Xorazm ma’mun akademiyasi axborotnomasi – /2020 Ўзбекистон республикаси фанлар академияси минтақавий бўлими

XORAZM MA’MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOMASI –11/3-2022__________ 
123
fikricha o‘smir shaxsining shakllanishiga ikki xil, ya’ni ijtimoiy va biologik omillarning tarbiyaviy 
ta’siri mavjud ekanligini ta’kidlash joiz. Ijtimoiy omillarga: umumiy o‘rta ta’lim maktabiga o‘tish va 
bu bilan bog‘liq bo‘lgan o‘quv faoliyatidagi o‘quvchi va o‘qituvchilar bilan muloqatdagi 
o‘zgarishlardir. 
O‘smir o‘quvchilarni ta’lim va tarbiya berish jarayonlarida uchraydigan ayrim 
qiyinchiliklar bu yoshdagi bolalarning psixik rivojlanishi va hususiyatlarini ba’zan etarli darajada 
bilmaslikdan yoki inkor qilishdan kelib chiqadi.
O‘smirlik balog`atga etish davri bo‘lib, yangi hislar, 
sezgilar va jinsiy hayotga taalluqli chigal masalalarning paydo bo‘lishi bilan ham xarakterlanadi. Bu 
yoshda o‘smir rivojida keskin o‘zgarishlar ro‘y bera boshlaydi. Bu o‘zgarishlar fiziologik, biologik 
hamda psixologik o‘zgarishlardir. Bu o‘zgarishlarning namoyon bo‘lishini shu yoshdagi yigit-
qizlarda oladigan bo‘lsak, bo‘yga o‘sish bir tekis bormaydi: qiz-bolalar 5-7 sm o‘ssalar, o‘g`il bolalar 
5-10 sm o‘sadilar. Bo‘yiga qarab o‘sish paysimon ilik suyaklarning uzunlashishi va umurtqa 
qismining kattalashishi hisobiga ro‘y beradi. Fiziologik o‘zgarish jinsiy etilishning boshlanishi va bu 
bilan bog`liq ravishda tanadagi barcha a’zolarning mukammal rivojlanishi va o‘sishi, hujayra va 
organism tuzilmalarining qaytadan shakllana boshlashida namoyon bo‘ladi. Psixologiya fanida 
zamonaviy ta’limotga asoslangan holda inson shaxsining tarkib topishida ta’lim va tarbiya bilan 
rivojlanish o‘rtasidagi o‘zaro munosabat muammosi keng doirada muhokama mavzusiga 
aylanmoqda. Rivojlanish deganda, odatda hodisalarning har ikki turi tushuniladi va bu tushunchalar 
bir-biri bilan chambarchas bog`liqdir: 1) miyaning biologik, organik etilishi, uning anatomik-
fiziologik tuzilishi jihatidan etilishi; 2) psixik (aqliy) rivojlanishning ma’lum o‘sish darajalari 
sifatidagi, o‘ziga xos aqliy etilish sifatidagi psixik rivojlanishi. O‘z-o‘zidan ma’lumki, aqliy 
rivojlanish miya tuzilishining biologik yechimi bilan bog‘liqdir va bu xususiyat ta’lim-tarbiya 
ishlarida albatta hisobga olinishi lozim, chunki ta’lim miyaning organik jihatdan etilishini inkor eta 
olmaydi. Biroq, miya tuzilishining organik jihatdan etilishini muhitga, ta’lim-tarbiyaga mutlaqo 
bog`lanmagan holda o‘zining qat’iy biologik qonunlari asosida sodir bo‘ladi, deb bo‘lmaydi. Muhit, 
ta’lim tarbiya va tegishli mashq, miya tuzilishining organik jihatdan etilishiga yordam beradi.