Xtmfmt va te bo’limiga qarashli umumta’lim maktabi o’qituvchisi ning

26-MAVZU: Navro’z-mehr-oqibatni ulug’lovchi qadriyat (21 mart – Navro’z munosabati bayrami bilan);

Quyosh o‘zining yillik harakati davomida ikki marta olam ekvatorini (23 gradus 27 daqiqa burchak bilan) kesib o‘tadi. Birinchisi, 21 mart oqshomi sodir bo‘ladi va bu paytda bahorgi teng kunlik holati kechadi. Ikkinchisi esa, ya’ni, kuzgi teng kunlik 23 sentabrga to‘g‘ri keladi. Shu ikki kunda kechasi ham, kunduzi ham baravar 12 soatdan bo‘ladi.

21 mart qadimgi Sharq va O‘rta Osiyoda, turkiy tilda “yilboshi”, forsiyda esa “Navro‘z” (yangi kun) deb yuritilgan. Navro‘zni “sadi pok”, pokiza yuz ya’ni, tabiatda yuz kunlik qish sovuqlari tugadi, deb ham ataydilar.
Ma’lumki, Navro‘z ayyomida qadimgi Sharqda, jumladan, O‘rta Osiyoda, yil boshi, navro‘z, navbahor, gul sayri, qozon to‘ldi tantanalari boshlanib ketadi.
Navro‘z-forscha so‘z bo‘lib, nav-yangi, ro‘z-kun.Quyosh (shamsiya) yili hisobida yangi yil kirgan kun. Lug‘atlarda bu so‘zga ana shunday izoh beriladi.
XI asrda yashab ijod etgan shoir va faylasuf Yusuf Xos Hojib jahon adabiyotining eng go‘zal namunalaridan bo‘lgan “Qutadg‘u bilig” (“Saodatga boshlovchi bilim”) asarida bahor va Navro‘z haqida shunday yozgan edi:
Ya’ni, Quyosh kecha va kunduzning tenglik nuqtasi-olam ekvatoriga qaytib, o‘rniga keldi va Baliq(Hut) burjidan Qo‘zi(Hamal) yulduzlar turkumiga o‘tdi, degan edi.
Qo‘lyozmalarni chuqur o‘rganish va mukammal tanishishdan ayon bo‘ldiki, XIX asar Xorazm adabiy muhitining yirik siymolaridan biri, hazrat Navoiydan keyin “ko‘p va xo‘b” she’r aytgan qomusiy bilim sohibi, shoir, olim, buyuk tarjimon, davlat arbobi va zukko tarixnavis va bevosita ana shu tarixiy voqealarning shohidi bo‘lgan Muhammad Rizo Erniyozbek o‘g‘li Ogahiyning “Gulshani davlat” tarixiy-badiiy asarida Navro‘z shodiyonasi yuksak badiiy mahorat bilan, ayniqsa, “bahor sultoni” ning “karam va ehson masnadida o‘ltirishi”, xazinasi eshiklarini ochishi, saxovat va himmat ko‘rsatishi behad go‘zal satrlarda quyidagicha tasvirlanadi:
Ya’ni, Hut dashtidin Hamal bo‘stonig‘a tahvil topti. Navro‘zi olamafro‘z kirib, bahor sultoni karam va ehson masnadida o‘lturub, oning farmoni bila bo‘lub, xozini xayr va saxo xazoyini eshiklarin ochti. Va lutfu ato sarpanjasi bila yer yuziga nihoyatsiz duru guharlar sochti va gulzor fazosida azhori dilrabolarining musaffo paykarig‘a zebu oro bermak uchun gulgun hullalar kiydurdi va ashjar barnolarining zebo qomatig‘a yashil to‘n va oltin tugmalar bila o‘zga yanglig‘ zebu ziynat yetkurdi. (“Gulshani davlat”, 38b 39a varoq).
Hijriy 1272 yili, Sayyid Muhammad Bahodirxon taxtga o‘tirgandan 38 kun o‘tgach, eng go‘zal va chiroyli fasl-bahor boshlandi.
A na shu vaqtda oftobi olam chavandozi eski manzildan yangisiga almashdi. Navro‘zi olam kirib kelishi bilan bahor sultoni hukmronlik taxtiga o‘tiradi, xazinachi uning buyruhi bilan in’omu ehson xazinasi eshiklarini ochib, duru gavharlarni yer yuziga sochadi.
Asarda bahor sultonining farmoni bilan qish bo‘yi omborda saqlangan urug‘liklar olinib, orzu-umid, yaxshi niyat bilan yerga urug‘ qadalishi chiroyli o‘xshatish orqali tasvirlangan. Gulzorlardagi gul-chechaklarning musaffo jussalari yana ham zebo va go‘zal bo‘lishi uchun ularga nafis, bezakli matolardan ko‘ylaklar, yosh daraxtlarga esa qomatiga mos oltin tugmali yashil to‘nlar kiydiradi. Bu tasvirda bahor kelishi bilan dov-daraxtlarning yashil tusga kirishi, maysalarning yashil tug‘yoni, tabiatning uyg‘onishi mohirona, badiiy aks ettirilgan.