Yakuniy nazоrat savоllari

13. Pоyas va dеkrеt vaqtlari. Ular оrasida bоg’lanish.

Канадалик инженер Флемингнинг 1879-йилда берган таклифига биноан ер шарини 24 поясга бўлиниб, пояс вақти тушунчаси киритилди. Ер айланаси 3600 бўлиб ер 24 соатда ўз ўқи атрофида айланади. Шунинг учун 360о=24h 60/=4m 60//=4s

15о=1h 15/=1m 15//=1s
15о=60m 15/=60s
1о=4m 1/=4s
Демак ёй градиуси ва соат миллари орасида юқорида кўрсатилган пропорционаллик бор экан. Пояс вақти ер шарининг шарқ томонига қараб ҳар 150 да 1 соатдан ортиб боради.
Ёз фаслида кундузи 18 соатгача чўзилганлиги ва тонг вақтли отиши туфайли ғарбий мамлакатларда ёз фаслида соат милини бир соатга орқага суриб қўйилади, бу вақт ёз вақти дейилади. Кузга бориб соат миллари яна аслига қайтарилади. Ёз вақти асосан электр энергиясини иқтисод қилиш мақсадида киритилган бўлиб, собиқ Иттифоқ даврида 1930 йили И.В. Сталиннинг махсус декрети билан ёз вақти учун соат миллари бир соатга орқага сурилган эди. Кузга бориб шу вақт асл ҳолатига қайтарилмади. Бу вақтни астрономияда декрет вақти дейилади. Республикамизда ёз вақтидан ҳам декрет вақтидан ҳам фойдаланилмайди.
Гринич расадхонасидан 1800 қарама-қарши томонда жойлашган меридианни sananing ўзгариш чизиғи дийилади. Бу чизиқ одам яшамайдиган сувликдан ўтган бўлиб чизиқнинг шарқ томони ғарб томондан бир кунга фарқ қилади. Масалан, кема шу чизиқни ғарбга кесиб ўтса, ўз числосига бир кун қўшади. Тескари ҳолатда эса ўз числосидан бир числони айиради.

14. Sananing o’zgartirish chizig’i. Kalеndarlar. Quyosh kalеndarlari.

Гринич расадхонасидан 1800 қарама-қарши томонда жойлашган меридианни sananing ўзгариш чизиғи дийилади. Бу чизиқ одам яшамайдиган сувликдан ўтган бўлиб чизиқнинг шарқ томони ғарб томондан бир кунга фарқ қилади. Масалан, кема шу чизиқни ғарбга кесиб ўтса, ўз числосига бир кун қўшади. Тескари ҳолатда эса ўз числосидан бир числони айиради. Uzoq muddatni vaqtning o ‘lchamlari (sutka-kun, hafta, oy va yillar) bo‘yicha tizimga solish — kalendar deyiladi. Kalendar tuzishda Oy fazalarining almashinish davri yoki yil fasllarining almashinish davri (tropik yil) asos qilib olinadi. Oy fazalarining almashinish davri (sinodik davr) asos qilib olingan taqvimlar — Oy kalendarlari deb, yil fasllarining almashinish davri asos qilib olinganlari esa Quyosh kalendarlari deb yuritiladi. Oy fazalarining almashinish davri sinodik oy 29,53 sutkaga, yil fasllarining almashinish davri - tropik yil esa 365,2422 sutkaga teng bo‘lib, ular butun sutkalarda (kunlarda) ifodalana olmasligi kalendarlar tuzishni ancha mushkullashtiradi. Chunki kalendar oyi ham, yili ham amalda butun sutkalarda ifodalashni talab etadi.