Xromosomalarning molekulyar tuzilishi

Xromosomalar guruhi	Xromosomalar kariotipdagi raqami
Xromosomalar tavsifi
A(I)	1,2,3	1 va 3 metotsentrik 2 yirik submetotsentrik
B(II)	4,5	yirik submetotsentrik
C(III)	6-10 va x (23)	o’rtacha submetotsentrik
D(IV)	13,14,15	o’rtacha akrotsentrik
E(V)	16,17,18	mayda metotsentrik yoki submetotsentrik
F(VI)	19,20	nisbatan mayda metotsentrik
Y(VII)	21,22 va Y (23)	eng mayda akrotsentrik

Xromosoma injeneriyasi

Urugianmagan tuxum hujayram 18 min davomida 46°C da qizdirish

J

Sun’iy partenogenez ona belgilari irsiylanadi, avlodda faqat urg'ochi jinslar bo'ladi

Eksperimental androgcnez ota belgilari irsiylanadi, avlodda faqat erkak jinslar bo'ladi

Urugiangan tuxum hujayrani 2 soat davomida 40°C da qizdmsh

Normal urugianish duragaylarda har ikki ota-onaning dominant belgilari irsiylanadi, avlodda erkak va urg'ochi jinslar teng sonda boiadi
Xromosoma injeneriya metodini o‘zbekistonlik olim akademik V. A. Strunnikov shogirdlari bilan ipak qurtida jinsni boshqarish muammosini hal qilishda samarali qoiladi (87-rasm). U o‘z tajribalarida mutagenez metodi bilan ipak qurtining autosoma (jinsiy boimagan xromosoma) da joylashgan qora rang sintezlanishini ta’min etuvchi gen joylashgan boiagini eksperimental translokatsiya metodi bilan jinsiy xromosomaga o‘tkazdi. Buning natijasida yaratilgan ipak qurti zotidagi kelgusida urg'ochi ipak qurti chiqadigan tuxumlaming rangi qora, erkak ipak qurti chiqadiganlari odatdagidek och sariq rangda boiishiga erishildi. Ulami maxsus fotoelementli moslama yordamida tuxumlaming rangiga qarab urg‘ochi va erkak chiqadigan tuxumlarga ajratildi. Sanoat miqyosida ko‘paytirish uchun erkak ipak qurtlari ko‘paytiriladi. Chunki ular 20-25% ko‘p va sifatliroq tola berar ekanlar. Bunday natijaning genotipik asosi quyidagidan iborat. Ipak qurtlarida, odam va drozofiladan farqli oiaroq, . Tut ipak qurtida xromosoma injeneriyasini qoilash natijalari (B. L. Astaurov va V. A. Strunnikov bo'yicha).
urg'ochi organizm geterogamet (ZW), erkak organizm gomogamet (ZZ) boiadi. Ularda qora rang sintezlaydigan gen retsessiv xususiyatga ega. Bu genning faoliyat ko‘rsatishi uchun u urg‘ochilarda gemizigota, erkaklarda esa gomozigota holatida boiishi kerak. Shuning uchun bu genning allellari (A-a) bo‘yicha ularda jinsiy xromosomalar genotipi har xil boiadi. Urg'ochi organizmlarda Z xromosoma bitta boiganligi uchun undagi retsessiv gen gemizigota (yolgiz) «a» holatida boiganligi uchun tuxumga qora rang beradi. Erkak organizmlarda esa Z xromosoma ikkita boiganligi uchun bu retsessiv gen geterozigota (Aa) holatda bo'ladi. Ularda qora rang beruvchi retsessiv gen «a» faoliyat ko'rsatmaydi. Shuning uchun ulaming tuxum rangi qora emas, balki och sariq holatda qoladi. Bu metod klassik genetikada boshqarilganrekombinogencz deb yuritiladi. Bu metod xromosomalaming genetik xaritasini tuzishda hamda seleksiya materiallarida irsiy o‘zgaruvchanlik doirasini kengaytirib tanlash orqali liniya va navlar yaratishda samarali ishlatilmoqda.
Xromosoma injeneriyasida donor organizmning foydali gen joylash­gan xromosomasini butunligicha retsipient organizmga o‘tkazish me­todi ham mavjud. Bu metod asosan madaniy o'simliklar genetikasi va seleksiyasida qo‘llaniladi. Masalan: g‘o‘za o‘simligida bu sohadagi tadqiqotlar amerikalik olimlar D. Stelli va S. Saxa, o‘zbekistonlik olim A. A. Abdukarimov bilan hamkorlikda o‘tkazilmoqda. Buning uchun
S. Saxaning laboratoriyasida yaratilgan G.barbadense L. turiga mansub navlarning tola sifati genlari joylashgan xromosomalari negizida yaratilgan monosomik holatga keltirilgan noyob sitogenetik liniyalar ishlatilmoqda.
Hujayra boʻlinayotganda shunga eʼtibor berish kerakki, hosil boʻlgan ikkita hujayraning har biri irsiy axborotning toʻliq va aniq nusxasiga ega boʻlishi lozim. Koʻpayish jarayonidagi xatoliklar yoki irsiy axborotning hujayralar oʻrtasida notekis taqsimlanishi hujayraning nosogʻlomligi yoki funksiyasini bajara olmasligi (va saraton kabi kasalliklar)ga olib keladi.
Ammo genetik axborotning oʻzi nima va u hujayra boʻlinishi davomida qanday vazifa bajaradi?

Eukariot hujayrasining rasmi, unda yadro DNKsi (yadro ichida), mitoxondrial DNK (mitoxondriya matriksida) va xloroplast DNKsi (xloroplast stromasida) joylashgani koʻrsatilgan.
Hayvon va oʻsimlik hujayrasi kabi eukariot hujayralarda DNKning katta qismi yadroda saqlanadi va u yadro DNKsi deb ataladi. Hujayra uchun energiya ishlab chiqaruvchi mitoxondriya organellasida mitoxondrial DNK, oʻsimlik hujayralarida fotosintezni amalga oshiruvchi xloroplast organellalarida ham xloroplast DNKsi mavjud. Mitoxondriya va xloroplastlardagi DNK miqdori yadrodagi DNK miqdoridan ancha kam. Bakteriyalarda DNK hujayraning markaziy qismida joylashadi va u nukleoid deb ataladi. U ham yadro bilan bir xil vazifani bajaradi, faqat membrana bilan oʻralmagan.
Hujayradagi genlar toʻplami genom deyiladi. Organizmdagi barcha hujayralar (bir nechta istisnolardan tashqari) bir xil DNKni oʻz ichiga olgani sababli har bir organizm oʻz genomiga ega deb aytish mumkin. Bir turga kiruvchi barcha organizmlarning genomi oʻzaro oʻxshash boʻlgani bois butun turning genomiga taʼrif berish ham mumkin. Umuman olganda, butun insoniyat genomi yoki boshqa har qanday eukariot organizm genomi nazarda tutilganda yadro ichida joylashgan DNK tushuniladi. Mitoxondriya va xloroplastlar oʻzlarining alohida genomiga ega deb hisoblanadi.