Xromosomalarning molekulyar tuzilishi

1. Sintezdan avvalgi davr. G1 harfi bilan belgilangan bu davrda hujayra o’sadi va unda DNK sintezlanishini ta’min etuvchi jarayonlar sodir bo’ladi. Bu davrda DNK ning replikatsiyalanishi uchun zarur bo’lgan nukleotidlar, fermentlar, RNK va turli oqsil molekulalari sintez qilinadi.
2. Sintez davri. S harfi bilan ifodalangan bu davrda DNK replikatsiyalanib, uning miqdori ikki hissa ko’payadi. Ular yangi hosil bo’layotgan xromatidalar tarkibiga kiradi. Mitoxondriyalar va xloroplastlardagi DNK miqdori ham ikki hissa oshadi. SHuning bilan birga RNK va oqsil molekulalari sintezlanishi davom etadi, tsentriolalar soni ham ikki hissa ortadi.
3. Sintezdan keyingi (hujayra bo’linishidan oldingi) davr. G2 harfi bilan belgilangan bu davrda RNK va oqsillar sintezi davom etadi.
SHunday qilib, interfaza davrida xromosomalar mikroskopda butunlay ko’rinmaydi, chunki uning tarkibidagi xromatida va DNK molekulasi ipsimon holatda kuchli yoyilib karioplazmaning ko’p qismini egallagan bo’ladi. Faqat shunday holatdagina DNK molekulasi va uning bir qismi bo’lgan genlar aktiv faoliyat ko’rsata oladi. Bu davrning oxiriga kelib, har qaysi xromosoma ayrim DNK molekulalariga ega bo’lgan ikkitadan xromatidaga ega bo’lib u DNK molekulasining oqsillar yordamida ko’p marta spirallashib taxlanish natijasida xromosomalar yana tayoqcha holatiga keladi. SHuning uchun ham ularni mikroskopda ko’rish imkoniyati tug’iladi. Bunday holatdagi xromosomalarga ega bo’lgan yadro, binobarin, hujayra navbatdagi bo’linishga tayyor bo’ladi.
Odam kariotipidagi xromosomalar va genom strukturaga ko’ra ularni guruhlarga ajratish
1.Metotsentrik turda tsentromera xromosomaning markazida jnylashganligi uchun o’ng va chap bo’laklari teng bo’ladi.
2.Submetatsentrik turda tsentromera markazidan bir muncha chetda joylashgan bo’lib, shu sababli xromosomaning bir bo’lagi ikkinchi bo’lagiga nisbatan uzunroq bo’ladi.
3. Akrotsentrik turda tsentromera markazdan ancha uzoq, hatto chetidan o’rin oladi.
Uzunligiga qarab odam xromosomalari yetti A,V,S,D,E,F,Y guruhga ajraladi. Xromosomaning hajmi va tsentromeraning joylashishiga qarab klassifikatsiyalanadi.
A guruhiga kiruvchi xromosomalar uzunligi 11-8,3 mk.
V guruhniki o’rtacha 7,7 mk,
S guruhniki 7,2-5,7 mk,
D guruhniki o’rtacha 4,2 mk,
E guruhniki 3,6-3,2 mk,
F guruhniki o’rtacha 2,9 mk
Yguruhniki o’rtacha 2,3 mkga teng.
Binobarin, odamning eng yirik xromosomalari uzunligi eng maydalariga nisbatan 4 marotaba ziyoddir.