Xx аср ўзбек адабиётида рубоий ва қитъа

36 Қаранг: Тилшунослнк маеалалари, Тошкент, 1960.
74
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

9
. «он» билан бирликда қандайдир ишни ёки ҳаракатни 
амалга ошириш учун зарур бўлган қисқа муддатни билди- 
ради:
Аммо қиз ялт этиб сўлган юлдуз каби бир онда кўздан 
ғойиб бўлган эди.
10
. «он» ва -та қўшимчаси билан бирликда сонни бил- 
диради: Умри қишлоғимизга келгандан бери биронта ўртоқ 
орттира олмаганига ҳайрон бўлиб юрар эди.
11. Кишилик ва ўзлик олмошлари билан бирга 
фақат, 
слғиз сўзлари ўрнида қўлланиши мумкин: менга нима, бола 
бир меникими?
12
. Кўп сўзи билан бирликда кўпгина маъносини билди- 
ради: бир кўп харидорлар магазинга киришди.
13
. Нав сўзи билан бирликда: Сиддиқжон бу гапларни 
бир нав маслаҳат тарзида эмас, куйиб-пишиб гапирди.
14
. -та қўшимчаси билан бирликда қаракатда изчиллик- 
ни белгилаш учун битта, 
биттаю-битта 
маъносида 
қўл- 
ланади-
Бундан ташқари, бир сўзи қар хил типдаги олмошлар, ра- 
вишдошлар ҳосил қилиш учун ҳам қўлланиши мумкин.
Авторнинг таъкидлашича, «бир» сўзининг маъноси кон- 
текстда булар билан чекланмайди. Контекстда қўлланишига 
қараб, турли маъно ва уларнинг нозикликларини ифодалай- 
ди. Турли морфологик элементлар билан қўлланар, бошқа 
сўзлар билан алоқага киришар экан, «бир» сўзининг семан- 
тик хусусиятлари ана шу элемент ва сўзлар семантикасига 
ҳам таъсир қилади.
Бошқа бир авторнинг аниқлашича, масалан, «қора» сўзи 
ўзининг асосий маъносидан 
ташқари, яна 
9— 10
маънода 
қўлланилади37.
Бу тил далиллари шуни кўрсатадики, сўзнинг белгила- 
нувчи ва акс этувчи предмет-ҳодисаларнинг умумий белги- 
ларини қамраши ва ажратиши ҳали сўз маъносининг мо- 
ҳиятини ифодалаши эмас, албатта.
Сўз маъносидаги умумийлик ўзида, юқорида таъкидлан- 
ганидек, тушунча учун муҳим бўлмаган, тасодифий момен!- 
ларни ҳам гавдалантиради. 
Буларнинг 
мавжудлиги 
жл 
омиллари ва бошқа ҳолатлар тақозосидир.
Демак, сўз маъноси билан тушунчани айнийлаштириш 
мумкин эмас, чунки улар ўзига хос хусусиятлари билан бир- 
биридан тубдан фарқ қилади.
Демак, сўз маъноси унинг ички 
томони бўлиб, бунда