –11/3-2022  
84
Кетти сениң қолайың, 
Тилде барын толғайын. 
Нашар көрдиң бул басым. [3, 33] 
Бундан кейин тўлғовда ҳалқнинг дарбадар кўчиб бориб жойлашадиган ўринлари, 
маконлари ва бошқа тарихий ер, дарё, яшаш жой атамалари кетма-кет таништирилади. Бу 
тарихий ер жировларнинг айтишига қулайли терма-тўлғов шаклида берилади. 
Ҳә, Ноғайым, Ноғайым, 
Алдыңнан басшы кеткен соң, 
Халқым посып көшерсең, 
Саразбанлы Сары таў.[3, 33] 
Тўлғовда халқнинг Едил-Жайиқдан Туркистон-Сирдарё бўйларига жойлашиши, ундан 
тўрт ойу ўн кун йўл юриб Урганч-Хоразмга келиши тасвирланиб, бу ерлардаги кўпгина 
тарихий жойларнинг атамалари ҳам аниқ берилади. Тўлғовнинг баён усули қорақалпоқ 
халқининг тарихий макони ва маконни ўзгартириш тарихи билан тўлиқ мос келади. Бу 
ҳолатлар «Қорақалпоқ» тарихи қўшиғини таҳлил қилган вақтда кўзга ташланади. Умуман 
олганда, Нўғайлиларга қалмоқларнинг хужуми, қолаверса, қозоқ даласи орқали Хоразмга 
ўтиш вақтидаги қозоқларнинг ҳужуми, кейинчалик Едил-Жайиқни ташлаб, бошқа жойга 
кўчишига Орманбет ва унинг авлодларининг қарши бўлиши ва нўғайларнинг бош бийи 
Орманбетнинг ўлими «Ўн икки сон нўғайнинг» нохушликка учрашига, яъни уларнинг ҳар 
томонга кўчишига сабаб бўлди.
«Орманбет бий ўлганда» тўлғовининг қиммати ҳам шундаки, «Нўғайликлар» 
иттифоқига бириккан қоракалпоқларнинг юқоридаги сўз этилган тарихий воқеалар билан 
боғлиқлигидадир. 
Мазкур тўлғовнинг қорақалпоқ халқ оғзаки ижодиёти тарихида тутган ўрни беқиёс. 
Тарихий бўлган воқеалар, тарихий шахслар ҳақида ҳам қимматли материаллар беради.
Шундай қилиб, ҳалқ орасида тарқалган «Орманбет бий» тўлғовининг барча 
вариантларида нўғайликлар иттифоқига бириккан қоракалпоқларнинг ҳаёти ҳақида сўз 
юритилади. Бу тўлғовнинг ёзилиш услуби, бадиийлиги, тилининг халққа тушунарлилиги, 
жайдарилиги билан ўзига хос аҳамият касб этади. Иккинчидан, Қорақалпоғистон худудидан 
ёзиб олинган тўлғовнинг асосий намуналарини бошқа қардош халқлар оғзаки ижодиётига 
қиёслаганда кўпгина ўхшашликлар учрайди.
Тўлғовнинг халқ томонидан яратилиб, унинг дастлабки бир нусхаси асосида жиров-
бахшилар томонидан авлоддан-авлодга келиб етган ва уни куйловчилар томонидан 
тўлдирилганлиги ҳамда бир қатор ўзгаришларга учраганлиги кўриниб турибди.
«Орманбет бий» тўлғови билан оҳандош, ундаги сўз этилган Асан қайғининг, Соппасли 
Сипира жировнинг кўпгина терма тўлғовлари ҳам мавжуд. Халқ оғзидан ёзиб олинган 
«Нўғайли», «Замон», «Орманбет бий ўлган кун», «Эл экан», «Талон-тарож бўлди дунё-мол» 
ва бошқа мисралар билан бошланадиган терма-тўлғовларда халқимизнинг тарихий кун 
кўриши, интилиш билан келажак орзу-армонлари ўз аксини топган. 
Биз нўғайлилар даврига ва ундан кейинги даврларни тасвирловчи «Қорақалпоқ» қўшиғи 
ва «Орманбет бий» тўлғовини қиёсан намуна тарзида таҳлил қилдик. Таҳлилга тортилмаган 
бошқа терма-тўлғовларда ҳам ҳалқнинг тарихий турмуши тасвирланади, бу тўлғовлар бир-
бирини тўлдиради, тарихий щахслар, ҳалқнинг кўчиб-қўнган тарихий жойлари ҳақида тўлиқ 
маълумот беради.