Xorazm va Buxoroda demokratik harakatlarning o‘sib borishi. Xonlik va amirlikning qulashi. Reja

4-masala:
1918-yilgi mart voqealari va amirlik hamda uning tevaragidagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlarning borishi Buxoro davlatini chuqur tanazzulga duchor etdi. Rossiya bozorlariga yuborilgan ko‘plab miqdordagi qimmatbaho mollar, mahsulotlar sotilmay omborxonalarda taxlanib qoldi. Buning evaziga Rossiyadan keltiriladigan mahsulotlar kelishi to‘xtab qoldi. Buxoroning Rossiya bilan savdo-sotiq aloqalaridagi bu xil o‘zgarishlar uning uqtisodiy hayotiga, aholi turmush darajasiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Bu esa xalq norozilik harakatlarining kuchayishiga olib keldi. Amirlikning muxolifatchi va inqilobchi kuchlarga nisbatan shafqatsiz xatti-harakati ham siyosiy tanglikni kuchaytirayotgandi. Bundan esa qo‘shni Turkistonning sovet mutasaddilari ustamonlik bilan foydalanishga urindilar. Ular Buxorodan son-sanoqsiz oqib kelgan inqilobiy va demokratik kayfiyatdagi kuchlarni ishga solib “Buxoro inqilobi”ni tayyorlab bordilar.
Buxoroning ko‘zga ko‘ringan rahbarlari: F.Xo‘jayev, U.Xo‘jayev, Ota Xo‘jayev, Qori Yo‘ldosh Po‘latov, M.Qulmuhammedov, A.Yoqubov, A.Muhiddinov, N.Husainov va boshqalarning inqilobiy faoliyati Moskva va Toshkentda ma’qullanib, ularning harakat dasturlari ishlab chiqilganligi boisi ham shundandir. Yosh buxoroliklar partiyasi ishlab chiqqan dasturda tez vaqt ichida feodal-despotik tuzumni tugatish, mamlakatda demokratik respublika tuzish va keng xalq ommsining tub manfaatlarini ko‘zlab ko‘plab ijtimoiy-demokratik o‘zgarishlarni amalga oshirish vazifalari bayon etilgan edi. Partiyaning 1920-yil iyunidan Toshkentda chiqa boshlagan “Uchqun” gazetasida ham ilg‘or demokratik g‘oyalar ilgari surilishi bilan birgalikda Buxoro xalqini amirning mutlaq tuzumini ag‘darib tashlash uchun faol kurashga da’vat etib borildi.
Amirlik tuzumini harbiy kuch qo‘llash orqali ag‘darib tashlash uchun tayyorgarlik ishlari sovet Turkistoni hukumati va uning Frunze boshliq Turkiston fronti qo‘mondonligi tomonidan boshlab yuborilgandi. Ayni paytda Buxoroda qurolli qo‘zg‘olonni o‘tkazish yuzasidan harbiy-inqilobiy byuro tashkil etildi. Uning tarkibiga Turkkomissiya vakillari M.Frunze, V.Kuybishev, TKP vakili N.To‘raqulov, BKP Markaziy Qo‘mitasi raisi N.Husainov, Yosh buxoroliklar partiyasi rahbari F.Xo‘jayevlar kirgandilar. Buxoro amirligining ag‘darilishi aslida bolsheviklar zo‘ravonligi va makkorona siyosatining real ifodasi bo‘lgandi.
1920-yil 29-avgustda Chorjo‘yda amir tuzumiga qarshi “xalq qo‘zg‘oloni” boshlanishi bilanoq, Beshim Sardor boshchiligidagi inqilobiy qo‘mita avvaldan tuzilgan kelishuvga binoan darhol sovet hukumatiga murojaat qiladi. Bu sovet qo‘shinining qo‘zg‘olonchi kuchlarni himoya qilib, Buxoroga qarshi urush harakatlarini boshlashiga bahona bo‘ladi. Amir lashkari son jihatidan ko‘p bo‘lgani bilan (20 mingga yaqin) biroq uning qurollanish darajasi qizillar qo‘shiniga nisbatan ancha zaif holda edi. Hujumga tashlangan sovet qo‘shinlari amirlikning Chorjo‘y, Shahrisabz, Qarshi, Kitob va boshqa hududlarini egallab, Buxoro tomon siljib bordilar. Ayniqsa bu bosqin natijasida Buxoro va uning ko‘p sonli aholisi mislsiz zarar ko‘rdi. Shahar bir necha kun davomida zamonaviy qurollardan o‘qqa tutildi, bombardimon qilindi. Uning ko‘plab noyob osori-atiqalari, tarixiy obidalari vayron etildi. Nihoyat, 1920-yil 2-sentabrda amir va uning lashkari yengilib, Buxoroni tark etadi. Shundan so‘ng shahar sovet bosqinchilari tomonidan egallanadi. Buxoro qizil qo‘shinlar tomonidan egallangach, hokimiyat Muvaqqat Butun Buxoro Inqilobiy Qo‘mitasi qo‘liga o‘tadi.
1920-yil 14-sentabrda BKP MQ va Muvaqqat Butun Buxoro Inqilobiy Qo‘mitasining birlashgan majlisida Abduqodir Muhiddinov boshchiligida oliy qonun chiqaruvchi organ – Butun Buxoro Inqilobiy Qo‘mitasi va Fayzulla Xo‘jayev raisligida Respublika hukumati – Xalq Nozirlar Kengashi tashkil qilindi. O`sha yilning 6– 8-oktabr kunlari xalq vakillarining I Butun Buxoro qurultoyi bo‘lib o‘tdi. Unda Buxoro Xalq Sovet Respublikasi tuzilgani to‘g‘risida qaror qabul qilindi.
1921-yil 4 martda Moskvada BXSR bilan RSFSR o‘rtasida ittifoq shartnomasi va iqtisodiy bitim imzolanadi. Bu rasmiy hujjatlar asosida Buxoro davlatining sovet Rossiyasiga harbiy-siyosiy va iqtisodiy jihatdan har tomonlama bog‘liq bo‘lib qolganligi qonuniy belgilab qo‘yildi. Darhaqiqat, sun’iy inqilob yasash yo‘li bilan amirlik tuzumini ag‘darishga erishgan sovet hokimiyati endilikda unga o‘zining sotsialistik g‘oyalariniyu tartib-qoidalarini bemalol tiqishtira olar edi. Markazning S. Orjonikidze, Sh.Eliava, Ya.Peters singari nufuzli emissarlari Buxoroga tez-tez yuborilib, Buxoro hukumati faoliyatini taftish qilish, uning yo‘l qo‘ygan xato, nuqsonlarini fosh qilish bilan shug‘ullandilar. Shuningdek, RKP(b) MQning 1923-yil 12-iyunda qabul qilgan Buxoro masalasiga doir maxsus qarori ham BXSRning ichki ishlariga qo‘pollik bilan aralashish edi. Bu qarorda Buxoroning rivojlanish jarayonini “sotsialistik izga” burib yuborish maqsadi ko‘zda tutilgan edi. Buxoro xalqining tub milliy manfaatlari yo‘lida fidoyilik bilan faoliyat yuritgan Abdurauf Fitrat, Muinjon Aminov, Ota Xo‘jayev, Sattor Xo‘jayev, Rahimjon Yusufzodalarning respublika hukumati tarkibidan chetlatilishi ham Moskva vakillarining talabi bilan amalga oshirilgan edi. BXSRning asosiy rahbar tashkiloti – Buxoro Kommmunistik partiyasi ham RKP(b) MQning viloyat tashkiloti maqomida faoliyat yuritishga majbur edi. 1921-yil sentabrida qabul qilingan BXSR Konstitutsiyasi ham RSFSR konstitutsiyasi andozasida tuzilgan edi.
Markaz tashabbusi bilan 1923-yil martida O`rta Osiyo Iqtisodiy Kengashining tuzilishi va uning tarkibiga Buxoroning ham jalb qilinishi uning iqtisodiy mustaqilligining asta-sekin qo‘ldan boy berilishiga sabab bo‘ldi. Hukmron Markaz tazyiqi asosida bu hududda qat’iy tarzda sotsialistik o‘zgarishlar amalga oshirilib borildi. 1923-yilda qabul qilingan Konstitutsiyaga binoan mulkdorlar, savdogarlar, ruhoniylar saylov huquqidan mahrum etildi.
1924-yil sentabrida bo‘lib o‘tgan V Butun Buxoro qurultoyi BXSRni Buxoro Sovet Sotsialistik Respublikasi (BSSR) deb e’lon qildi. Nihoyat, 1924-yil o‘tkazilgan milliy-hududiy chegaralanish natijasida uning hududlari O`zbekiston va Turkmaniston SSR tarkibiga qo‘shib yuborildi. Ayni chog‘da Buxoro mehnatkashlarining sovetlar tuzumi zo‘ravonligiga qarshi harakati XX-asrning 30-yillari o‘rtalariga qadar davom etdi.