Xx аср ўзбек адабиётида рубоий ва қитъа

51 Қаранг: А р х а н г е л ь с к и й, К вопросу о роли язнка в форми- 
рованни поияпш. Уч. записки Уральского Гос. унивсрситета им. А. М. Горь- 
кого. вмп. XIII. Философия. Свердловск. 1956, стр. 81—82.
52 Қаоанг: Д . Н. Б о г о я в л е н с к и й и В. Н. О д и н ц о в а . Роль ов- 
ладения семантикой язика в 
усвоении 
орфографин, «Известия АПН 
РСФСР», 
ВЬ1П. 
78, 1956,
84
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Англашиладики, тўғри ёзишга фақат бир бутун сўзнийг 
лексик маъносини (урғусиз ўзаклари, отдаги олд кўмакчи- 
ларни, келишик қўшимчаларини) тушунишгина эмас, балки 
морфема маънолари (ўзак, феъл қўшимчалар ва ҳоказо) 
ҳам таъсир этади.
Шунингдек, сўз маъносини сўз туркуми сифатида (олд 
кўмакчиларни ёзишда «феъллик» каби ва контекстни тушу- 
ниш талаб этилади.
Юҳорида кўрсатиб ўтилган авторлар тажрибалар асоеида 
«... грамматика асосида имло 
малакасининг 
шаклланиши 
аналитик-синтетик фаолиятни характерлайди. Бунинг нати- 
жасида сўз ва сўз бирикмаларининг мураккаб товуш ком- 
плексида энг аввало тилнинг айрим қурилиш элементлари 
ажраб чиқади, булар маълум тил маъноларини ифодалай- 
ди»53, деб таъкидлайдилар.
Бу ҳолат бошқа тажрибада ҳам тасдиҳланди. Бу таж- 
рибалар эга ва кееимнинг гапнинг бош бўлаклари сифатида 
ва гапни бирлаштиришдаги ролини аниқлашга ёрдам берди.
Н. Г. Шастин гапда шартли рефлекс ҳосил қилишда му- 
раккаб сўз қўзғаткичнинг айрим компонентал ҳамда шартли 
рефлектор таъсирини келтириб чиқаради. Шастиннинг маъ- 
лумотига кўра, эга гапдаги етакчи компонент эканлиги аниҳ- 
ланди51.
Компонентларга риоя қилиш тартибининг ўзгариши шарт- 
ли рефлектор таъсирчанлигига унча монелик қилмайди.
Бу тажрибани давом эттирган М. В. Матюхина шуни 
аниҳладики, унинг тажрибаларида бевосита ва сўз қўзғат- 
кичларнинг ўзига хослиги бавосита йигиндида биринчи кўр- 
сатишдаёқ биринчи компонент энг кўп таъсир этади. Сўз 
ҳўзғаткичлар (гаплар)да компонентларнинг амалийлиги энг 
аввало уларнинг грамматик аҳамияти 
билан 
аниқланди. 
Фикрни ифодалашда ҳар доим эга ва кееим зарур бўлган- 
лиги учун улар бир хил кучга 
эга компонентлардир. Сўз 
комплекс қўзғаткичлардаги шартли рефлексларнинг ўзига 
хос хусусиятлари компонентлардан бирини 
чет қўзғаткич 
билан алмаштиришда, тез сусайишда ифодаланди.
Шуниси диққатга сазоворки, мураккаб сўз қўзғаткичлар 
(гаплар)га шартли рефлекс ҳосил қилишда асосий мазмун 
ташувчилар сифатидаги эга ва кесимнинг грамматик маъно- 
лари биринчи планга чиқади.