Xx аср ўзбек адабиётида рубоий ва қитъа

44 Е. М. Г а л к и н а-Ф е д о р у к, Слово и понятие, М., 1956, стр. 30.
45 В. И. Л е н и н , Фалсафа дафтарлари, 1947, 189-бет.
80
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

часини тушунчаларнинг бир группасига,. қўшимча ёрдамида 
эса бошқасига киритаяпти.
Сўз ўзагини сақлаган ҳолда, ҳар хил шаклни қабул қи- 
лиши мумкин. Масалан «■парта» сўзи (ўзаги «парт») парту, 
парте, партой шаклларида кўзга ташланади. 
Бу ерда сўз- 
нинг турли шакллари ҳар хил тушунчани ифодалайди.
Бир сўзнинг ўзаги бошқа сўзнинг пайдо бўлишига хизмат 
қилиши, яъни янги сўз ясашга асос бўлиши мумкин. Маса- 
лан, «ўйна» еўзининг ўзаги 
(ўйин)дан 
<гўйнамоқ» 
феъл 
шакллари ясалади. Масалан, нарсаларнинг замон муноса- 
батини ифодалаганда, ўйнаган, ўйнаётган, ўйнамоқчи ва 
ҳоказо.
Одатда тилда пайдо бўлувчи янги сўзлар фонетик жиҳат- 
дан янгидан юзага келмай, балки аввалдан мавжуд сўз- 
лар заминида пайдо бўлади. Бу янги сўзлар ё мавжуд сўз- 
лар қўшилувидан, (қўлқоп, пахтатозалагич) ёки эски сўз- 
ларни қайта ишлашдан ташкил топади.
Бу жиҳатдан рус тилидаги «пасечник» сўзининг пайдо 
бўлиши характерлидир.
Аввал дарахтларни кесиш сечь феъли ёрдамида аталар- 
ди, кейинчалик кесиш асбобига секира деган ном қўйилди, 
ўрмонда дарахтлар кесиладиган жой сечь деб атала бошла- 
ди. Ана шу дара^тлардан тозаланган жойга асалари яшай- 
диган қутилар жойлаштирилиб, у жой пасска дейилди, шу 
жойни қўрийдиган кишига эса пассечник деб ном берилди46.
Кўрамизки, сўзнинг пайдо бўлиши оддий 
бнр процесе 
бўлмасдан, балки тил ва тафаккур муносабати 
заминида 
амалга ошадиган мураккаб жараёндир.
Агар биз тилдаги еифат категориясининг пайдо бўлиш ва 
ривожланиш тарихига назар ташласак, 
бу нарса 
янада 
яққол аён бўлади. Бошқа грамматик 
категориялар 
каби 
сифат ҳам тафаккурнинг узоқ вақт абстракциялаш ва умум- 
лаштириш ишининг натижаси, фикрнинг, нарсаларнинг бел- 
ги ва сифатларини ажратиш ва умумлаштириш ишининг 
якуни сифатида юзага келди.
Бу жараён нарсаларнинг сифат ва белгиларини умум- 
лашган ҳолда ифодаловчи «қизил», «иссиқ», «совуқ» каби 
сўзларнинг тилда пайдо 
бўлиши билан 
биргаликда рўй 
берди.
Шуни айтиш керакки, агар кишиларда «қаттиқлик» ту- 
шунчаси пайдо бўлмаса, «қаттиқ» сўзи ҳам 
бўлмас 
эди. 
Демак, қаттиқ тоил сўз бирикмасининг юзага келишини фа- 4
5