Xulosa chiqarishning umumiy xarakteristikasi. Bevosita xulosa chiqarish turlari. Deduktiv xulosa chiqarish (sillogizm)


Download 175.25 Kb.
bet2/3
Sana28.05.2020
Hajmi175.25 Kb.
#110971
1   2   3
Bog'liq
Xulosa chiqarishning umumiy xarakteristikasi. Bevosita xulosa ch


Sillogizmning tarkibi xulosa asoslari (praemissae) va xulosa (conclusio)dan tashkil topgan. Xulosa asolari va xulosadagi tushunchalar terminlar deb ataladi.Xulosaning mantiqiy egasi-Sillogizm-kichik termin (terminus minor), mantiqiy kesimi-P-katta termin (terminus major),deb ataladi. Xulosa asoslari uchun umumiy bo’lgan, lekin xulosada uchramaydigan tushuncha- M-(termunis medius) o’rta termin deb ataladi. Asoslarda katta terminni o’z ichiga olgan mulohaza katta asos, kichik terminni o’z ichiga olgan mulohaza kichik asos deb ataladi.



P

S – kichik termin;

M

M – o’rta termin;

S

P – katta terminj;
O’rta termin katta va kichik terminni bog’lovchi mantiqiy element hisoblanadi.
Sillogizm aksiomasi. Aksiomalar isbotsiz chin deb qabul qilingan nazariy mulohazalar bo’lib, ular vositasida boshqa fikr va mulohazalar asoslab beriladi. Sillogizmning aksiomasi xulosalashning mantiqiy asoslanganligini ifodalaydi. Sillogizm aksiomasini terminlarning hajmiga yoki mazmuniga ko’ra, ya’ni atributiv ta’riflash mumkin.Sillogizm xulosasinig asoslaridan zaruriy keltirb chiqarilishi quyidagi qoidaga asoslanadi: “Agar bir buyum ikkinchi buyumda joylashgan bo’lsa, ikkinchi buyum esa uchinchi buyumning ichida joylashgan bo'ladi” yoki “Bir buyum ikkinchi buyumda joylashgan bo’lsa, ikkinchi buyum ham uchinchi buyumdan tashqarida joylashgan bo'ladi”. Bu qoidani quyidagi shaklllar yordamida yaqqol ifodalash mumkin.


P

M

S

P

M

S

Bu qoida sillogizm aksiomasining mohiyatini terminlarning hajmi munosabatlari asosida tushuntirib beradi. Sillogizm aksiomasining mohiyati quyidagicha: buyyum va hodisalarning sinfi to’g’risida tasdiqlab yoki inkor etib bayon qilingan fikr shu sinf ichigakiruvchi barcha buyum va hodisalarning har biri yoki ayrim qismiga ham taaluqli fikr hisoblanadi.

Sillogizm aksiomasini atributiv ifodalangan predmet bilan uning belgisi o’rtasidagi munosabatga asoslaniladi: biror buyum, hodisa belgisining belgisi, shu buyum, hodisaning belgisidir; buyum, hodisa belgisiga zid bo’lgan narsalar buyum,hodisaning o’ziga ham ziddir.

Sillogizm aksiomalarida fikr shakli va mazmuni o’zaro uzluksiz, ob’ektiv bog’langan bir butunning ayrim tomonlarini ifodalaydi. Bu bir tomondan, hamma umumiylikkka juz’iylik va yakkalik xos ekanligini va har bir yakkalik juz’iylik, umumiylik xislatiga ega bo’lishini ifodalasa, ikkinchi tomondan, buyum va belgining o’zaro uzviy bog’langanligini, ya’ni buyumlar jinsi ayrim o’ziga xos belgiga ega bo’lsa, albatta, bu belgi shu jinsdagi hamma buymlar uchun ham xos belgi bo’lishini ifodalaydi. Bular esa o’z navbatida yakkalik va umumiylik o’rtasidagi, miqdor va sifat o’rtasidagi dialiktik aloqadorlikning tafakkur jarayonida o’ziga xos namoyon bo’lishidir.



Sillogizmning umumiy qoidalari.Xulosa asoslarining chin bo’lishi xulosaning chin bo’lishi uchun yetarli emas. Xulosa chin bo’lishi uchun yana ma’lum qoidalarga amal qilish ham zarur. Bu sillogizmning umumiy qoidalari debataladi. Bular sillogizmning terminlari va asoslariga taaluqli bo’lgan qoidalar bo’lib, quyidagilardan iborat:

1.Sillogizmda uchta termin: katta, kichik va o’rta terminlar bo’lishi kerak. Ma’lumki, sillogizmning xulosasi katta va kichik terminlarning o’rta terminga bo’lgan munosabatiga asoslanadi; shu sababdan ham termionlar soni uchtadan kam yoki ortiq bo’lmasligi talab qilinadi. Agar terminlar soni uchtadan kam bo’lsa, xulosasi yangi bilim bermaydi;

2.O’rta termin hech bo’lmaganda asoslardan birida to’la hajmda

olinishi kerak. Agar o’rta termin hech bir asosda to’liq hajmda olinmasa, chetki terminlarning bog’lanishi noaniq bo'ladi va xulosaning chin yoki xatoligini aniqlab bo’lmaydi.

Ba’zi faylasuflar notiqdir.

Kafedramizning hamma a’zolari faylasufdir.

Bu sillogizmda o’rta termin katta asosda juz’iy hukmning sub’ekti, kichik asosda umumiy tasdiq hukmning predikati bo’lgaligi uchun to’liq hajmda olinmagan. Shuning uchun chetki terminlar o’rtasidagi bog’liqlik aniqlanmagan. Bu aqsoslardan chiqarilgan xulosa noaniq bo'ladi:

3. Katta va kichik terminlar asoslarda qanday hajmda olingan bo`lsa, xulosada ham shunday hajmda bo`lishi kerak. Bu qoidaning buzilishi kichik yoki katta termin hajmini noo`rin kengayeib ketishiga olib keladi.

4.Ikki inkor hukmdan (asosdan) xulosa chiqarib bo`lmaydi.

5. Ikki juz`iy hukmdan xulosa chiqarib bo`lmaydi.



6. Asoslardan biri inkor hukm bo`lsa, xulosa ham inkor hukm bo`ladi.

7. Asoslardan biri juz`iy hukm bo`lsa, xulosa ham juz`iy hukm bo`ladi.


Sillogizm figuralari va moduslari. Oddiy qat`iy sillogizmning strukturasida o`rta terminning joylashishiga qarab sillogizmning to`rtta figurasi farq qilinadi.

I figura II figura
M P P M


S M S M
S - P S P

III figura IV figura

M P P M


M S M S
S P S P

I figurada o`rta termin katta asosning sub`ekti, kichik asosning predikati bo`lib keladi.

II figurada o`rta termin katta va kichik asoslarning predikati bo`lib keladi.

III figurada o`rta termin har ikki asosning sub`ekti bo`lib keladi.

IV figurada o`rta termin katta asosning predikati, kichik asosning sub`ekti bo`lib keladi.

Sillogizm asoslari oddiy qat`iy hukmlar (A,E,I,O)dan iborat. Bu hukmlarning ikki asos va xulosada o``ziga xos tartibda (to`plamda) kelishi modus deb ataladi.”Modus”- shakl degan ma`noni anglatadi. Sillogizm figuralarining o`ziga xos moduslari mavjud. Har bir figuraning to`g`ri moduslarini aniqlashda, to`g`i xulosa chiqarishda sillogizmning umumiy qoidalari bilan birga har bir figuraning maxsus qoidalariga ham amal qilinadi. Figularning maxsus qoidalari sillogizm terminlarning o`ziga xos bog`laninshi asosida aniqlanadi.

Oddiy qat`iy sillogizmning birinchi figurasi qo`yidagi maxsus qoidalarga ega:

1.Katta asos umumiy hukm bo`lishi kerak.

2.Kichik asos tasdiq hukm bo`lishi kerak.

I figuraning to`rtta to`g`ri modusi mavjud:

AAA,EAE, AII, EIO.

Moduslarning birinchi harfi katta asosning, ikkinchi harfi kichik asosning, uchinchi harfi xiulosaning sifat va miqdorini ko`rsatadi. Figuralarning moduslarini bir-biridan farqlash maqsadida ularning har biri alohida nom bilan ataladi.

AAA- Barbara modusi.

EAE-Celarent modusi.

AII- Darii modusi.

EOI- Ferio modusi.

Oddiy qat`iy sillogizmning II figurasi qo`yidagi maxsus qoidalarga ega:

1.Katta asos umumiy hukm bo`lishi kerak.

2.Asoslarning biri inkor hukm bo`lishi kerak.



II figuraning to`rtta to`g`ri modusi mavjud:

AEE, EAE, AOO, EIO.

AEE – Camestres modusi.

EAE – Sesare modusi.

AOO – Baroko modusi.

EOI – Festino modusi.

Oddiy qat`iy sillogizmning III figurasining bitta maxsus qoidasi bor: kichik asos tasdiq hukm bo`lishi kerak.



III figuraning to`g`ri moduslari oltita:

AAI, AII, IAI, EAO, EIO, OAO.

AAI-Darapti modusi.

AAII-datisi modusi.

IAI-Disamis modusi.

EAO-Felapton modusi.

EIO-ferison modusi

OAO-Bokardo modusi.

Oddiy qat’iy sillogizmning IV figurasi quyidagi maxsus qoidalarga ega:

1.Asoslarning biri inkor hukm bo’lsa, kattaasos umumiy hukm bo’ladi.

2.katta asos tasdiq hukm bo’lsa, kichik asos umumiy hukm bo'ladi.



IV figuraning beshta to’g’ri modusi mavjud:

AAI, AEE, IAI, EAO, EIO.

AAI- Bramalip modusi.

AEE-camenes modusi.

IAI-Dimaris modusi.

EAO-Fesapo modusi.

EIO-fresison modusi.


Nomukammal sillogizmlarni mukammal sillogizm ko’rinishiga keltirish. Aretoteldan boshlab barcha mantiqshunoslar sillogizmning I figurasi va uning moduslarigakatta e’tobor berganlar. Ular I figurani mukammal, deb bilganlar, uning xulosalarini aniq va yaqqol, deb hisoblaganlar. Sillogizmning boshqa figuralarini nomukammal deb,ularning xulosalarini chin ekanligini aniqlash uchun I figuraga keltirisgh zarur, deb hisoblaganlar. Bu mantiqiy amal bajarilganda moduslarning nomiga e’tibor beriladi:

1.Modusning nomida “s” harfi bo’lsa, undan avval keluvchi unli harf orqali ifodalanadigan hukm to’liq almashtirilishi shart (conversio simplex).

2.Modusning nomida “p” harfi bo’lsa, undan avval keluvchi unli harf orqali ifodalanadigan hukm qisman almashtiriladi (per accidens).

3.Modusning nomida “m” harfi bo’lsa, unda sillogizm asoslarining o’rnini almashtirish (metathesis yoki mutatio pramissarum) zarur.

4. Moduslarning bosh harflari (Bo'ladi, C, D, F) ularni I figuraning qaysi modusiga keltirilishini ifodalaydi. II va IV figuralarning Cesare, camestres va camenes moduslari I figuraning celarent modusiga keltiriladi. II figuraning darapti, Disamis moduslarini q figuraning dariii modusiga, Fresission ni 1 figuraning ferio modusiga keltiriladi.

5.Modusning nomidagi “k” harfi shu modusningI figura moduslaridan birortasi orqali alohida usul vositasida isbotlanishi bildiradi. Bu usul reductio adabsurdum deb ataladi.

Endi bu qoidalarga asoslangan holda bir necha misollarni ko’rib chiqamiz:

II figuraning cesare modusi I figuraning Celarent modusiga keltiriladi (4-qoida). 1-qoidaga ko’ra II figuraning katta asosi to’liq almashtiriladi.

II figura Cesare. I figura Celarent.

E. hech bir P-M emas. E. Hech bir M-P emas.

A. hamma S-M A. Hamma S-M

_________________ ____________________

E. hech bir S-P emas. E. Hech bir S-P emas.

Shakllarni taqqoslash katta asosni to’liq almashtirish orqali II figuraning I figuraga keltirilganligini ko’rsatadi. Sillogistik xulosa chiqarishda keng tarqalgan xatolar.

I figura bo’yicha kichik asos inkor hukm bo’lganda hosil qilingan xulosa noaniq (ko’pincha xato) bo'ladi. Masalan:

Hamma o’qituvchilar pedagogdir.

Bu ayol o’qituvchi emas.

__________________________

Bu ayol pedagog emas.

II figurada xulosa asoslarining har ikkalasi tasdiq hukm bo’lganda hosil qilingan xulosa noaniq (ko’pincha xato) bo'ladi.

Hamma o’qituvchilar pedagogdir.

Bu ayol-pedagog.

__________________________

Bu ayol o’qituvchi.

Faqat o’qituvchilargina pedagog bo’lmaydi, shuning uchun har ikkala xulosa noaniqdir.

Entimema (Qisqartirilgan qat’iy sillogizm ). Entimema deb, asoslardan biri yoki xulosasi tushirib qoldirilgan sillogizmga aytiladi. Entimema- aqlda, fikrda degan ma’noni anglatadi. Entimemada sillogizmning tushirib qoldirilgan qismi yodda saqlanadi. Entimemalar uch turli bo'ladi:

1.Katta asosi tushirib qoldirilgan.

2.Kichik asosi tushirib qoldirilgan.

3.Xulosasi tushirib qoldirilgan.



Murakkab va murakkab qisqartirilgan sillogizmlar. Bir-biri bilan o’zaro bog’langan, ikki yoki undan ortiq oddiy qat’iy sillogizmlardan tuzilgan xulosa chiqarish-polisillogizm, ya’ni murakkab sillogizm deb ataladi. Polisillogizmda dastlabki sillogizmning xulosasi keyingisining katta yoki kichik asosi bo'ladi. Shunga ko’ra, polisillogizmning progressivva regressiv turlari farqlanadi.

Progessiv polisillogizmda dastlabki sillogizmning xulosasi keyingisining katta asosi o’rnida keladi.

Regressiv polisillogizmda dastlabki sillogizmning xulosasi keyingisining kichik asosi bo’lib keladi.

Polisillogizm tarkibidagi birinchi, dastlabki sillogizm prosillogizm, qolganlari episillogizm deyiladi.

Polisillogizmning qisqartirilgan ko’rinishi-sorit deb ataladi.

Soritning tuzilishi quyidagicha:

Hamma A – B.

Hamma B – V.

Hamma G – D.

___________

Hamma A – D.

Soritlar ham progressiv yoki regressiv bo'ladi. Progressiv soritda prosillogizmning xulosasi – episillogizmlarning katta asosi tushirib qoldiriladi. Regressiv soritda prosillogizmning xulosasi-episillogizmlarning kichik asosi tushirib qoldiriladi. Sillogizmning kichik asosi tushirib qoldirilgan sorit – Aristotel soriti, sillogizmning katta asosi tushirib qoldirilgan sorit – Goklen soriti, deb ataladi.

Epixeyrema. Epixeyrema-murakkab qisqartirilgan sillogizm bo’lib, uning har ikki asosi qisqartirilgan oddiy sillogizm (entimema)lardan iborat bo'ladi. Epixeyremaning shakli quyidagicha:

M – P dir, chunki M –N dir.

S – M dir, chunki S – O dir.

________________

S – P dir.

Epixeyremadan bahs va munozaralarda, notiqlik san’atida foydalaniladi. Epixeyrema murakkab sillogizmning bir turi bo’lishiga qaramay, uning tarkibidagi katta va kichik asoni, xulosani ajratib olish, farqlash oson bo’lgani uchun ham fikr yuritish jarayonida keng qo’llaniladi.

MURAKKAB HUKMLARGA ASOSLANGAN DEDUKTIV XULOSA. Murakkab hukmlarga asoslangan deduktiv xulosa chiqarishda xulosa asoslariga mantiqiy bog’lovchilar orqali bog’langan oddiy hukmlar deb qaraladi. Xulosa asoslari yo shartli, yoki ayiruvchi, yoki ham shartli, ham ayiruvchi hukm ko’rinishida bo’lishi mumkin. Asoslardagi hukmlarning turiga ko’ra bunday xulosa chiqarishning quyidagi shakllari mavjud:

1.shartli xulosa chiqarish.

2.Ayiruvchi xulosa chiqarish.

3.Shartli-ayiruvchi xulosa chiqarish.

Shartli xulosa chiqarish deb har ikki asos yoki asoslardan biri shartli hukm bo’lgan sillogizmga aytiladi.

Ular sof shartli va shartli-qat’iy turlarga bo’linadi.

Sof shartli xulosa chiqarish deb, har ikki asosi va xulosasi shartli hukm bo’lgan sillogizmga aytiladi. Uning formulasiquyidagicha:

1) yoki

2) yoki

Bu turdagi sillogizmlarning xulosasi shartlangan (shartli hukm0 bo’lgani uchun ulardan bilish jarayonida kam foydalaniladi.

Shartli-qat’iy xulosa chiqarish deb, katta asosi shartli hukm, kichik asosi oddiy qat’iy hukm bo’lgan sillogizmga aytiladi. Bunday xulosa chiqarishning ikkita to’g’ri (aniq xulosa beradigan) modusi mavjud:

1.Tasdiqlovchi modus-modus ponens



yoki

2. Inkor etuvchi modus-modus tollens



yoki

Shartli-qat’iyn sillogizmning xuklosasi aniq, chin bo’lishi uchun quyidagi qoidalarga amal qilish zarur:

1.Shartli hukmdagi asosning chinligidan natijaning chinligi,

natijaning xatoligidan asosning xatoligi mantiqan zaruriy ravishda kelib chiqadi.

2.Shartli hukmdagi natijaning chinligi asosning chuinligini, asosning xatoligi esa natijaning ham xatoligini isbotlamaydi.

Bu qoidalar buzilganda shartli-qat’iy sillogizmning formulasi quyidagichz bo'ladi:

_______ ___________

Ehtimol p Ehtimol

Shartli qat’iy sillogizm xulosalarning noaniq (ehtimol) bo’lishiga

sabab shuki, shartli hukm p-chin, q-xato bo’lgan holatdan boshqa hamma holatlarda chin hisoblanadi.

Bunda natijaning chinligidan asosning chinligini mantiqan keltirib chiqarish mumkin emas. Chunki boshqa asos ham shunday natijani keltirib chiqarishi mumkin. Yuqoridagi misolda shartli hukmning asosi xato, noaniq, natijasi chin bo’lganligi uchun sillogizmning xulosasi noaniq bo’lgan. Quyidagi jadvalda yuqoridagi fikrlarni umumlashtirgan holda ko’rsatish mumkin:







Modus

Nomi

Xulosasi

1

2


modus ponens

modus tollens

Asosni tasdiqlovchi natijani inkor etuvchi

Aniq (chin)

3

4






Natijani tasdiqlovchi asosni inkor etuvchi

Noaniq (xato)

Ayiruvchi xulosa chiqarish deb, har ikki asosi yoki asoslardan biri ayiruvchi hukm bo’lgan sillogizmga aytiladi.

Sof ayiruvchi xulosa chiqarish deb, har ikki asosi va xulosasi ayiruvchi hukm bo’lgan sillogizmga aytiladi.

Sof ayiruvchi sillogizmning formulasi quyidagicha:

ayiruvchi qat’iy xulosa chiqarishda xulosa asoslaridan biri ayiruvchi hukm bo’lsa, boshqasi oddiy qat’iy hukm bo'ladi. Bunday xulosa chiqarishning ikki modusi bor:

1.Tasdiqlab-inkor etuvchi modus ponendo tollens


2.Inkor etib tasdiqlovchi modus tollendo ponens

1.Ayiruvchi hukm tarkibidagi oddiy hukmlar bir-birini inkor

qilishi, hajmiga ko’ra, kesishmasligi shart, aks holda xulosa xato bo'ladi.

2. ayiruvchi hukmda bir-birini inkor etuvchi muqobillar to’liq ko’rsatilgan bo’lishi shart.

Xulosaning xato bo’lishiga sabab, ayiruvchi hukmdagi muqobillar to’liq ko’rsatilmagan, ya’ni to’g’ri burchakning mavjudligi e’tibordan chetda qolgan.

Ayiruvchi sillogizmlardan ko’proq bir necha yechimga ega bo’lgan masalalarni yechishda, ya’ni muqobil holatlardan birini to’g’ri tanlab olishda foydalaniladi.

Shartli-ayiruvchi-lemmatik (taxminlab) xulosa chiqarish deb, asoslardan biri ikki yoki undan ortiq shartli hukmlardan, ikkinchisi esa ayiruvchi hukmdan iborat bo’lgan sillogizmga aytiladi.Ayiruvchi asosdagi a’zolarning soniga ko’ra, bunday xulosalar dilemma (ayiruvchi asos ikki a’zodan iborat bo’lgan), trilemma (ayiruvchi asos uch a’zodan iborat bo’lgan) va polilemma (ayiruvchi asos to’rt va undan ortiq a’zodan iborat bo’lgan) deb ataladi.

Dilemma oddiy yoki murakkab bo'ladi. Oddiy dilemmaning shartli asosidagi hukmlar yo shartiga, yo natijasiga ko’ra o’xshash bo'ladi. Murakkab dilemmaning shartli asosidagi hukmlar ham shartiga, ham natijasiga ko’ra bir-biridan farq qiladi. Dilemmalar konstruktiv (tuzuvchi) yoki destruktiv (buzuvchi) turlarga bo’linadi. Demak, dilemmalar to’rt xil bo'ladi: 1.Oddiy konstruktivdilemma. 2.Oddiy destruktiv dilemma. 3. Murakkab konstruktiv dilemma. 4. Murakkab destruktiv dilemma.

Oddiy konstruktiv Oddiy destruktiv

dilemmaning formulasi: dilemmaning formulasi

, ,

___________________ _____________________

c


Murakkab konstruktiv Murakkab destruktiv

dilemmaning formulasi: dilemmaning formulasi

, ,

___________________ _____________________

Diallimalarni to’g’ri tuzish va hal qilish uchun ko’rilayotgan masalarning barcha yechimlarini aniqlash zarur.Dilemmani ba’zan unga qarama-qarshi mazmunda boshqa bir dilemma orqali rad etish mumkin.

Trilemmada berilgan masalaning uch xil yechimi haqida taxminlab fikr yuritiladi. Trilemma ham to’rt turga bo’linadi:

Oddiy konstruktiv Oddiy destruktiv

trilemma trilemma

, , ,

___________________ _____________________

d


Murakkab konstruktiv Murakkab destruktiv

trilemma trilemma

, , , ,

___________________ _____________________


Induktiv xulosa chiqarish. Biz avvalgi mavzuda zaruruiy xulosa chiqarish bilan (diduktiv xulosa chiqarish asosida) tanishib chiqqan edik. Mantiqda ehtimoliy xulosa chiqarish ham o’rganiladi.

Ehtimoliy xulosa chiqarish turli xil shakllarda, shu jumladan, enduktiv xulosa chiqarish shaklida amalga oshirishi mumkin. Ularning barchasiga xos xususiyat-xulosaning asoslardan mantiqan zaruriy ravishda kelib chiqmasligi hamda faqat ma’lum bir darajada tasdiqlanishidir. Asoslarning xulosani tasdiqlash darajasi mantiqiy ehtimollik, deb nom olgan. Juz’iy bilimdan umumiy bilimga mantiqan o’tish induksiya shaklida sodir bo'ladi (lotincha-inductio-yagona asosga keltirish).

Induktiv xulosa chiqarish empirik umumlashtirish shaklida sodir bo’lib, unda birorta belgining ma’lum bir sinfga mansub predmetlarda takrorlanishni kuzatish asosida shu belgining maskur sinfga tigishli barcha predmetlarga xosligi haqida xulosa chiqariladi.

Induktiv asosida chiqarilgan xulosalar ilmiy bilishda o’rnatilgan turli empirik qonuniyatlar, yaratilgan umumlashmalar tarzida o’z aksini topadi, predmet va hodisalar haqidagi bilimlarimizni kengaytirishga olib keladi.

Induktiv xulosa chiqarish bilvosita xulosa chiqarish hisoblanadi, ya’ni uning asoslari ikkita va undan ortiq mulohazalardan tashkil topgan bo'ladi. Ular, odatda, yakka predmet yoki predmetlar sinfining bir qismini ifoda qiladilar. Xulosada esa, bir mantiqiy sinfga mansub predmetlarning barchasiga nisbatan umumiy hukm tarzidagi fikr hosil qilinadi.

Demak, induktiv xulosa chiqarish yakkalik, juz’iylik va umumiylikning dialektik aloqasini kuzatamiz.

Induktiv xulosa chiqarishning ikkita turi: to’liq va to’liqsiz induksiyalar farq qilinadi.

To’liq induksiya induktiv xulosa chiqarishning shunday turiki, unda birorta belgining ma’lum bir sinfga mansub, har bir predmetga xosligini aniqlash asosida, shu belgining berilgan sinf predmetlari uchun umumiy belgi ekanligi haqida xulosa chiqariladi.

To’liq induktiv predmetlarning kichik sinfiga, elementlari yaqqol ko’zga tashlanib turadigan, miqdor jihatdan cheklangan yopiq sistemalarga nisbatan xulosa chiqarishda ishlatiladi.

To’liq induksiyada muhokamaning qurilish shakli quyidagi ko’rinishga ega:

S1 predmeti P belgiga ega.

S2 predmet P belgiga ega.

… … … … … … … … … … … … … …

Sn predmeti P belgiga ega.

Faqat S1, S2,…, Sn largina C

__________________________________

sinfini tashkil etadi.

C sinfining har bir predmeti P belgiga ega.

Simvolik ifodasi esa quyidagicha:

P(x1)

P(x2)

… … …


___________________________________

P(xn)

1, x2,…, xn>

Predmetlarning yopiq to’plamini o’rganish empirik tadqiqotning aniq bir sinfni bilish bilan chegaralanganligini bildiradi. Ana shuning uchun ham asoslardagi har bir predmet haqidagi ma’lumot qayd etilgan belgini sinf predmetlarining barchasiga yoyish, ularga tegishli, deb aytish uchun mantiqiy asos bo’la oladi.

To’liq induksiyaning asosiy xususiyati shundaki, unda berilgan sinfga mansub barcha predmetlar birma-bir o’rganilib chiqilishi, ular haqida yakka hukmlar hosil qilinishi va asoslar sifatida qabul qilinishi zarur.

To’liq induksiyaning yana bir muhim xususiyati bor: uning asoslari ham, xulosasi ham aniq, tekshirilgan, ehtimoldan xoli fikrlarni aks ettirgani uchun ular qat’iy hukmlar orqali ifodalanadi.

To’liq induksiyaning asoslari va xulosasini ularning tarkibi jihatidan olib tahlil qilsak, quyidagi holni kuzatish mumkin. Asos bo’lib kelayotgan hukmlar sub’ektlari mantiqiy sinfning alohida elementlarini ifoda etadi. Xulosaning sub’ekti esa bir butun mantiqiy sinfni aks ettiradi. Asoslar va xul;osa predikatlari predmetlar belgisini ifoda qiladi. U asoslarda sinfning alohida olingan har bir elementiga tegishli belgi sifatida fikr qilinadi. Xulosada esa u belgi butun sinfga ko’chirilib, unga tegishli umumiy belgi sifatida qayd etiladi.

To’liq induksiyagaxos bo’lgan yana bir xususiyatni ko’rsatishmumkin. Bu uning asoslarda va xulosada ko’rsatilgan predmetlardan boshqa predmetlar haqida bilim bermasligidan iborat.

Nihoyat, to’liq induktiv xulosaninmg aniq va chin bo’lishi bilan deduktiv xulosa chiqarishga o’xshab ketishini qayd etish zarur.

To’liq induksiya tahliliga yakun yasab, uning xulosasining aniq, qat’iy bo’lishini, predmetlarning kichik sinfi haqida empirik materiallarni umumlashtirish yo’li bilan xulosaviy bilim olishning samarali vositasi ekanligini alohida qayd etsa bo'ladi.

Ob’ektiv olamdagi predmet va hodisalarning katta sinflarini, ularning amalda cheksiz bo’lgan xossalarini tajriba va kuzatishda to’laligicha qamrab olib bo’lmaydi. Ana shuning uchun ham to’liq induksiyaning bilish jarayonidagi imkoniyatlari o’z chegarasiga ega, deb hisoblanadi.


Download 175.25 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling