«я помню чудное мгновенье…»

SHOH UZUK
Ushbu yoz kunida men ishlashni xohlamadim... leytenant Gordeyevning yo'qligi sababli kunduzgi issiqlik, yaxshi ovqat va ofisdagi sukunat, burnini tishlagan tergovchi Seytimbetovga "zararli" ta'sir ko'rsatdi. Bu vaqtda telefon qo'ng'irog'i kabinet sukunatini buzdi. Mayor istamay ko'zlarini ochdi, tushdan keyin uyqusining shirin kishanlaridan xalos bo'ldi va asta-sekin telefonga qo'l uzatdi.
- Mayor Seytimbetov tinglaydi, - dedi u telefonga.
— Assalomu alaykum, — dedi hayajonlangan ayol ovozi, - professor Isaevning kotibi Yelizaveta Akchurova. Meni eslaysizmi?
- Albatta, - deb gapini to'xtatdi mayor,-qanday qilib sizni va professor men bilan doimo muomala qilgan Eron qahvasini eslay olmaslik mumkin? Aytgancha, u qanday?
- Viktor Isaevich taxminan bir soat oldin yurak xurujidan vafot etdi, - deb yig'lab yubordi ayol. Tinchlanib, u davom etdi:
— Shuning uchun men qo'ng'iroq qilaman, chunki yordam so'rash uchun hech kim yo'q. Ikki hafta oldin professor menga zumraddan uzukni sovg'a qildi va endi uning o'g'li uzukni o'g'irlaganlikda, aniqrog'i talon-taroj qilganlikda ayblanmoqda-uni marhumning qo'lidan olib, o'zlashtirgan…
- Siz qayerdasiz? - deb so'radi Seytimbetov.
"Professorning uyida", deb javob berdi ayol. - Politsiyachilar bu yerga kelishdi va men nima qilishni bilmayman. Hamma mening bahonalarimga ishonmaydi. Yordam bering, siz professorning do'sti edingiz…
Bir necha daqiqadan so'ng tergovchi shaharning issiq ko'chalarida professorning uyiga bordi. U ko'p yillar davomida fors va fors adabiyotini yaxshi biladigan taniqli filolog olim professor Isaev bilan do'st edi. Ular qancha oqshomlarni shinam professorlar kabinetida o'tkazdilar, uning kitob javonlari fors tilidagi kitoblar bilan to'ldirilgan edi va mayor Isaevning mualliflik tarjimasida Omar Xayyom, Firdousi, Saadining o'lmas she'rlarini tinglashdan juda mamnun edi.
Professor allaqachon katta yoshda edi, yigirma yildan ko'proq vaqt oldin xotini bilan ajrashgan, o'g'li bilan bu nikohdan kamdan-kam uchragan va katta yolg'iz edi. Har doim yaqin bo'lgan yagona odam — yigirma yil davomida uning kotibi bo'lib ishlagan Liza. U ham fors adabiyoti bilan shug'ullangan va shunchaki professorni butparast qilgan. Afsuski, professorning yuragi kasal edi va aftidan kasallik o'zining halokatli ishini qildi…
Tergovchi professorning uyiga kelib, ichkariga kirdi. Katta yashash xonasida u ikkita politsiyachini topdi, ulardan biri yig'layotgan ayolni so'roq qildi — bu Liza, ikkinchisi esa yosh odam bilan suhbatlashdi.
Mayorni ko'rib, ular salomlashishdi va ularning kattasi nima bo'lganini qisqacha xabar qildi.
— Bir soatdan ko'proq vaqt oldin professor kasal bo'lib qoldi va tez yordam chaqirdi, ammo kech edi-u yurak xurujidan vafot etdi. Bunday xulosaga kelgan shifokor keldi. Tez yordam mashinasi bizni chaqirdi. Biz bu yerda hamma narsani ko'rib chiqdik-bu haqiqatan ham jinoiy bo'lmagan ish kabi. Endi ular kelib, jasadni sud ekspertizasiga olib borishlari kerak. Siz hech qachon bilmaysiz... lekin bu yerda professorning o'g'li uning kotibini professorning tanasidan uzuk olib, uni o'zlashtirganlikda ayblaydi. U bizga uzukni uzatdi, lekin professor uni ikki hafta oldin unga sovg'a qilganini da'vo qilmoqda. Va u, ehtimol, ko'p pul talab qiladi.
Politsiyachi Seytimbetovga katta yashil tosh bilan chiroyli oltin uzukni uzatdi. Mayor uni ikki barmog'i bilan ehtiyotkorlik bilan oldi, nurga qaradi va dedi:
- Katta emas, balki juda katta pul — boylik. Bu shoh Pahlaviyning uzukidir. Professor uni ko'p yillar oldin Eronning so'nggi monarxining o'g'lidan fors adabiyotini o'rganishdagi asarlarini e'tirof etish uchun olgan. U uni qadrladi va hech qachon undan ajralmadi.
Tergovchi politsiyachi bilan birga professorlar kabinetiga bordi. Professorning jasadi stulda yotardi. Bir qo'li pastga osilib, uning ostida forscha naqshli ochiq kitob bor edi. Ko'rinishidan, professor uni yurak xuruji bo'lganida o'qigan.
- Bu yerda hech narsaga tegmadingizmi? - deb so'radi mayor politsiyachidan.
- Yo'q, — deb javob berdi u,-shifokorlar jasadni tekshirishdi va biror narsa qilish juda kech ekanligini tushunishdi. Ular hamma narsani o'zlari topgandek qoldirdilar.
Seytimbetov ofisda uni qiziqtiradigan hech narsa topmadi va yashash xonasiga qaytdi. U yigitga murojaat qildi:
- Siz professorning o'g'lisiz, men qanday tushundim? Men otangizni yaxshi bilardim, lekin sizni birinchi marta ko'rmoqdaman. Nima bo'lganligi va nima uchun kotibni o'g'irlikda ayblashingiz haqida nima deya olasiz?
— Ha, men uning o'g'li Mayklman, - javob qildi yigit. - Men otamga kamdan-kam tashrif buyurganman, lekin bu mening aybim emas. Biz juda keskin munosabatda bo'ldik va otam men bilan muloqot qilishdan juda xursand emas edi. Shunday qilib, bugun u ham mening tashrifimdan unchalik xursand bo'lmadi va butun ko'rinishi bilan u juda band ekanligini ko'rsatdi. Suhbat davomida u mendan ko'ra qo'lidan chiqarmagan kitobga ko'proq qaradi. Men ketdim va bir muncha vaqt o'tgach, Yelizaveta qo'ng'iroq qildi va otasi hujumga uchraganini va vafot etganini aytdi. Men darhol bu yerga yugurdim, lekin endi hech narsa qila olmadim…
- Nega Elizabethni uzukni o'g'irlashda ayblaysiz? - deb so'radi tergovchi.
- Xo'sh, qanday qilib? - professorning o'g'li hayron bo'lib so'radi. — Bir necha soat oldin men bu uzukni otamning qo'lida ko'rdim, keyin u to'satdan uning qo'lida edi.
- Siz bunga qat'iy ishonasizmi? - deb so'radi mayor.
- Albatta! Men otam bilan suhbatlashdim va u, aytganimdek, kitob o'qishdan ajralmadi. Uning g'alati odati bor edi — barmog'ini chiziqlar bo'ylab siljitish va o'ng qo'li chiziqlar bo'ylab chapdan o'ngga siljiganida, pushti barmog'idagi Zumrad quyosh nurlari ostida hayratlanarli darajada uchqunlar bilan porlab turardi. Va men uning o'limidan keyin bu yerga yugurganimda, qo'limda uzuk yo'q edi. Mening savolimga ko'ra, Yelizaveta otasi uzukni ikki hafta oldin unga bergan va u shu vaqt davomida uning qo'lida bo'lgan. Qanday bema'nilik! Ammo otasi unga ish uchun saxiylik bilan pul to'lagan. Bu sizning boshingizga to'g'ri kelmaydi-uzukni marhumning qo'lidan olib tashlang! Bu shaklli talonchilik!
- Va nima deysiz? - tergovchi professor kotibiga murojaat qildi.
- Yomon yolg'on! - u g'azablandi. - Professor menga bu uzukni berdi.
"Bu qimmat sovg'a", dedi mayor. - Men professor bu uzukka qanday munosabatda bo'lganini va uni qanday qadrlaganini bilaman. Axir, u hech qachon uni barmog'idan olib tashlamagan, hatto uni kimgadir ko'rsatganda ham.
"Men bu sovg'adan hayratda qoldim", deb javob berdi Liza. - Ikki hafta oldin men Viktor Isaevichda ishlay boshlaganimga roppa-rosa yigirma yil bo'ldi. U bayram uchun bayramona kechki ovqat uyushtirdi va shu vaqt ichida bu uzukni sovg'a qildi. Men sovg'adan voz kechdim, chunki bu uzuk uning uchun qanchalik qadrli ekanligini bilardim, lekin u qat'iy edi. Uning so'zlariga ko'ra, u menga sodiqligim uchun shu tarzda minnatdorchilik bildirmoqchi va u yo'qligida uning xotirasi qolishi kerak. U ozgina qolganini his qildi…
Ayol ko'zlaridan yosh olib, deraza tomon burildi.
- Xo'sh, - dedi mayor, - hammasi aniq. Siz, yigit, yolg'on ayblovlar uchun Elizabethdan darhol kechirim so'rashingiz kerak. Men sizning motivlaringizni tushunaman-oddiy ochko'zlik. Siz olgan meros etishmayaptimi? Uni ko'paytirishga qaror qildingizmi? Endi faqat Liza sizni tuhmat uchun javobgarlikka tortadimi yoki yo'qmi, bog'liq bo'ladi. Sizni yolg'onda ayblaydigan kamida uchta holat mavjud.
NEGA SEYTIMBETOV TERGOVCHISI BUNDAY XULOSAGA KELDI? PROFESSORNING O'G'LINI YOLG'ONDA NIMA FOSH QILDI?

21.