Xvi XIX asrning birinchi yarmi

Mavzu: O'zbek xalqining etnik tarkibida sodir bo'lgan o'zgarishlar
O'zbek xalqi tarkibidagi etnik o'zgarishlar. Shayboniylar Movarounnahr va Xurosonda hokimiyatni egallagach, Dashti Qipchoqda yashovchi, o'zlariga o'zbeklar degan nomni qabul qilgan turkiy urug'-qabilalar yurtimizga kirib keldilar.
Bu hol Vatanimiz hududidagi etnik jarayonga ta'sir etmay qolmadi. Qadim-qadimdan bu turkiy etnik guruhlar nafaqat bizning ona zaminimizda, balki, shu biJan birga, keng sharqiy va shimoliy hududlarda, jumladan, Dashti Qipchoqda ham uzoq yillar davomida istiqomat qilib kelganlar. Dashti Qipchoqda turkiy qavmlarga mansub urug'-qabilalar asrlardan buyon yashab kelganlar. Hozirgi o'zbeklar va qoraqalpoqlar hozir yashayotgan yerlarda qadim zamonlarda ham yashaganlar. Lekin ular u davrda o'zbeklar yoki qoraqalpoqlar deb atalmaganlar. Dashti Qipchoqni XIII asr boshida zabt etgan mo'g'illar Dashti Qipchoqning turk qabilalari orasida singib ketganlar. Hatto o'z milliyligini ham yo'qotganlar.
Binobarin, XVI asr boshlarida Vatanimiz sarhadlarida го"у bergan etnik o'zgarishlar, ajnabiy xalqlar-u elatlar bosqini orqasida yuz bermadi. Shuningdek, bu jarayonlar majburiy, zo'rlik asosida ham kechmadi. Aksincha, bu o'zgarishlar bir-birlari bilan qon-qardoshlik rishtalari ila bog'langan, azaldan turli aloqalarda bo'lib kelgan turkiy xalqlarning asta-sekin o'zaro qo'shilishi, birikishi davomida yuz berdi. To'g'ri, Dashti Qipchoqda yashovchi o'zbek urug'-qabilalari bilan Movarounnahr va Xuroson xalqi o'rtasida hamma vaqt ham doimiy aloqalar, bordi-keldilar bo'lmagan. Ularni katta masofadagi bo'sh, sahroli hududlar ajratib turgan. Shu bois ularning turmush tarzi, mashg'ulot turlari, kasb-korlari, urf-odatlari, udumlari boshqacha ko'rinishda bo'lganligi tabiiydir. Buning ustiga, Dashti Qipchoq aholisining aksariyat qismi keng yaylovlarda chorvachilik, yiJqichilik bilan mashg'ul bo'lgan. Buning aksicha, Movarounnahr aholisi uzoq asrlar davomida o'troq hayotga o'rganib, ona zamin hududida muqim yashab kelgan.
Dashti Qipchoqdan kirib kelgan mang'it, qo'ng'irot, nayrnan, uyg'ur, do'rmon, kenagas, yuz, ming, baxrin va boshqa elatlar mahalJiy qardoshlari bilan tabiiy suratda yaqinJashdilar. Ular o'troq hayotga moslashib, turmush tarziga xos hamma eng yaxshi narsalarni o'zlariga qabul qilib, asta-sekin tubjoy aholisi tarkibiga singishib bordilar. Natijada ular mahalliy qardoshlari bilan qorishib, ma'nan yuksalib bordilar.
Tarixiy manbalarda keltirilgan 92 o'zbek urug'lari nafaqat O'zbekiston hududida, balki butun O'rta Osiyo hududlarida tarqalgan. Bu 92 o'zbek urug'lariga O'rta Osiyoda qadimdan yashab kelayotgan tub yerli aholi, miloddan avvalgi birinchi ming yillikning jkkinchi yarmida, milodimizning birinchi ming yilligi davomida, mo'g'iliar istilosi davrida hamda shayboniylar davrida kirib kelgan etnik guruhlar ham kiradi. Shuningdek, O'rta Osiyoda qadimdan yashab kelayotgan chig'il, yag'mo, usun, tuxsi, xalach, qipchoq va turkmanlar kabi etnik guruhlar ham garchi X—XII asriardan va undan keyingi davrlarda bu yerda o'rnashganJiklariga qaramasdan, 92 o'zbek elati tarkibiga kirganlar.
„O'zbek" atamasi haqida. „O'zbek" atamasi haqida hozircha „O'zbekiston tarixi" fanida yakdil xulosa yo'q. Ayrim mualliflar Dashti Qipchoqda ko'chib yurgan turk-mo'g'il qabilalarining bir qismi o'zlarini erkin tutganliklari sababli „o'zbek", ya'ni „o'z-o'ziga bek, xo'jayin" deb atagan desalar, boshqalar „o'zbek" etnonimini Oltin O'rda xoni O'zbekxon (XIV asr) nomi bilan bog'laydilar. Boshqa yana bir guruh olimJar esa Oq O'rda (Dashti Qipchoqning sharqiy qismi)da yashagan turk-mo'g'il qabilalariga „o'zbeklar" degan nom berilgan, degan fikrni bildiradilar. „O'zbek" atamasi o'g'iz qabilalari tarkibidagi „o'z" urug'i nomidan olingan, degan fikrlar ham mavjud.
Hozircha anig'i shuki, Shayboniyxon boshchiligida Dashti Qipchoqdagi o'zlariga „o'zbek" degan nomni qabul qilgan qabilalar ikki daryo oralig'idagi yerlarga ko'chib kelgach, o'zbek xalqi xalq sifatida shakllandi, deyish tarixiy haqiqatga mutlaqo ziddir. Shaybo­niyxon Movarourmahrni egallagach, Movarounnahrning qadimiy xalqi ham „o'zbek"atamasini qabul qildilar. „O'zbek" atamasi aholining umumiy nomiga aylandi, xolos.
Temuriylar saltanati o'rnida dastlab, XVI asr boshlarida Buxoro va Xiva xonliklarining, XVIII asr boshlarida esa Qo'qon xonligining vujudga kelishi natijasida yagona tarixiy zaminda yashagan xalqlar uch davlat tasarrufiga tushib qoldilar. Biroq bu holat o'zbek xalqi birligiga jiddiy putur yetkaza olmagan. Bu davlatlar tarkibidagi ^anoli o'zaro doimiy etnik, iqtisodiy va ma'naviy-madaniy aloqada bo’lganlar.
Savollar
1. Qanday omillar XVI asrda etnik o'zgarishlarga sabab bo'ldi?
2. O'zbek xalqining o'tmish ajdodlari ro'yxatini tuzing.
3. O'zbek qabilalari qaysi hududlarda yashagan edilar?
4. „O'zbek" atamasimng ma'no jihatidan kelib chiqishi haqida nimalarni bilasiz?