Xususiyatlari va formasi haqida fikr yuritilgan

---

 O‘XSHATISH KONSTRUKSIYALARINING O‘ZIGA XOS
XUSUSIYATLARI
Umarova Nargizaxon Rustamovna 
Mumtozbegim Karimjonova Anvarjon qizi
[e-mail]
Farg‘ona davlat universiteti
Annotatsiya: Ushbu maqolada o‘xshatish qurilmalarining semantik
xususiyatlari va formasi haqida fikr yuritilgan. Tadqiqot obyekti sifatida Alisher
Navoiyning g'azallari olingan bo‘lib, o‘xshatishli qurilmalarning struktural
xususiyatlari xususida mulohazalar berilgan.
Kalit so‘zlar: O‘xshatishlar, obyekt, evristik vazifa, individual obraz,
konstruksiyalar, bog‘lovchi vositalar, etalon, shakl, leksik vositalar, sintaktik
vositalar.
CHARACTERISTICS OF SIMILAR STRUCTURES 
Umarova Nargizaxon Rustamovna
Mumtozbegim Karimjonova Anvarjon qizi
[e-mail]
Fergana State University
Abstract: This article discusses the semantic features and form of simulation
devices. The object of research is the poems of Alisher Navoi, which comment on the
structural features of similar devices.
Keywords: analogies, object, heuristic task, individual image, constructions,
connecting means, standard, form, lexical means, syntactic means.
O‘xshatish asosan nutqiy hodisa hisoblanadi. Chunki bu o‘rinda ma’lum
predmet bir predmetga o‘xshatilsa, xuddi shu predmet biror predmetga o‘xshatilsa,
xuddi shu predmet boshqa o‘rinda ikkinchi narsaga o‘xshatilishi mumkin. Prof.
R.Qo‘ng‘urov o‘xshatish haqida o‘zining “O‘zbek tilining tasviriy vositalari”
kitobida shunday degan: Ammo yuzni oyga, qizni gulga qiyos qiluvchi doimiy
o‘xshatishlar borki, ular ham emotsionallik, ham baholash qimmatini yo‘qotgandir.
Bu tipdagi o‘xshatishlarni lingvistik hodisa sifatida qarash kerak
1
.
1
Қўнғуров Р. Ўзбек тилининг тасвирий воситалари. Тошкент:Фан , 1977, 42-бет.
"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020
ISSN 2181-063X
347
http://oac.dsmi-qf.uz

---

O‘xshatish tasvir obyektini boshqa narsa-hodisaga o‘xshatish orqali yorqin va
bo‘rttirib tasvirlashga asoslangan badiiy tasvir vositasi bo‘lib, bunda o‘xshatilayotgan
narsa-hodisalar uchun umumiy belgi-xususiyatlarga tayaniladi
2
. 
Tilshunoslikda o‘xshatish munosabati sodda va qo‘shma gap doirasida tadqiq
etib kelinadi. O‘xshatish sodda gaplarni falsafiy va nazariy nuqtai nazardan tadqiq
etib chiqqan Nizomiddin Mahmudov: «... o‘xshatish sodda gaplarda hamisha
murakkab semantik struktura, kamida ikkita semantik propozitsiya ifodalangan
bo‘ladi»
3
, - deb qayd etadi. O‘xshatishning sintaktik qurilishi haqida gap ketganda,
eng avvalo uning to‘rt komponentli qurilma ekanligini unutmaslik kerak.
M.Cheremisina tasnificha ular quyidagilardan tashkil topgan: 1) o‘xshatish subyekti;
2) o‘xshatish etaloni; 3) o‘xshatish asosi; 4) o‘xshatish shakli
4
. 
M.Cheremisina tasnifiga qo‘shilgan holda N.Mahmudov o‘xshatishning to‘rt
komponentini quyidagi formula asosida {A[(B)
]C} aks ettiradi. Uning A belgisi
subyekt uchun, B belgisi etalon uchun, S belgisi o‘xshatish asosi uchun keltirilgan. 

belgisi o‘xshatish shaklini ifoda etadi. Bu modelga ko‘ra subyekt ega vazifasiga,
etalon hol vazifasiga va o‘xshatish asosi kesim vazifasiga xoslangan bo‘ladi.
O‘xshatish shakli hamma vaqt o‘xshatish etalonining morfologik shakli sifatida qayd
etiladi. O‘xshatish komponentlarini ko‘rsatishda D.Xudoyberganova mazkur tasnifga
qo‘shilgan holda N.Mahmudovning maqolasiga
5
 havola beradi
6
.
Mumtoz adabiyotda ham o‘xshatish (tashbih) komponentlari to‘rt qismdan
tarkib topishi va tashbih to‘rt juzvli bo‘lsa, “tashbihi mufassal” deyilishi aytib
o‘tilgan
7
.  Yuqoridagi komponentlarni mumtoz adabiyotda qo‘llanuvchi istilohlar
bilan muqoyasa qilishimiz mumkin :
1) mushabbih(o‘xshatilgan narsa) – o‘xshatish subyekti/ko’ngil;
2) mushabbihunbih (o‘xshayotgan narsa) – o‘xshatish etaloni/ari uyasi;
3) odati tashbih(o‘xshatish vositalari) – o‘xshatish shakli/kebi; 
4) vajhi tashbih (o‘xshatish sababi) – o‘xshatish asosi/oshiq ko’ngilning