Xorazm va Buxoroda demokratik harakatlarning o‘sib borishi. Xonlik va amirlikning qulashi. Reja

Aim.Uz

Xorazm va Buxoroda demokratik harakatlarning o‘sib borishi. Xonlik va amirlikning qulashi.


Reja:

1. 
   Xiva xonligida ijtimoiy-siyosiy vaziyat. Yosh xivaliklar faoliyati.
   
2. 
   Xorazm Xalq Sovet Respublikasining tashkil topishi.
   
3. 
   Buxoro amirligidagi vaziyat. Yosh buxoroliklar harakati.
   
4. 
   Buxoro Xalq Sovet Respublikasining tashkil topishi.
   

Adabiyotlar:

1. 
   «O`zbekistonning yangi tarixi”, 2-kitob, T.»Sharq” 2000, 113-132, 213-270 betlar.
   
2. 
   Usmonov Q, Sodiqov M «O`zbekiston tarixi” (1917–1991-yy.). T.“Sharq” 2011, 51-66 betlar.
   

1-masala:
Ma’lumki, Xiva xonligi hamda Buxoro amirligi XIX-asr ikkinchi yarmida yuz bergan chorizm bosqinidan keyin o‘z mustaqilligidan mahrum bo‘lib, Rossiya protektorati (vassalligi)ga aylanib qolgan edi. Garchand, ichki siyosatda nisbatan mustaqil bo‘lsalarda, biroq ularning xorijiy davlatlar bilan bo‘ladigan tashqi siyosiy va savdo-tijorat aloqalari Rossiya hukumatining to‘liq nazoratida amalga oshirilardi.
Haqiqatdan ham Xiva xonligining butun ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy-xo‘jalik hayotida rus mustamlakachiligi siyosatining kuchli ta’siri va asorati sezilib turardi. Buning ustiga mamlakatning xonidan tortib to uning son-sanoqsiz, kattayu-kichik amaldorlari xalqqa keragidan ziyod jabr-zulm o‘tkazib kelardilar. Shu bois xonlikda ommaviy norozilik harakatlari to‘xtovsiz yuzaga kelib, kuchayib bormoqda edi. Ayniqsa, 1917-yilgi fevral inqilobiy o‘zgarishidan keyin Xivada ilg‘or demokratik harakatlar avj oldi. Endilikda Xiva xonligi fevral o‘zgarishidan foydalanib, o‘zini Rossiya ta’siridan xalos etib, mustaqillik maqomini qo‘lga kiritishga intildi. Ayni chog‘da xonlikning jafokash xalqlari hukmron sinflar va tabaqalar zulmidan qutulib, keng demokratik erkinliklar va huquqlarga ega bo‘lishga umid bog‘ladilar.
Xiva xonligi hududida aholi keng ijtimoiy qatlamlarining demokratik yo‘nalishdagi harakati o‘sib bordi. Ularning sa’y-harakatlariga Yosh xivaliklar tashkiloti rahnamolari yetakchilik qildilar. XX-asr boshlarida vujudga kelgan Yosh xivaliklar uyushmasi o‘zining dastlabki qadamlaridanoq xonlikdagi mustabid tuzumni chuqur isloh qilish, xalqning ahvolini yaxshilash, uning tub maqsad va manfaatlarini ro‘yobga chiqarish uchun kurash olib bordi. 1917-yil boshlarida Rossiyada bo‘lgan o‘zgarishlar ta’sirida Yosh xivaliklarning faoliyati yanada kuchaydi. Ular dasturiy vazifalarini belgilab, xonlikdagi siyosiy vaziyatni o‘zgartirish va qator muhim demokratik islohatlarni amalga oshirishga harakat qildilar. Yosh xivaliklar rahbarlari xonlikning o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib, tinchlik yo‘li bilan, asta-sekin mutlaq monarxiya tuzumidan konstitutsion monarxiya boshqaruviga o‘tishga qaratilgan manifest ishlab chiqdilar. Manifestda xonning vakolatlari doirasini cheklash, xalqqa zulm o‘tkazgan amaldorlarni jazolash va vazifasidan mahrum etish, ijtimoiy hayotning muhim sohalari – iqtisodiyot, ta’lim va madaniyat jabhalarini isloh qilish talablari aks ettirilgandi. Xivadagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat keskin tus olayotganini, keng aholi qatlamlari faol harakatga kelayotganini, ommaviy ko‘cha namoyishlari to‘xtamayotganini ko‘rgan Xiva xoni Isfandiyorxon murosaga borib 1917-yil 5-aprel kuni Manifestni imzolashga majbur bo‘ladi.
Manifest talablariga ko‘ra xonlikda konstitutsion monarxiya tuzumi o‘rnatildi. Ayni paytda tarkibi 30–50 kishidan iborat ruhoniylar va savdo-sanoat ahli vakillaridan saylangan Majlis va Nozirlar Kengashi tuziladi. Ular xalq vakilligi boshqaruvi organlari sifatida xon hokimiyati vakolatlarini ma’lum darajada cheklab qo‘ydi. Majlis raisligiga Yosh xivaliklar tashkilotining taniqli rahnamolaridan Bobooxun Salimov saylangan bo‘lsa, Nozirlar Kengashi raisligiga esa Husaynbek Matmurodov saylandi. Xon xazinasi va uni tasarruf qilish ustidan nazorat o‘rnatildi. Xon temir yo‘llar qurish, pochta-telegraf aloqalari o‘rnatish, yangi jadid maktablari ochish to‘g‘risida va’dalar beradi. Yosh xivaliklarning bu g‘alabasi mamlakatdagi barcha demokratik kuchlarga, erk va ozodlikka tashna xalq ommasiga quvonch bag‘ishladi.
Biroq xon va uning atrofidagi mutaassib kuchlar qo‘ldan ketgan nufuz va imtiyozlarni qaytarib olish niyatidan voz kechmagandilar. Ular fursat kutib, demokratiya tarafdorlaridan qonli o‘ch olish, mustabid tuzumni to‘la qayta tiklash payida bo‘ldilar. Darhaqiqat, 1917-yil iyuniga kelib Isfandiyorxon o‘zini o‘nglab olgach, Rossiya Muvaqqat hukumatining Xivadagi vakili, general Mirbadalov yordamiga tayanib, Matmurodov boshchiligidagi Yosh xivaliklar rahbar guruhini qamoqqa oladi. Yosh xivaliklar partiyasi va uning faoliyati qonundan tashqari deb e’lon qilina di. Iyul oyida Xivada Rossiya Muvaqqat hukumatining komissari lavozimi ta’sis etiladi va xonlikka qo‘shimcha harbiy qismlar, kazak qo‘shinlari yuboriladi. Muvaqqat hukumat butun choralar bilan Sharqdagi o‘z pozitsiyalarini saqlab qolish va mustahkamlashga intildi.
Shunday qilib, Yosh xivaliklar rahbarlik qilgan demokratik kuchlarning xonlik tuzumiga qarshi olib borgan kurashining birinchi bosqichi muvaffaqiyatsiz yakun topdi. Yosh xivaliklar boshqa kuchlar bilan ittifoq tuzmay, faqat o‘z tarafdorlari bilangina harakat qilib, mutaassib qora kuchlarni yengib, tugal maqsad-muddaolariga erishib bo‘lmasligini tushunib yetdilar. Bunday vaziyatda ular eng avvalo, qo‘shni Turkistonda faol harakat qilayotgan demokratik va inqilobiy kuchlardan, ularning yo‘lboshchilaridan madad olish, ular bilan yaqindan aloqalar bog‘lashga intildilar.