Xx аср ўзбек адабиётида рубоий ва қитъа

16 Қаранг. С. Г. К а п л а н о в а, Процсссь! воображення в соэданин 
проитведений живописи, «Пснхология рнсснка и живописи», Под рсд. 
Г.. И. Игпатьева, Птд-во АПН РСФСР, 1945.
17 I. 
И 
И г н а т ь е в, О некоторнх особенностях 
изучрния
 
пред- 
ставленпй н воображенпя, «Известин ,\П Н РСФСР», вьш. 70, 1У56, стр. 9.
40
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

лупс
1
ш тушупишдаги, хусусап ҳнссин бнлишдан ақлпй Г)Н- 
,1пшга утншдаги ролинн нотўгрц тушунишга сабаб бўлади,
Тасавг.урпппг тил билаи алоқасини аниқлаш учуп тилпн 
бплишпинг ҳиссин шаклн сифатидагн ў.шга хос хус>сиятини 
чпсобга олиб, тушунча, яьни сўз тафаккури билан ўзаро ало- 
қасини кўрсатиш кифоя. Ииъикоспинг ҳпссин шакллари: ссз- 
1Н. қабуллаш ва тасаввур ит.икос прсдмстш а бсвосига бог- 
.шқлпги диққатга сазовор.
Маълумки, тушунча бир жинсли прсдмет ва ҳодисалар- 
тпшг гуруҳ ски табақаларнинг муҳим бслгиларннп ум\млаштнр- 
ган ҳолда акс эттиради. Ҳиссистда нарса ва ҳодисаларнинг 
умумип ва муҳпм бслгнларн бевосита ссзилмапди. Шунинг 
\чуп опг предмстларни яхшироқ ва мукаммалроқ билиш учун 
ипьпкос предмстларидан «\зоқлашиши» ксрак. Лммо ндсал 
парса моддасиз яшап олмапдн. Идеал тушунчанинг сўзнинг 
моддшй қобнгига ўралнши зарурлигпнинг сабабн ҳам шун- 
дадпр.
Кншилар тушунча, муҳокама ва хулосалар. яъни тил би- 
лан боглпқ бўлган абстракт тафаккурнинг асосий шаклларп ср- 
дамисиз фикрлай олмандилар. Лм.мо таеаввур фпкр эмас, бал- 
кн онгнинг ҳиссин шакли, ят.ни фикр \чун матсриал холос. 
Тасапвур асосида сўзда шаклланган 
тушунчалар вужудга 
келгандагнпа мантиқий тафаккур пайдо бўлади.
Таоаввур тнлга бевосита эмас, балки сўз тафаккури орқа- 
ли боглиқдир. Ву, тушунча битан сўз орасидаги алоқа сифат 
жнҳатидан 
бир-бнридан фарқ 
қиладиган ва ўзаро таъсир 
■лувчи икки сигпал систсмасипннг алоқасидан иборатдир.
Тасаввурпи тилгл бевосита алоқадор дсб билувчи тскши- 
рувчилар ҳиссий билиш бнлан ақлпн билиш орасидагн 
фарқнн эътиборга олмайдилар. Ьу билан улар тасаввурдан 
туш\нчага дналсктик ўтишда тилнииг ролипи камситадилар.
Демак, тпл билап алоқадор бўлгап тасаввур билнппшнг 
сўз моддпй қобнги ёрламида ифодалапувчи шакли спфатида 
қара.тпши мумкин эмас.
Тасаввур сўз маьпоси ҳам бўлолмайди, у сўз маъпоси би- 
лан махсус алоқага кирншиши мумкин холос. Шаклланастган 
ва рпвожлапаёггап тасаввур тил 
срдамида сўз маъносига 
эмас, балки тушуичага айланади. Болалар билан ўтказилган 
тажрибалар, тилппнослик маълумотларнга қараганда, даст- 
лабки сўзлар грамматик жиҳатдан шакллапганга, яъни улар- 
да тушунча ифодалапганга қадар маъиолари срдамида тасав- 
вур билап маълум муносабатга киришгап.
Тажрибалауил! пазар ташлайлик.
Гў'даклартшг парса ва ҳодисаларни дастлабки умумлаш- 
тирувларида сўзнинг ролини аниқлашга багишлаб тажриба-
41
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

лар ўтказилди18. Сўз маънолари шаклланишининг дастлабки 
босқнчида тасаввур билаи бевосита богланишн апиқланди. 
1
ёшдап 
2,5
ёшгача бўлгап болаларда дастлабки сўзларнинг 
барқарор ва аниқ маъпосп бўлмайди, улар қали грамматик 
жиқатдап шаклланмаганидан чинакам сўзлар саналиши хам 
мумкин эмас, аммо уларнинг маъноси акс этувчи предмет- 
нинг бслгиларни умумлаштиради. Дастлаб улар ягона предмст 
ҳақида бола тасаввурлари билан боғлиқ бўлган «ном-сўз- 
лар» тарзида пайдо бўлади. Гўдакнинг бу тасаввури тушун- 
чага анлангапга қадар кўпроқ умумип ва барқарор белгнлар- 
ни акс эттнриш ҳамда аниқ элементни сиқиб чиқариш йўли 
билап ривожланади.
Ноаниқ ва нотург>н сўзларнинг маънолари дастлаб ягона 
тасаввур билан боғланади ва ноаниқ «ном-сўзлар» тушунчани 
ифодаловчи, грамматик шаклланган тўла маъноли сўзларга 
айланганга қадар, бу тушунчалар тараққиёт даражасига кў- 
ра, предмет ва ҳодисаларнинг кўпроқ умумий белгиларини 
акс эттира бошлайди.
Бу тажрибалар кўрсатдики, сўз маъноси билишпинг ҳис- 
сий босқичидаёқ сўз маъноси билан тасаввур ҳосил этган 
тушунчадан олдин юзага келадн. Демак, сўзнинг шаклланп- 
и!и тасаввурга ҳам боглиқдир, чунки инъикос момснти сўз 
маъносипипг шакллапишида ҳал қилувчи роль ўппайди.
Шундан қилиб, тасаввур фақат тушунчани эмас, балки сўз 
маьпосипи ҳам тайёрлайди. Бу эса тасаввур, сўз маъноси ва 
тушунчанинг ўзаро боглнқлигини кўрсатади. Бу боглиқлик 
кишинипг тил ёрдамида дунёни билиш жараёнининг бирли- 
гини ташкнл этади.
'Гасаввурдан тушунчага сўз ёрдамида бевосита қўзғаткич- 
ларнинг жаранги ва бош мия қобигидаги нерв алоқалари 
туфанли ўтилади.
Профессор Н. И. Красногорский бундай деб таъкидлайди: 
«бу ўтпшнинг физиологпк йўли: ташқи ёки нчки қўзга- 
лиш — упда шартли рефлекс ташкил бўлиши — бу рефлекс- 
ни сўз билан воситалаш (нутқни ҳаракатлантирувчи рефлекс- 
пипг вужудга келиши) — кутқ занжирлари ва оқимларипипг 
ташкил топиши — бу тафаккурдир.
Нутқ занжирларипинг тугалланган изчил ниғиидиси — 
фикрднр»19. Бунда бевосита қўзгаткичларпи сўзнинг товуши, 
албатта, умумлаштириш билан бирга рўн беради.