Xxi-asrda islom

§§1189-1252. 
[528]
 Mohammad Hashim Kamali, 
Principles of Islamic Jurisprudence
 (Cambridge, 1991), 356-65 
[529]
 Ushbu masalaga oid oyatlar: «Baqara» surasi, 219-oyat, «Niso» surasi, 43-oyat va «Moida» 
surasi, 90-oyat. Qarang: Kamali, 16-17. 
[530]
 Kamali, 150. 
[531]
 Kamali, 150 Shatibi, 
al-Muwafaqat,
 III, 63 dan iqtibos oladi. 
[532]
 Muslim, Jana'iz, 100. 
[533]
 Kamali, 155. 
[534]
 Sayf ad-Din Ahmed Ibn Muhammad, 
Al-Albani Unveiled: An Exposition of His Errors and Other 
Important Issues
 (London, 2nd ed., 1415), 49-51. 

XXI asrda Islom: Postmodern dunyoda qiblani topish. Timoti J. Uinter 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
216
[535]
 M.Z. Siddiqi, 
Hadith Literature, its Origins, Development and Special Features
 (Revised ed. 
Cambridge, 1993), 3, 40, 126. 
[536]
 
Matn
ning kamchiligi, garchi 
isnod
i to‘g‘ri bo‘lsa ham, uni zaiflashtirib qo‘yadi. (Siddiqi, 113-6). 
[537]
 Kamali, 361. 
[538]
 Murakkab 
qiyos
 mavzusining ba'zi bir sharhlari uchun qarang: Kamali, 197-228; Sayf al-Din al-
Amidi, 
al-Ihkam fi Usul al-Ahkam
 (Cairo, 1332/1914), III, 261-437, IV, 1-161. 
[539]
 Kamali, 363-4. 
[540]
 Ko‘pincha, nega endi bugungi kunda faqat to‘rtta maktabga ergashish kerak, degan savol 
beriladi. Javob aniq: nazariy jihatdan nega ularning soni aynan to‘rtta bo‘lishi kerakligi mantiqqa 
to‘g‘ri kelmasa-da, tarixiy dalilga ko‘ra, o‘sha to‘rtta maktabninggina qo‘llab-quvvatlashga asos 
bo‘ladigan mukammal kitoblari mavjud. Ibn Xaldun o‘ta harfxo‘r bo‘lgan zohiriya mazhabi xususida 
bunday deb yozadi: "Bir pulga qimmat kishilar ba'zan zohiriya maktabiga ergashishni va o‘sha 
kitoblarni o‘qib, ulardan huquqshunoslikning zohiriya tizimini  o‘rganmoqchi bo‘ladi, biroq ular 
arosatda qoladi va ko‘p sonli musulmonlarning muxolifligi va noroziligiga duchor bo‘ladi. Ular bu 
yo‘lda bid'atchiga ham aylanib qoladi, negaki, o‘qiyotgan kitoblarining kalitini muallimlar ularga 
bermagan bo‘lib chiqadi". (
Muqaddima
, tr. F. Rosenthal [Princeton, 1958], III, 6.) 
[541]
  «O'z hurmatini bilish va bosiqlik, boshqa ulamolarni hurmat qilish, ummatlarning tashvishlariga 
hamdardlik, dunyoqarashi hamisha keng, donishmandligi mukammal va bag‘rikengligi bemisl bo‘lgan 
Rasululloh sallallohu alayhi vasallamga ergashish buyuk ulamolarga xos bo‘lgan xususiyatlardir». 
Imam Yusuf al-Dajawi (d. 1365 AH), 
Maqalat wa-Fatawa 
(Cairo: Majma' al-Bu^uth al-Islamiya, 
1402), II, 583.  «Haqiqiy adolat barcha imomlarning qadrini yuksak bilishdir; Kimki 
ijtihod 
darajasiga 
yetmagani uchun  
mujtahid
 
mazhab
iga ergashsa,  boshqa imomlar o‘z imomidan farq qilishidan 
xafa bo‘lmaydi». (Shatibi, 
I'tisam
, III, 260.) Ulamolar turli mazhab vakillarining bir-birini hurmat 
qilishiga oid misollarni ko‘plab keltirgan. Masalan, damashqlik ilohiyotshunos olim Shayx Ibrohim as-
Samadiy (1662 yili vafot etgan) xudodan 4 ta o‘g‘il berishni so‘rab iltijo qiladi. U farzandlarining har 
biri tan olingan mazhab vakili bo‘lishini, shu tariqa o‘z xonadoniga to‘rt hissa rahmat yog‘ilishini 
istaydi. (Muhammad al-Amin al-Muhibbi, 
Khulasat al-athar fi a'yan al-qarn al-hadi 'ashar
 [Cairo, 
1248], I, 48.) 
[542]
  «Allohning rasuli - unga Allohning rahmati va salomi bo‘lsin - Mu'ad ibn Jabalni Yamanga 
yubormoqchi bo‘lganida undan so‘radi: "Agar biror ishga qozilik qilish kerak bo‘lib qolsa, qanday qilib 
hukm chiqargan bo‘lar edingiz?" U javob berdi: "Allohning kitobida nima deyilganiga qarab". 
Rasululloh: "Mabodo, Allohning qitobidan topmasangiz-chi", deb so‘radilar. U: "U holda Allohning 
rasuli sunnatlari asosida o‘z hukmimni chiqarishga  
(ijtihodi ra'yi)
 harakat qilaman", deb javob 
berdi. (Abu Daud, Aqdiya, 11.) 
[543]
 Kamali, 366-393, especially 374-7; see also Amidi, IV, 219-11. 
[544]
 Kamali, 386-8. 
[545]
 
Mujtahid 
o‘z mulohazasida  
ijmo
ga yoki asosiy printsiplarga, yoki bir ma'noli matnga, yoki 
ochiq  qiyos 
(al-qiyas al-jali)
 ga hech bir isbotsiz qarshi boradigan bo‘lsa, uning muqallidiga o‘z 
qarashini odamlarga yetkazishiga yoki o‘sha asosda fatvo berishiga yo‘l qo‘yilmaydi... biroq hech kim 
bu narsalarga huquqshunoslik, ochiq qiyos, bir ma'noli matnlar va boshqa nimadir aralashib qolganini 

XXI asrda Islom: Postmodern dunyoda qiblani topish. Timoti J. Uinter 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
217
yoki qolmaganini bilmaydi; buni bilish uchun kishi usul ul-fiqhni o‘rganishi va o‘zini fiqh ummoniga 
tashlashi kerak". (Imam Shihab al-Din al-Qarafi, 
al-Furuq
 (Cairo, 1346), II, 109.) 
[546]
 Imom ash-Shatibiy buni quyidagi iqtibos misolida tushuntirib beradi, u boshdan-oyoq 
taqlidmujtahid
 bo‘lishi mumkin, bu holda o‘zining 
ijtihod
i  tufayli chiqariladigan fiqhiy xulosalarga 
amal qilishi kerak bo‘ladi. [II] U nihoyatda bilimdon 
muqallid
 ham bo‘lishi mumkin. Bu holda unga 
ergashishi uchun yo‘lboshchi, amal qilishi uchun hukm chiqarib berguvchi qozi va taqlid qilishi uchun 
ulamo zarur bo‘ladi. Ko‘rinib turibdiki, u yetarli darajada bilimga ega bo‘lgan kishi sifatida 
yo‘lboshchiga ergashadi. Buning isboti shuki, mabodo u yo‘lboshchisining  o‘zi murojaat qilgan 
masaladan bexabarligini bilsa yoki bu haqda gumon qilsa, o‘sha yo‘lboshchiga ergashishi yoki 
chiqargan hukmini qabul qilishiga izn berilmaydi; darhaqiqat, ilmli yoki ilmsiz kishi o‘zi malakasi yetarli 
bo‘lmagan deb hisoblagan kishiga xuddi bemor kishi  taqdirini tabib bo‘lmagan kishi qo‘liga topshirishi 
mumkin bo‘lmaganiday,  taqlid vositasida ergashishi mumkin emas.  [III] U 
mujtahid
 darajasiga 
yetmagan bo‘lishi mumkin, biroq dalil va uning kontekstini tushunadi va ma'lum bir masalalarda ba'zi 
hukmlarni boshqasidan ustun qo‘yish zarurligini anglay biladi. Bu holda kimdir uning nimani afzal 
bilayotganini, qarashlarini tan olishi yoki olmasligi shart. Basharti, o‘sha qarashlar tan olinsa,  u ushbu 
masala yuzasidan xuddi mujtahidday bo‘ladi; tan olinmasa, u xuddi mutaxassis bo‘lmagan  boshqa 
oddiy musulmonlar singari boshqa mujtahidlarga ergashishga majbur bo‘ladi. (
al-I'tisam
 [Cairo, 1913-
4] III, 251-3.) bo‘yicha ortodoksal pozitsiya - turimning bundan keyingi qisqacha bayonini berish uchun 
xizmat qiladi: "Shariat hukmlariga amal qiladigan kishi uch toifaning biriga mansubdir. [I] U  
[547]
 Qur'on, "Nahl" surasi, 43-oyat. 
[548]
 Qur'on, "Tavba" surasi, 122-oyat. 
[549]
 Ushbu hadisning bir versiyasi Imom Termiziy («Hudud», 2) da bor, lekin u zaif bo‘lgan Yazid 
ibn Ziyodni o‘z ichiga oluvchi isnodga ilova qilib berilgan.  
[550]
 Ibn Abi Shayba, 
Musannaf
, XI, 70. 
[551]
 Ushbu ulamolar haqida qarang: Ahmad ibn al-Naqib al-Misri, tr. Nuh Keller, 
Reliance of the 
Traveller
 (Abu Dhabi, 1991), 1059-60, 1057-9.  Ibn al-Qayyumning ushbu masalaga munosabati 
doimiy bo‘lmagan. U «I'lam al-Muvaqqi'in" asarining ba'zi joylarida har bir musulmon to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
Qur'on va Sunnat asosida hukm chiqarish malakasiga ega, degan fikrni ilgari surayotganga o‘xshaydi. 
Biroq boshqa o‘rinlarda esa u ko‘proq ziyolilarga xos qarashni ilgari suradi. Masalan, u bunday deb 
yozadi: «Imomining mazhabiga sodiq muftiy, o‘zining nazarida to‘g‘riroq bo‘lgan boshqa bir 
mazhabga asoslanib, fatvo berishi mumkinmi? [Javob shuki] agar u ijtihod amaliyotida o‘sha 
imomning printsiplariga ergashsa va ilohiy kalomni tahqiq qilsa [ya'ni, 
mujtahid fil-mazhab
 bo‘lsa] 
gina o‘zi to‘g‘ri deb bilgan boshqa bir mujtahidning fikriga ergashishi mumkin». (
I'lam al-Muwaqqi'in
, 
IV, 237.)  Bunday  yondashuvning qamrovi keng, biroq shunga qaramasdan, u yuksak malakali 
mufassirga ergashishdan ko‘ra, har safar «dalil»ga ergashishday oddiygina tushunchadan juda 
yiroqdir.    
[552]
 Ibn Taymiyaning asarlari faqat bir nusxadagi qo‘lyozmalar sifatida mavjud; Suyutiy va An-
Navaviy singari buyuk allomalar asarlariga qiyoslanganda, hatto boshqalarining ham juda kam 
ko‘chirilgani ko‘zga tashlanadi. Uning asarlarining qadimgi qo‘lyozmalari ro‘yxatiga qarang: C. 
Brockelmann, 
Geschichte der arabischen Litteratur
 (2nd. ed. Leiden, 1943-9), II, 126-7, 
Supplement
, 
II, 119-126. 

XXI asrda Islom: Postmodern dunyoda qiblani topish. Timoti J. Uinter 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
218
[553]
 Abduhga o‘z navbatida uning ustozi va hamkori Jamoliddin Afg‘oniy (1839-97) ta'sir ko‘rsatgan 
edi. Afg‘oniy o‘tish davrini boshidan kechirayotgan Namiq Kamol  va (bir oz keyinchalik) Ziyo Ko‘kalp 
va Sati' al-Husariy  singari "Yosh usmonlilar" avlodiga mansub deb hisoblanar edi. Ushbu avlod 
vakillari G'arb davlatlarining muvaffaqiyati va Usmonlilar armiyasi mag‘lubiyatidan qattiq ruhiy jarohat 
olishgan edi. Ular "ko‘hna mohiyat"ni saqlab qolgan holda asliyatni qo‘llab-quvvatlab, tarixiy 
musulmon madaniyatidan voz kecharak, madaniy yangilanishga erishish mumkin, deb o‘ylar edi. 
Butun 19-asr davomida ular asliyatni izlashdan ongli ravishda yoki boshqacha ilhomlangan edi. 
Millatchi faylasuflar Herder va Le Bon Frantsiya va Germaniya uchun xuddi shunga o‘xshash o‘z milliy 
madaniyatlarining "original manbalari"ga asoslangan uyg‘onish-essentsial (asliyatga qaytish)  loyiha 
yaratgan edi. Herder hamda Le Bonning asarlari o‘sha paytlar musulmon dunyosi xalqlari tillariga 
tarjima qilingan va qo‘lma-qo‘l qilib o‘qilgan edi. Afg‘oniy teran mutafakkir emasdi, biroq uning 
pamfletlari va maqolalari o‘zi va Abduh muharrirlik qilgan "Al-Urvat" jurnalida chop etilar va katta 
ta'sir kuchiga ega edi. Uning o‘zi targ‘ib qilgan panislomiy mafkuraga yoki islomning ramaqijon va 
tarixga zid versiyasiga ishongan-ishonmagani noma'lum.  Afg‘oniy o‘zining musulmonlar peshvosi 
ekanini unutib qalam tebratgan paytlar ko‘pincha favqulodda shubhalanuvchi sifatida ko‘zga tashlanar 
edi. Masalan, u Renan bilan munozaraga kirishib, arab tamaddunining inqirozi xususida qalam 
tebratayotib, islom haqida bunday deb yozadi: "Shunisi ravshanki, ushbu din qaerda qaror topmasin, 
hamisha ilm-fanni bo‘g‘ishga intildi va hayratlanarlisi shuki,  buni amalga oshirishda  zulm unga 
tayyor dastyor edi".  (Renanga javob, translated by N. Keddie in 
An Islamic Response to Imperialism: 
Political  and Religious Writings of Sayyid Jamal al-Din ‘al-Afghani'
 (Berkeley and Los Angeles, 1968), 
183, 187.  Abduhning ushbu maqolaning arab tiliga tarjimasi chop etilmasligi uchun ozmuncha ter 
to‘kmagani ajablanarli emas. 
[554]
 Ulamolar, shuningdek, islom yurisprudentsiyasining mana bu yetakchi printsipidan ham iqtibos 
keltiradi: «Noto‘g‘ri (
munkar
) deb hisoblangan narsani ulamolar o‘zaro kelishib (ijmo) noto‘g‘ri 
demaguncha qoralash durust emas.  (Dajawi, 
Fatawa
, II, 583.) Imom ad-Dajaviy ham (II, 
575)quyidagi fikrni ilgari suradi: «Ulamolar o‘rtasida qarashlardagi tafovut ummat ustiga yog‘ilgan 
buyuk 
rahmat
dir. Umar ibn Abdulaziz bunday degan edi: «Rasulullohning sahobalari - ularga 
Allohning rahmati va salomi bo‘lsin - rozilik bermagan narsalar meni ham rozi qilmaydi. Ular rozi 
bo‘lmagan ishlarni qilgan kishilarga rahmat inmaydi». 
Tobein
lar orasidagi buyuk muhaddislardan biri 
Yahyo ibn Said bunday deydi: «Ilm ahli tavsiya ahlidir. Ular bir-biridan farq qiluvchi fatvolar berishda 
davom etmoqda, biror ulamo boshqasiga fikri bo‘lak bo‘lgani uchun ta'na qilishi mumkin emas". 
Ammo oddiy kishilar, ba'zi bir fraktsiyalar istayotganiday, o‘z hukmlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri Qur'on va 
Sunnatdan olsa, ularning fikrlari bundan-da ziddiyatli bo‘ladi. Endi To‘rt Maktab  minglab maktablarga 
aylanib ketadi. O'sha kun kelsa, musulmonlar boshiga falokat ustiga falokat yog‘iladi, hech 
qaysimizga bunday kunni ko‘rish nasib etmasin!" 
[555]
 Bu narsa 18-asrning boshlarida tushunib yetildi. Shoh Valiulloh ad-Dehlaviy (
Hujjat Allah al-
Baligha
, I, 132)ning kuzatishicha: «Ummat to shu kungacha... to‘rtta 
mazhab
ga 
taqlid
 vositasida 
amal qilish masalasida yakdil bo‘lib keldi. Ushbu yakdillikda yaqqol foyda va imtiyozlar bor, ayniqsa, 
g‘ayrat butunlay so‘nib qolgan va ruhlar o‘z ehtiroslaridan mast bo‘lishga mahkum etilgan kunlarda 
har kim o‘z fikri borligidan lazzat olar edi». Bu bizga islomning turli fikrlar ehtimoli va qonuniyligini rad 
etadigan totalitar din emasligini eslatib turadi. «Musulmon ulamolari 
mujtahid
 o‘zining shariat 
hukmlarini chiqarishday qonuniy 
ijtihod
i masalasida gunohga yo‘l qo‘yishi mumkin emas. [Faqat]  
Bishir al-Marisiy, Abu Bakr al-Asamm va mu'tazaliylar va o‘n ikki imomga ergashuvchi shialar ta'limoti 
singari  qiyos ilmini rad etuvchilargina har bir fiqhiy muammo uchun yagona to‘g‘ri hukm borligiga, 
kimki unga erishmasa, gunohkor ekaniga  ishonadilar". (Amidi, IV, 244.) Albatta, bu islomning ilohiy 
rahmati, sog‘lom va saxiy bag‘rikengligi ramzidir. «Alloh sizlarga yengillikni istaydi, og‘irlikni 
xohlamaydi» (Qur'on, «Baqara» surasi, 185-oyat). "Men qiyinlashtirish uchun emas, osonlashtirish 

XXI asrda Islom: Postmodern dunyoda qiblani topish. Timoti J. Uinter 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
219
uchun yuborilganman". (Buxoriy, "Ilm", 12.) "Allohning rasuliga - unga  rahmatlar va salomlar bo‘lsin 
-  hech qachon ikki fikrdan birini tanlash imkoni berilmagan edi. Agar gunoh bo‘lmasa, ulardan 
osonrog‘ini tanlar edilar". (Buxoriy, "Manoqib", 23.) Biroq Dehlaviy yashagan davrda odamlar 
Sunnatning ushbu printsipini mensimagani uchun shikoyatlarga sabab bo‘lgan  jarayon bugungi 
kunga kelib yanada zaharliroq bo‘lib qoldi. Eng zararli narsa shuki, nafs shunchalik katta kuchga 
aylandi, ba'zi bir davralarda ko‘hna musulmonchilikka xos xushmuomalalik va  bag‘rikenglikka 
asoslangan 
adab 
yo‘qolib ketdi, odamlar boshqa musulmonlarning o‘zinikidan boshqacha bo‘lgan 
fikrini qabul qilishi qiyin bo‘lib qoldi.  
[556]
 Ko‘pgina yosh musulmon faollari, ehtimol, o‘zini doimiy xavf ostida sezgani uchundir, Imom 
Malikday allomaning fiqh xususida berilgan 40 savolning  36 tasiga, bilmayman, (
la adri
) deb javob 
berganiga qaramasdan, o‘z dini haqida nimanidir bilmasligi mumkin ekanini tan ololmaydi. (Amidi, IV, 
221.) 
[557]
 So‘nggi mushohada sifatida ushbu bob fiqhni zamonaviy sharoitlarga javoban kengaytirish va 
rivojlantirishga qarshi e'tiroz deb tushunilmasligi kerakligini qo‘shib qo‘ymoqchi edim. Ayni paytda o‘ta 
jiddiy 
ijtihod 
talab etilmoqda; ushbu kitobda aytilgan fikr shuki, bunday ijtihodni havaskorlar emas, 
yuksak malakali ulamolar amalga oshirishi shart.  
[558]
 Historia monotheistica
 (lot.) - 
yakkaxudolilik   tarixi. 
[559]
 Puer aeternus 
(lot.)
 - abadiy bola. 
[560]
 Homo Islamicus 
(lot.)
 - islom  kishisi. 
[561]
 Bioetika (
ingl.)
 
- b
iologik tadqiqot va amaliyotlarning etika, ya'ni axloqqa oid jihatlarini 
o‘rganuvchi fan. 
- Tarj.